Балалар үйінде тәрбиеленетін балалардың Әлеуметтік-педагогикалық бейімделуі

СПиС 12-1 тобының студенті Қали М.

Ғылыми жетекші Тұрдалиева А.Ш.

Тараз қ., Тараз мемлекеттік педагогикалық институты

Жетім бала мен ата-ананың қарауынсыз қалған баланың бейімделу мәселесі барлық уақытта маңызды болып келді. Бұл мәселені шешу ерте уақыттан қолға алынып келді.

Адаптация (лат. тіл. ауд. Adaptatio – бейімделу д.м.б)- құбылыс, бейімделу, индивидум өмірінің ұзақтығы бойынша өлшеу, бірнеше ұрпақ барысында ағзадағы папуляцияның өзгеруі.

«Бейімделу» түсінігінің анықтамасы әдебиеттерде көптеп кездесіп, талдануда. Соның мысалы ретінде, бірнешеуіне тоқтала өтсек.

Бейімделушілік бейімделу үрдісінің аяқталуы, қоршаған ортаға ағзаның жақсы бейімделуін сипаттайтын нақты жағдай; баланың бейімделу үрдісі толығымен аяқталған қалпы, ағзаның жетекші жүйесінң қызметін қайта орнықтыру нәтижесінде қызмет көрсету деңгейі қалпына келтіреді, бала үшін ең маңызды және оның микроәлеуметтік ортада өзін бейімдеуге маңызды шешім шығаруын қаматамасыз етеді.

Бейімделудің белгілі үлгісі болып екі кезеңді атауға болады: бастапқы – шұғыл бейімделу – ұзақуақытты. Алайда көптеген зерттеушілер бейімделуді үш фазаға бөлу ретінде қарастырылады:

• 
  Шұғыл немесе алғашқы бейімделу фазасы;
  
• 
  Тұрақты бейімделу фазасы;
  
• 
  Дезадаптация фазасы – бейімделу үрдісінің бұзылуы, жойылуы немесе бейімделушілік жалығудың фазасы.
  

Бейімделудің субъект-субъект қадамы көзқарасы бойынша – бұл әлеуметтік ортамен өзара белсенді әрекет ету қабілеті мен өзіндік даму үшін өз потенциалын қолдану болып табылады.

Әлеуметтік бейімделу жүйенің бір сәтті өзгерісін емес, үрдіс барысында болған жағдайды көрсетеді, яғни оның сатысы туралы сұрақ осы жерде туындайды. Бұл жерде әлеуметтік бейімделудің 4 негізгі сапалы сатысы туралы айтуға болады:

• 
  Бірінші (алғашқы) сатысы, бейімделу үстіндегі индивид тек мінез-құлық ережесін ғана игереді, бірақ қоғамның құндылық жүйесін әлі-де іштей мойындамайды;
  
• 
  Екінші саты (шыдамдылық), әлеуметтік орта да, индивид те бір-біріне деген қатынаста мінез-құлық үлігісінің бағасы бір екенін мойындайды;
  
• 
  Үшінші саты (бейімделу, «аккомадация») – өзара жол берумен байланысты: индивид ортаның құндылық жүйесін мойындап, қабылдайды, сондай ақ осы ортаның өкілі де оның кейбір құндылығын мойындайды.
  
• 
  Төртінші саты – толық бейімделу, «ассимиляция», индивид бұрынғы бейнесі мен құндылығынан бас тартып, толығымен жаңаны қабылдайды.
  

Әлеуметтік педагогикалық әрекеттің мақсаты – балалар үйінің тәрбиеленушілерінің әлеуметтенуі.

Әлеуметтік педагогтың әрекеті баланың әлеуметтік беделін анықтаудан тұрады. Құжаттарды, әңгіме мен тестілеуді анықтау жолымен әлеуметтік педагог баланы танып, шешуге тұратын мәселені бөледі. Баланың «әлеуметтік сырқатының диагнозы» қаншалықты нақты қойылса, әлеуметтік педагог тәрбиеленушіге көрсететін көмек түрін де оңай анықтайды.

Балалар үйіндегі баланы тәрбиелеу ұжымда жүзеге асырылады, сондықтан әр баланы зерттеу кезінде әлеуметтік педагог балалар ұжымын да тұтастай зерттейді.

