Барлық мамандықтарға арналған «Қазақ тілі»

Семей

Мазмұны

1 Глоссарий

2 Дәрістер

3 Практикалық сабақтар

4 Курс жұмысы және диплом жобасы (жұмысы)

5 Студенттің өздік жұмысы

1.1 Агглютинация – қосымшалардың бірінен соң бірінің жалғануы

1. Синтаксис. Сөз тіркесі .Сөйлем. Сөздердің байланысу түрлері. Сөздердің байланысу тәсілдері туралы түсінік.

2. Жаттығулармен жұмыс

3. Мәтінмен жұмыс

Сабақтың мақсаты: Синтаксисті, сөз тіркесін практикалық жолмен меңгерту.

1.Синтаксис( грек. «құрастыру, біріктіру, рет)- сөз тіркесі мен сөйлемнің құрылысын қарастыратын грамматиканың бір саласы.

Сөз тіркесі

Сөз тіркесі- кемінде екі сөздің мағыналық әрі тұлғалық жақтан байланысуы.

Сөз тіркесінің айрықша белгілері төмендегідей:

1.Ең кемі толық мағыналы екі сөзден тұрады

2.Өзара грамматикалық тәсілдер арқылы бірі екіншісіне бағына байланысады.

3.Зат, құбылыс жайында кеңірек, нақтылы түсінік береді.

Сөз тіркесінің бірінші сыңары бағыныңқы сөз, ал екінші сыңары басыңқы сөз деп аталады.

Сөз тіркесінің түрлері

Есімді сөз тіркесі- басыңқы сыңары есім сөзден болған сөз тіркесі. Мысалы: жаңа киім, айтуға құмар.

Етістікті сөз тіркесі- басыңқы сыңары етістіктен болған сөз тіркесі. Мысалы: жел соқты, сабақ басталды.

Сөздердің байланысу тәсілдері

  

	1	2		3	4
түрі	Жалғаулар арқылы	Септеулік және жалғаулық шылаулар арқылы		Орын тәртібі арқылы	Дауыс ырғағы арқылы
		Септеулік	жалғаулық
ереже	Сөйлемдегі сөздер жіктік, септік және тәуелдік жалғауларымен байланысады.	Сөйлемдегі сөздер септеулік шылаулармен байланысады.	Сөйлемдегі сөздер жалғаулық шылаулармен байланысады.	Сөйлемдегі сөздер ешбір жалғаусыз қатар тұрып орын тәртібі арқылы байланысады.	Сөйлемдегі сөздер дауыс ырғағы (интонация) арқылы байланысады.
мысал	Мен оқушымын. Бала-ға берді. Үйдің есіг-і	Біз сабақ туралы сөйлестік. Отан үшін отқа түс.	Ол ақылдыб бірақ жалкау. Ол шанышқы мен пышақты алды.	алыс жер, атақты адам.	Бұл – біздің ауылдың шамдары. Асан-белгілі ақын.
түсініктемесі	Мен сөзі мен оқушы сөзі мын жіктік жалғауымен байланысқан. Бала мен бер сөздері-ға септік жалғауымен байланысқан.	Сабақ және сөйлесу сөздері туралы септеулік шылаумен байланысқан.	Ақылды және жалқау сөздері бірақ жалғаулық шылауымен байланысқан.	Алыс сөзі мен жер сөзі ешбір жалғаусыз тек орын тәртібі арқылы быйланысқан.	Бұл деген сілтеу есімдігінен кейін сәл кідіріс жасалып, өзінен кейінгі сөзден дауыс ырғағы арқылы бөлініп айтылады.

Сөздердің байланысу түрлері

    

түрі	қиысу	матасу	меңгеру	қабысу	жанасу
ереже	Сөздердің жіктік жалғауы арқылы байланысуы. Немеме басауыш пен баяндауыштың байланысуы	1.Ілік септігіндегі сөз бен тәуелдік жалғаулы сөздің байланысуы. 2. Кейде ілік септігі түсіріліп беріледі.	Сөздердің ілік септігінен басқа септіктердің жалғаулары арқылы байланысуы.	Сөздердің ешбір жалғаусыз тек орын тәртібі арқылы қатар тұрып байланысуы. Олардың арасына басқа сөз енгізуге келмейді.	Сөздердің ешбір жалғаусыз бірде іргелес, бірде алшақ тұрып байланысуы. Негізінен үстеуімен етістік жанаса байланысады.
мысал	I. Мен жазушымын II. Сен бала-сың. III. Біз барғанбыз.	Бала-ның үй-і, Біз-дің гүл-іміз, Ауыл тұрғындары, Көрші-нің қызы.	Су-ды төкті. Ағасы-на берді. Біз-ден сұрады.	Қара қалам, қызықты оқиға, төрт батыр, алтын сағат, әдемі қыз.	Кеше болды, әдейі келді, сол арқылы білдім.

