Барлық мамандықтарға арналған «Қазақ тілі»

1. Қалың қара сақалды, нұрлы жүзді, үлкен көзді, үстіне қынаға боялған тон, аяғына ұзын қонышты қара етік киген Сүлеймен қарт алдымыздан жолықты. 2. Дайрабай әрі күйші, әрі әнші, әрі ақын адам болған.

3.Жұмыскерлер нәрселерін, саймандарын, ыдыс-аяқтарын, қоқыр-соқырларын жинап түйіп, көшуге даярланып жатыр. Олар жапырласып, шуласып, сабырласып, бөлініп-бөлініп, нәрселерін тасырлатып, тез апыр-жапыр вагондарға міністі.

4. Отарба Көкшетау қаласының вокзалынан жүріп кеткеннен кейін біраздан соң, Бұзаубақ, Хасен, Сатай, Әзімхан, Қалкендер әбігер бола қалды. Ал, бала, бүгіннен бастап мына болат сүңгі әрі қаруың, әрі серігің. Төзімділік, сабырлық пен ептілік - балқытушының басты қасиеті. Келгендер Құнанбай мен Алшынбайдың екі жағынан жарыла отырды. Толық дөңгелек денелі, қызыл жүз, ақ сақалды Алшынбай тірсек жең, қара комзолдың сыртынан пұшпақ ішігін желбегей жамылып отыр екен.

Бәріне, мыналар, үшеуі, баршасы, оқушылар, бәрін, төрт жігіт.

Мұражайға және пәтер-мұражайға келушілер бірнеше есе көбейді. Дәлет кітаптарды әсіресе көркем әдебиетті көп оқитын. Маресьев пен Петров далада жерге жайылған плащ-палаткада жатпақ болды. Өткен күні инженер-техниктер мен шахтерлердің өндіріс мәжілісі болып өткен. Есіктен қарт шахтер Бейсен кірді. Оңтүстік жақтағы үлкен барактағы кабинетте алып шахта құрылысының начальнигі Шектібай отыр. Телефоншы Сәмет ағаш арасында тұрған полк штабымен сөйлесіп жатыр. Ер Өтеген олардан қорықпады, шынықты. Мағаш пен Кәкәтай бұл күндерде орысша кітаптарды, әсіресе жеңіл тілмен жазылған романдрды, көп оқитын. Далада қызу жұмыс мақта жинау кезі болатын Ұлы Ньютон бірде өзі ашқан жаңалықтарында алыптарға өзіне дейін өмір сүрген ұлы ғалымдарға сүйенгенін айтқан болатын. Қара далада желге шыдамды тамыры мықты шөпттер, мысалы, көкпек, жусан, баялыш, бетеге өседі. Біздерге, қарттарға, жастар сияқты өмір сүруге тура келеді. Жоғары, яғни жиілігі күшті, дыбыстар белгілі бір бағытпен, қатарланған "дыбыс сәулелері" арқылы тарайды.

1. 
   Мәтінді еркін аударма түрінде орыс тіліне аударыңыз.
   
2. 
   Мәтінді оқып шығып әңгімелеп беріңіз.
   
3. 
   Мәтінді бірнеше бөлімге бөліп, әрқайсысына тақырып ойластырып,алған тақырыптарыңызды негіздеңіз.
   

Бірінші – жер дауы. Көшпелі халықтың өмірінде жердің шешуші маңызы бар. Қыстау, жайлау, жайылым, қоныс мал баққан елдің атадан балаға қалдыратын еншісі. Жер – тіршілік ортасы, ата-бабасынан бері иеленіп келген халықтың келісімінсіз басқаға беруге, сатуға болмайды.

Екінші сала – үй ішіндегі тіршілікке, сол отбасындағы адамдардың өзара қатынасына байланысты. Әке мен бала, ене мен келін, үлкен мен кіші арасындағы қарым-қатынас. Әсіресе үлкенді сыйлауға, ата-ананы құрметтеуге, жастарды адамгершілікке, имандылыққа тәрбиелеуге баса көңіл бөледі.

Үшінші сала – ұрлыққа, барымтаға кедергі қоюды көздейтін, халықты адалдыққа, таза еңбекпен күнелтуге бағыттайтын заңдар.

Жарғының төртінші саласы – ел мен ел, халық пен халық, ру мен ру арасындағы дау-жанжалдарды әділдікпен шешуді мақсат етеді.

Бесінші топқа – ел бірлігін сақтауға, Отанын қорғауға, сыртқы жауға тойтарыс беруге, жасақ құруға, сардар сайлауға бағыттайтын баптар жатады.

Жарғының келесі бір тармағы - құн дауына арналған. Айыр көмей, жез таңдай атақты үш төбе би «Қанға қан», «Қанды кек», «Ескіден келе жатқан жау» дегенде бірден ойға оралатын қатыгездікті жұмсартудың жолын қарастырған. Онсыз да өлімнің аз емес екенін, жаттан жат емес жақыннан жау іздемеу деген ізгі ниетпен өлім жазасын жұмсартып, құн төлеумен ауыстырған.
Бақылау сұрақтары:

1.Сөйлем мүшесі дегеніміз не? анықтама беріңіз.