Әлеуметтік педагогтың келесі міндеті – тәрбиеленушіні дамытудың индивидуалды бағдарламасын жасау, яғни дәйекті түрде баланың қазіргі кезін есепке ала отырып, балалар үйінің тәрбиеленуші түлегі қандай болу қажет екенін ойлау.

Әлеуметтік педагог тәрбиешімен бірге балада бар барлық құжатты талдап, оның мәселесінен, қалыптасқан жағдайдан шығу жолын іздестіреді. Балалар үйіндегі күрделі тәрбиелік үрдіс тәрбиешіден баланың даму тенденциясын ашу ғана емес, бүгінгі, қазіргі кездегі тапсырмасын шешуді ғана емес, бала жүрген ұжымды да зерттеуді талап етеді. Осы кездегі негізігі міндеттердің бірі – барлығына моральды көмек көрсетуде көрінетін гуманды қарым-қатынасты қалыптасыру – өзгені сыйлау, өзгені қайғысы мен қуанышына эмоционалдылық пен пікір білдіру, дер кезінде сезіне білу; адамның тұлғалық қүұндылығына сыйлы қарым-қатынас орнату. Балалар үйіне түскен баланың бейімделу мәселесі, баланың девинатты мінез-құлқын оңалту, тәрбиеленушіні қоғамға интеграциялау әлеуметтік педагогтың әрекетінде маңызды болып табылады.

Әлеуметтік бейімделу қоғамдық қарым-қатынас жүйесінде тәрбиеленушінің әлеуметтік рөлін табысты игеруінде жатыр. Әлеуметтік бейімделу үй шаруашылығын жүргізуде, өзіне қызметкөрсетуде, еңбек білігі мен дағдысын дамыту мен қалыптастыру арқылы жүзеге асады.

Р.В.Овчарова пікірі бойынша, балалар үйіндегі әлеуметтік педагогтың баланың әлеуметтік бейімделу бағыты бойынша атқаратын қызметінің қатары:

• 
  тәуекел топтағы тәрбиеленушінің дезадаптациясын көрсетеді;
  
• 
  әлеуметік дезадаптациясының көзі мен себебін анықтайды;
  
• 
  мектептегі және отбасындағы депрессияны игеру үшін әлеуметтік-педагогикалық қайта оңалтудың жекелік бағдарламасын жасау және қамтамасыз ету, оқу әрекеті мен өзіндік тануда субъект беделін қайта қалпына келтіру.
  
• 
  үздіксіз оңалту іс-шарасымен қамтамасыз ету үшін тәрбиелеу үрдісінің қатысушыларымен өзара әрекеттесу ұсынысы даярланып жүзеге асырылады;
  
• 
  жүйелі-кеңес беру көмегі немесе баланың микроортасында дағдарысты жағдайды ликвидациялау бойынша көмек көрсетіледі;
  
• 
  баланың арықарайғы өмірін шешуге қызығушылық танытқан өкілмен бірлесе әрекет ету және оның денсаулығы мен құқығын тәрбиелеу үрдісіне әрекеттесу.
  

1. 
   Баланың әлеуметтік беделін анықтау. Құжаттарды зерттеу мен әңгіме, тестілеудің жүргізе отырып әлеуметттік педагог баланы анықтап, мәселені айқындап, оны шешудің жолын іздестіреді.
   
2. 
   Баланың дәрігерлік-психологиялық, жасерекшелік және тұлғалық ерекшелігін, қызығушылығы мен мектепке қатынасын, мінез-құлқы мен әрекетін, қарым-қатынасын ортасын анықтау.
   
3. 
   Баланың тұлғалық дамуына жағымды және жағымсыз әсерлер анықталды.
   
4. 
   Баланың ата-анасы туралы ақпарат жинау, отбасының (егер бар болса) әлеуметттік профилін зерделеу, ата-анасымен, туыстарымен қарым-қатынасы анықтау, ол ары қарай баланың жеке өмір сүруіне әсер ету деңгейін болжауға мүмкіндік береді.
   
5. 
   Қамқорлыққа алған адамның материалды және тұрғын үймен қамтамасыз етілуін анықтау, қажет болған жағдайда тұрмыстық үймен қамтамасыз етуге мүмкіндік беру.
   