2. Жаттығулармен жұмыс

1-жаттығу. Сөйлемдегі сөз тіркестерін ажыратыңыздар.

Жаз ортасының жарық түні. Нұрым ертеңіне Бекейдің ақтабан кер атын мініп, ертеңгі мал өрер шақта ауылдан шығып кетті. Егін жинағанда да, шөп шапқанда да әндетіп, күледі де жүреді.

Жүздерінде әлденендей бір қуаныштың белгісі бар. Жұман оның жалғыз көк шолағын аударып алып үйіне жаяу жіберсе, Байжан ту бие түгіл тышқан мұрнын, қанатпаған болып шықты.

Ақырын ескен майда ескек тұтасқан көк теңізді ақырын ғана қозғайды. Күзбен бірге жайлаудағы ел жетті. Бесағаштың үстінде қыстың қыраулы күнінде шартылдан найзағай ойнады.
2-жаттығу. Сөйлемдерді сөз тіркесіне ажыратыңыздар.

1.Таудың кешкі көлеңкесі ауыл үстіне түсіп, мүйнет сайын қоюланып келеді. 2.Күн кешке айналып бара жатқан кез еді, дала әлі де жарық желсіз түнгі жаз даласын білесің ғой, қандай керемет. 3.Сәлем беріп кірген Ебейсінге елден бұрын Тәңірберген жалт қарады. 4.Мұнысы баласына да, Көпейге де айтқан арызы сияқты шығып еді. 5.Кешке жақындағы бір ауылда ел жігіттері ойын жасады. 6.Шиеттей төрт бала әкесінің ентіге соққан балғасына мәз. 7.Шаңқан боз жиренмен тағы да құйрық тістесіп қалыпты.

Қуатты ойдан бас құрап, еркеленіп шығар. Сергек жатқан жігіттер көзін асығыс уқалап атып-атып тұрды.

Менің ата-анам, өмір сыйлаған, бақытты болу, шыншыл бол, ата-ананың рұқсатынсыз, ақыл-кеңес, қадірлеу, ана жүрегі, еңбек сүйгіш, адал, қайырымды, еңбектегі табысы, оқу озаты, әдепті болу.

География оқулығынан бала кезден аты мәлім қалалар бірінен соң бірі артта қалып жатыр, қалып жатыр. Көшелерге, үйлерге көз тастасаң, көңілің құлазиды. Әсіресе түнде өткенде тіпті түнеріп тұрады. Үйлердің бірде-бірінің терезесінен не электр жарығы, тіпті жылтылдаған шырақ байқалмайды. Барлығы да бір зор зобалаң күтіп, сақтанып, бұғып, қымтанып қалған. Өстіп отырып, олар Саратовқа жетті. Бұлардан бұрынырақ өткен бірнеше пойыз құрамасын фашистер бомбаның астына алыпты. Мұны осында келгенде естіді.

1. Алғашқы ай, жинақталған тәжірибе, халықтың еңбегі, білгенге маржан, екі дос, біздің ферма, уақыттан озған, таудай талап, ағылшын машина, күнмен шағылысқан, барлаушылар кеңесі, сылдыраған бұлақ, ауыр күрсіну, көзін жұму, шамның жарығы, малды ауыл, шаруашылықты байыту, айдын шалқар көл.

2. Туған жерге туың тік, Отан оттан да ыстық, Кеңеспен пішілген тон келте болмас, Ақыл көпке жеткізер, өнер көкке жеткізер. Тіліңмен жүгірме, біліммен жүгір, Сөз қадірін білмеген - өз қадірін білмейді.

3. Шаруашылық былтыр мемлекетке алты жүз мың пұт дән тапсырды.