2.Сөйлемнің тұрлаулы мүшелеріне анықтама беріңіз

3. Сөйленің тұрлаусыз мүшесі дегеніміз не?

Әдістемелік нұсқаулар:

1. Семинар тиімділігі мақсат қоя білу, мәселелерді шешу, түсінік беру, орындау әрекетін қадағалау, ережені еске салуы.

2. Семинардың алдында терминдерді және түсінікті нақтылауы,

3. Семинар сабағындағы пікір-таласта қатысушылардың ойларының бір пікірге келуі тиіс.

3. Базарғалиева Б., Иманбаева М., Ибрагимов Қ. Қазақ тілі. Алматы, 2005.

4. Г.Қ Рысбаева. Қазақ тілі грамматикалық анықтағыш А-2000

5. З.Күзекова . Практикалық курс. Қазақ тілі –Алматы: 2002

6. Ш.Бектұров. Серғалиев М. Қазақ тілі А-1994

7. Жас техниктің энциклопедиялық сөздігі. Москва.1980.

8. Р. Сыздық Қазақ тілінің анықтағышы Астана, Елорда 2000.
Практикалық сабақ 4. Сөйлемнің бірыңғай мүшелері. Жалпылауыш мүше. Айқындауыш мүше.

Сабақтың мазмұны:

1. 
   Сөйлемнің бірыңғай мүшелері. Жалпылауыш және айқындауыш мүше туралы жалпы түсінік.
   
2. 
   Жаттығумен жұмыс
   
3. 
   Мәтінмен жұмыс
   

2.Жаттығумен жұмыс

1. Қалың қара сақалды, нұрлы жүзді, үлкен көзді, үстіне қынаға боялған тон, аяғына ұзын қонышты қара етік киген Сүлеймен қарт алдымыздан жолықты. 2. Дайрабай әрі күйші, әрі әнші, әрі ақын адам болған.

3.Жұмыскерлер нәрселерін, саймандарын, ыдыс-аяқтарын, қоқыр-соқырларын жинап түйіп, көшуге даярланып жатыр. Олар жапырласып, шуласып, сабырласып, бөлініп-бөлініп, нәрселерін тасырлатып, тез апыр-жапыр вагондарға міністі.

4. Отарба Көкшетау қаласының вокзалынан жүріп кеткеннен кейін біраздан соң, Бұзаубақ, Хасен, Сатай, Әзімхан, Қалкендер әбігер бола қалды. Ал, бала, бүгіннен бастап мына болат сүңгі әрі қаруың, әрі серігің. Төзімділік, сабырлық пен ептілік - балқытушының басты қасиеті. Келгендер Құнанбай мен Алшынбайдың екі жағынан жарыла отырды. Толық дөңгелек денелі, қызыл жүз, ақ сақалды Алшынбай тірсек жең, қара комзолдың сыртынан пұшпақ ішігін желбегей жамылып отыр екен.

Бәріне, мыналар, үшеуі, баршасы, оқушылар, бәрін, төрт жігіт.

Мұражайға және пәтер-мұражайға келушілер бірнеше есе көбейді. Дәлет кітаптарды әсіресе көркем әдебиетті көп оқитын. Маресьев пен Петров далада жерге жайылған плащ-палаткада жатпақ болды. Өткен күні инженер-техниктер мен шахтерлердің өндіріс мәжілісі болып өткен. Есіктен қарт шахтер Бейсен кірді. Оңтүстік жақтағы үлкен барактағы кабинетте алып шахта құрылысының начальнигі Шектібай отыр. Телефоншы Сәмет ағаш арасында тұрған полк штабымен сөйлесіп жатыр. Ер Өтеген олардан қорықпады, шынықты. Мағаш пен Кәкәтай бұл күндерде орысша кітаптарды, әсіресе жеңіл тілмен жазылған романдрды, көп оқитын. Далада қызу жұмыс мақта жинау кезі болатын Ұлы Ньютон бірде өзі ашқан жаңалықтарында алыптарға өзіне дейін өмір сүрген ұлы ғалымдарға сүйенгенін айтқан болатын. Қара далада желге шыдамды тамыры мықты шөпттер, мысалы, көкпек, жусан, баялыш, бетеге өседі. Біздерге, қарттарға, жастар сияқты өмір сүруге тура келеді. Жоғары, яғни жиілігі күшті, дыбыстар белгілі бір бағытпен, қатарланған "дыбыс сәулелері" арқылы тарайды.

1.Мәтінді оқып шығып, тақырыбын анықтаңыз.

2.Мәтіннің қысқаша мазмұнын әңгімелеп беріңіз.