Әлеуметтік педагог жұмысында тез шаршағыш, ашуланғыш, депрессияға бейім, үнемі төмен көңіл күймен жүретін, өмірдің қараңғы тұстарын ғана көретін балалар кездесіп жатады. Осы барлық «қиын» балалар мен жеткіншектердің ерекшеліктерін әлеуметтік педагог өз жұмысында есепке алуы қажет.

Әлеуметтік педагог алдында біруақытта бірнеше міндет қатары көрінеді: балалар үйінде үй жағдайын орнату, өзара сенімділік қалыптастыру, жатақхана ережесін сақтауды үйрету, өзін анықтау, өзін тәрбиелеу жолына бағыттау. Осы міндеттерді жүзеге асыру үшін педагог мекеменің басқа да қызметкерлерімен байланысқа түседі: дәрігер, психолог, юрист, шаруашылық.

Жетім балалармен жұмыс істей отырып, әлеуметтік педагог әр тәрбиеленушіге психологиялық карта құрады. Әлеуметтік педагог жұмысындағы ерекшелігі – әр баламен тұлғалық жұмыс жасау. Қиын баланың қозу құбылысы ерекше болатындығын есепке ала отырып, әлеуметтік педагог балаға шиеленіс барысында өзін байсалды немесе шыдамды етіп ұстауға үйрететін әрекет түрін таңдау қажет. Педагог міндеті - балада шыдамдылықтың, зейін қою мен байсалдылықты қалыптастыру.

Әлеуметтік педагог қорғау мен қауіпсіздігін қамтамасыз етуге мұқтаж балаларға көмек бере алатын түрлі әоеуметтік қызмет пен мекемемен, мектептен тыс орталықтармен өзара әрекеттестікте болады.

Әлеуметтік педагогтың балалар үйіндегі әрекетінің маңызды бағыты - баланың қызығушылығын құқық қорғау мен басқару органдарына көрсету болып табылады. Әлеуметтік педагог ата-анадан алимент, асыраушысынан айырылған жағдайда зейнетақы алу бойынша құжаттарды рәсімдейді, тәрбиеленушінің тұрғын үй құқығын бақылау бойынша жүйелі жұмыстар жүргізіп, тәрбиеленушінің қызығушылығына қатысты түрлі құжаттың өз уақытында дайындалуының жауапкершілік алады. Оның міндетіне сонымен қоса баланың юристік беделі бойынша құжаттар мен ақпарат жинау: ата-анасын, туған-туыстарын іздестіру, асырап алу бойынша құжаттар рәсімдеу және т.с.с.

Баланың балалар үйіне бейімделуінің мәселесін шешу әлеуметтік-педагогикалық әрекеттің маңызды міндеті болып табылады, себебі әлеуметтік бейімделу тәрбиеленушінің қоғамдық қатынас жүйесіндегі әлеуметтік рөлін табысты игеріне әсер етеді. Ол түрлі бағыт бойынша ұйымастырылуы мүмкін:

- балалар үйінің тәрбиеленушілерімен әлеуметтік-педагогикалық жұмыс (баланың беделін анықтау, тәрбиеленушінің жекелік даму бағдарламасын жасау, баланың бейімделуі, оңалуы, интегрциясы);

- баланы тәрбиелеуде баланың ата-анасымен бірлескен әрекетте жұмыс атқару (баланы тәрбиелеуде қолдау көрсету, қажетті рухани және материалдық көмек көрсету, баланың отабысмен әлеуметтік және терапевтік әрекеттестік, ақпараттандыру және юристік көмек көрсету);

1. 
   И.Р. Халитова Әлеуметтік педагогика, 2009
   
2. 
   Овчарова Р.В. Справочная книга социального педагога. – М.: Сфера, 2001. 
   
3. 
   Шакурова М.В. Методика и технология работы социального педагога: Учеб. Пособие для студентов высш. Пед учеб. Заведений –М: «Академия»- 2002
   
4. 
   Назарова И.Б. Адаптация и возможные модели мобильности сирот. М.: Московский общественный научный фонд, 2000.
   
5. 
   Қазақстандағы жетім балаларды қамқорлыққа алу мәселелері: тарихы мен болжамы. // Ұлт тағылымы. – Алматы, 2008. - №4.