Әр жыл сайын екпе шөбіміз де көбейе береді. Әзірше күніне төрт рет қатынап жүр. Кеше Мәдениет сарайын бәріміз көрдік. Бұлар жаңа басталған көмір разрезіне әдейі сұранып келіп отыр. Ал оны құрғату үшін жаңа шахта керек. Ерлік - табиғат сыйы емес, ұзаққа созылған тәрбиенің жемісі. Мен сендерге келген мұғаліммін. Біз осында оқимыз. Мен жақында ғана ауылдан келген едім. Дәукең Құсмұрын тауының сағасы жаққа ойлана қарап отыр.
8-жаттығу. Мына тірек сөздер мен сөз тіркестерін қатыстырып сөйлем құрастырыңыздар,, "Ата-ана" тақырыбына шағын шығарма жазыңдар.

Менің ата-анам, өмір сыйлаған, бақытты болу, шыншыл бол, ата-ананың рұқсатынсыз, ақыл-кеңес, қадірлеу, ана жүрегі, еңбек сүйгіш, адал, қайырымды, еңбектегі табысы, оқу озаты, әдепті болу.

География оқулығынан бала кезден аты мәлім қалалар бірінен соң бірі артта қалып жатыр, қалып жатыр. Көшелерге, үйлерге көз тастасаң, көңілің құлазиды. Әсіресе түнде өткенде тіпті түнеріп тұрады. Үйлердің бірде-бірінің терезесінен не электр жарығы, тіпті жылтылдаған шырақ байқалмайды. Барлығы да бір зор зобалаң күтіп, сақтанып, бұғып, қымтанып қалған. Өстіп отырып, олар Саратовқа жетті. Бұлардан бұрынырақ өткен бірнеше пойыз құрамасын фашистер бомбаның астына алыпты. Мұны осында келгенде естіді.

1. Алғашқы ай, жинақталған тәжірибе, халықтың еңбегі, білгенге маржан, екі дос, біздің ферма, уақыттан озған, таудай талап, ағылшын машина, күнмен шағылысқан, барлаушылар кеңесі, сылдыраған бұлақ, ауыр күрсіну, көзін жұму, шамның жарығы, малды ауыл, шаруашылықты байыту, айдын шалқар көл.

2. Туған жерге туың тік, Отан оттан да ыстық, Кеңеспен пішілген тон келте болмас, Ақыл көпке жеткізер, өнер көкке жеткізер. Тіліңмен жүгірме, біліммен жүгір, Сөз қадірін білмеген - өз қадірін білмейді.

1. 
   Үлгі:
   

2.Әр жыл сайын екпе шөбіміз де көбейе береді. Әзірше күніне төрт рет қатынап жүр. Кеше Мәдениет сарайын бәріміз көрдік. Бұлар жаңа басталған көмір разрезіне әдейі сұранып келіп отыр. Ал оны құрғату үшін жаңа шахта керек. Ерлік - табиғат сыйы емес, ұзаққа созылған тәрбиенің жемісі. Мен сендерге келген мұғаліммін. Біз осында оқимыз. Мен жақында ғана ауылдан келген едім. Дәукең Құсмұрын тауының сағасы жаққа ойлана қарап отыр.

2. 
   Үлгі:
   

2. Мәтінді аударыңыз.

Қазақстан хайуанаттары

Қазір дүние жүзінде 850-ден астам, ТМД елдерінде 33, Қазақстанда 3 хайуанаттар бағы бар. Алматы зообағы 1937 жылы құрылған. Жер көлемі 54 га. 7 секцияда хайуанаттардың 530-дан аса түрінің 5900-дей данасы тіршілік етеді. 77 түр Халықаралық табиғат қорғау одағының, ТМД және Қазақстанның «Қызыл кітабына» енгізілген.

Қазақстан фаунасында кездеспейтін сүтқоректілер: барибал (Америка қара аюы), Африка арыстаны, Австралия кенгуруі, Жапон макакасы, Үнді тырнасы, Мысыр кобрасы, Қытай аллигаторы; құстардың 70-тен астам сирек кездесетін түрлері: эму, нанду, тағы басқа. өсіріледі. Бақта ақ аю, парсы ірбісі, сервал мысығы, қызыл қасқыр, бегемот, Амур жолбарысы, т.б. жануарлар қоршауда көбейіп, ұрпақтарын жалғастыруда. Олар дүние жүзіндегі басқа хайуанаттар бағында өсірілетін түрлермен алмастырылады не сатылады. Кейбір түрлер, мысалы, тоғай бұғысы, ителгі табиғи мекендеріне жіберіледі. Бақта «Теңіз аквариумы» павильоны жұмыс істейді, онда әлемдік фаунада сирек кездесетін балықтардың, шаянтәрізділер мен қосмекенділердің бірнеше түрін тамашалауға болады.

Алматы хайуанаттар бағы сирек кездесетін және жойылып бара жатқан жабайы жануарларды қорғау жөніндегі көптеген халықараралық бағдарламаларға қатысады. Қарағанды зообағы 1938 ж. құрылған. Жер көлмі 14 га. Зообақта балықтардан: тұқылар, тұқытістілер, алабұғалар; құйрықты және құйрықсыз қосмекенділердің бірнеше түрі; бауырымен жорғалаушылардан: тасбақа, ешкіемер, ұршықсап кесіртке, жармасқы, нағыз кесіртке, сұр кесел; жыландардан: айдаһар, торлы жыландар, сұр жыландар; құстардан: қоқиқаз, құтан, ақ дегелек, қыран, сұңқар, тырна, балықшы тұйғын, шағала, жапалақ, т.б.; сүтқоректілерден: лемур, лори, мартышка, піл, қызыл қасқыр, Бұқар бұғысы, аю, кәмшат, т.б. аңдар бар.

1. 
   Қазақ тілінің бір саласы синтаксис бөлімі нені зерттейді?
   
2. 
   Жай тіркес және тұрақты тіркес дегеніміз не?
   
3. 
   Сөйлемнің түрлеріне тоқталыңыз.
   
4. 
   Сөздердің байланысу түрлерін және байланысу тәсілдеріне тоқталыңыз.
   
5. 
   Сөзердің байланысу тәсіліне мысал келтіріңіз.
   

1. Семинар тиімділігі мақсат қоя білу, мәселелерді шешу, түсінік беру, орындау әрекетін қадағалау, ережені еске салуы.

2. Семинардың алдында терминдерді және түсінікті нақтылауы,

3. Семинар сабағындағы пікір-таласта қатысушылардың ойларының бір пікірге келуі тиіс.

Ұсынылатын әдебиеттер:

1. Т.Т Аяпова. Қазақ тілі. Негізгі оқулық

2. Ш.Б.Бектұров. Т.Ш. Бектұрова. Қазақ тілі. А. 2002.

3. З.Күзекова . Практикалық курс. Қазақ тілі –Алматы: 2002

5. Ш.Бектұров. Серғалиев М. Қазақ тілі А-1994
Практикалық сабақ 2. Сөйлемдердің құрылысына қарай бөлінетін түрлері, сөйлемдердің айтылу мақсатына қарай бөлінетін түрлері, жай сөйлем

Сабақтың мазмұны:

1.Сөйлемнің түрлері туралы жалпы түсінік

2. Жаттығулармен жұмыс

3. Мәтінмен жұмыс



Айтылу мақсатына қарай:

Таң ата жау шабуылға шықты. Шабуыл тағы тойтарылып тасталды.

Түс кезінде батальон командирі Гундилович бізге байланысты - сын жіберді. Ол комаңдирдің бұйрығын жеткізді. Бұл ұрыста Төлеген ерекше ерлік көрсетті. Күн кешкірген кезде "Бородиноға" генерал Чистяков пен полковник Капров келді. Оларға Гундилович болған жағдайды баяңдады.
2-жаттығу. Төмендегі сөйлемдерден тура және жанама толықтауыштарды табыңыз.

Онымен бірге ыстық от-жалын толқыны ғаламат екпін-күшпен тарап жатты. Көрінбейтін сәуле-радиация да жан-жаққа тарап жатты. Осы өңірде қырық жыл бойы болған апаттың көлемін есептеу мүмкін емес. Табиғаттың бүлінгені, жан-жануарлар дүниесі мен халық шаруашылығына қаншама залал келтірілгенін былай қойғанда, сол жердің халқына қанша қайғы әкелді. Адамзатты қыруға, адам баласы жасаған байлықты жоюға арналған мұндай жойқын қарулардың қарапайым халыққа еш керекгі жоқ. Қазақстан жерінде шаруашылық мақсатқа деп те кіші жарылыстар жасалып тұрған.

1. Мәтіндерді қазақ тіліне аударыңыз.

2. Мәтіндер бойынша сұрақтар құраңыз.
Товары

Человеческие нужды, потребности и запросы наводят на мысль о существовании товара для их удовлетворения.

Товар – все, что может удовлетворить потребность или нужду и предлагает рынку с целью привлечения внимания, приобретения, использования или потребления.

Предположим, женщина испытывает нужду выглядеть красивой. Все товары, способные удовлетворить эту нужду, мы называем товарным ассортиментом выбора. Этот ассортимент включает в себя косметику, новую одежду, курортный загар, услуги косметолога. Пластическую операцию и т.д. Но не все эти товары желательны в одинаковой степени.

Если товар полностью удовлетворяет потребности человека, то будет называться «идеальным товаром». Чем полнее соответствует товар желаниям потребителя, тем большего успеха добьётся производитель.

Мораль заключается в том, что производители должны отыскивать потребителей, которым они хотят продавать, выяснить их потребности, а за тем создавать товар, как можно полнее удовлетворяющий эти потребности.

Товаром можно назвать все, сто способно оказать услугу, то есть удовлетворить нужду. Помимо изделий и услуг, это могут быть личности, места, организации, виды деятельности и идеи. Потребитель решает, какую именно развлекательную передачу посмотреть по телевидению, куда отправиться на отдых, каким организациям оказать помощь, каким организациям оказать помощь, какие идеи поддержать.
Маркетинг

Маркетинг – вид человеческой деятельности, направленный на удовлетворение нужд и потребностей посредствам обмена.

Маркетинг – это человеческая деятельность, так или иначе имеющая отношения к рынку. Маркетинг – это работа с рынком ради осуществления обменов, цель которых – удовлетворение человеческих нужд и потребностей.

Процесс обмена требует работы. Тому, кто хочет продавать, необходимо их на рынок, складировать, перевозить, договариваться о ценах и т.д. Основу деятельности маркетинга составляет такие занятия, как разработка товара, исследования, налаживание коммуникаций, организация распределения, установления цен, развертывание службы сервиса.

Хотя обычно считается, сто маркетинг – удел продавцов, занимаются им и покупатели. Домохозяйки осуществляют собственный «маркетинг», когда занимаются поисками нужд им товаров по ценам, которые они готовы заплатить. В поисках дефицитного товара снабженцу фирмы приходится выискивать продавцов и предлагать им заманчивые условия сделки.

Бақылау сұрақтары:

1. 
   Сөйлемдердің түрлерін ажыратыңыз
   
2. 
   Сұраулы сөйлемдерді мысалдар арқылы келтіріп, анықтамасын айтыңыз.
   

1. Семинар тиімділігі мақсат қоя білу, мәселелерді шешу, түсінік беру, орындау әрекетін қадағалау, ережені еске салуы.

2. Семинардың алдында терминдерді және түсінікті нақтылауы,

3. Семинар сабағындағы пікір-таласта қатысушылардың ойларының бір пікірге келуі тиіс.

1. З.Күзекова, Г. Қарақұсова. Жоғарғы оқу орындарының эканомика факультеттеріне арналған. А.1997,1999.

2. Ш.Б Сейтова. Ана тілің –асыл қазынаң. Семей 2001.

3. Т.Т Аяпова. Қазақ тілі. Негізгі оқулық

4. Т.Т.Аяпова. Қазақ тілі. Үй кітабы

5. Ш.Б.Бектұров. Т.Ш. Бектұрова. Қазақ тілі. А. 2002.

1. 
   Сөйлем мүшелері. Сөйлем мүшелері туралы түсінік. Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері. Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері.
   
2. 
   Жаттығулармен жұмыс
   
3. 
   Мәтінмен жұмыс
   

Сөйлем құрамында тұрса да, сөйлем мүшесі бола алмайтындар: 1) шылау, одағай сөздер, көмекш етістіктер; 2) қаратпа сөздер.

Анықтауыштың жасалу жолдары