3.Мәтіннен ашық рай формасындағы етістіктерді тауып, нешінші жақта

тұрғанын анықтаңыз.
ТӘН СҰЛУЛЫҒЫ- ЖАН СҰЛУЛЫҒЫ

Адам қоғамдық тіршілік иесі ретінде сыртқы сұлулыққа тәнті болып қана қоймай, оның ішкі мазмұнына ерекше мән береді. Адам адамның әсемдігін, оның іс-әрекетін, табиғатқа және басқа адамдарға қарым-қатынасын, мінез-құлқын өз төңірегіндегі адамдар бойында қалыптасқан әдептілікпен салыстырып құрайды. Сөйтіп, адам сыртқы – көрнекі сұлулық пен ішкі – рухани сұлулықты мойындай отырып, олардың орнын анықтауға келгенде ішкі - рухани сұлулыққа көбірек мән беріп, мазмұн сұлулығына көбірек жан тартады. Халықтың қалыңдық таңдау туралы, «Көркін алма, мінезін ал» - деп ақыл – кеңес беруінің мәнісі сонда. Әдептілік көріністері сырт қарағанда кейде енжар солғын көрінуі мүмкін, бірақ оның өзегінде үлкен адамгершілік, ізгілік пен мейірбандық жатады. Адамның сыртқы келбет, пішін көріктілігі ішкі рухани терең мазмұнымен біте қайнасып, үйлесіп жатса, нағыз сұлулық сол болмақ. Ал рухани сұлулық әдептілікке қоса, әділдікті, шыншылдықты адамға деген сүйіспеншілікті, ізгілікті сезім сергектігін, биік эстетикалық талғамды еркіндік сезіміне, сұлулыққа талпынысты қамтиды.

Біздің заманымызда көріктеу-ажарлау, әшекейлеп безендіру адамның дене, сырты пішін сұлулығына, сәніне талпынуына қызмет етеді. Адамның өзін-өзі әлпештеп, өз дене сұлулығына сүйінуі - табиғи нәрсе. Осыдан барып, өзін сұлу, мұнтаздай етіп көрсету үшін әйелдер жағы сырға, білезік, алқа, жүзік тағады, қасын, кірпігін, ерінін бояп, бетіне опа-долап жағады. Бұлар өз орнымен, өз мөлшерімен пайдаланса, адамның ажары ашылып, таза балғын етіп көрсетеді, бірақ талғамсыз пайдаланылса, бет пішінді бұзып, ажарын түсіреді, басқа біреулері (мысалы тағатын әшекейлер) табиғи жарасымдылық аясынан шықса шырайға шырай қосып, жараса түседі, тіпті символдық сұлулық сипатқа айналады.

Киіміне қарай қарсы алып, ақылына қарай шығарып салады.

Танылған жерде ой сыйлы, танылмаған жерде тоқ сыйлы.
Сабақтың мақсаты: Сөйлемнің біріңғай мүшелерін, жалпылауыш мүшелерді және айқындауыш мүшелерді практикалық жолдармен меңгерту.

Бақылау сұрақтары:

Әдістемелік нұсқаулар:

1. Семинар тиімділігі мақсат қоя білу, мәселелерді шешу, түсінік беру, орындау әрекетін қадағалау, ережені еске салуы.

2. Семинардың алдында терминдерді және түсінікті нақтылауы,

3. Семинар сабағындағы пікір-таласта қатысушылардың ойларының бір пікірге келуі тиіс.

Ұсынылатын әдебиеттер:

1. Ә. Болғамбаев. Қазақ тілінің синонимдік сөздігі. А.1976.

2. Б.Шалабай, В.Салагаев. Іс қағаздары. А. 2001.

3. Базарғалиева Б., Иманбаева М., Ибрагимов Қ. Қазақ тілі. Алматы, 2005.

4. Г.Қ Рысбаева. Қазақ тілі грамматикалық анықтағыш А-2000

5. З.Күзекова . Практикалық курс. Қазақ тілі –Алматы: 2002

6. Ш.Бектұров. Серғалиев М. Қазақ тілі А-1994

7. Жас техниктің энциклопедиялық сөздігі. Москва.1980.

8. Р. Сыздық Қазақ тілінің анықтағышы Астана, Елорда 2000.

1. 
   Жақты, жақсыз сөйлем, толымды және толымсыз сөйлем және атаулы сөйлем туралы түсінік.
   
2. 
   Жаттығумен жұмыс
   
3. 
   Мәтінмен жұмыс
   

Сөйлемнің құрамына қарай түрлері

В окрестностях Кокчетава находится высоченная гора. Стрела, пущенная с земли, не достигает ее вершины. Поэтому прозвали гору «Окжетпес» - не достичь стрелой. Нет человека , который не удивился бы высоте этой горы. Вблизи она похожа на воздвигнутую кладками ступенчатую возвышенность. На ней растут даже сосны и ели, которые невозможно вырастить и при обычных посадках.

Сен бүгін үй тапсырмасын орындадаң ба? Қалада үлкен үйлер көп. Алақай, бүгін мен бес алдым! Кешке киноға барасың ба? Сен кешікпей кел. Мұғалім сыныпқа кірді. Әттең, сен келмей қалдың! Тыныш отырыңдар.

М.Әуезов жиырма жасында «Еңлік-Кебек» трагедиясын жазды. Жүсіпбек Аймауытов – қазақ романдарының негізін салушылардың бірі. Мұстафа Шоқай- Ақмешіттің перзенті. Атасы Темір қайтыс болғаннан кейін Ұлықбек 15 жасында әмірші болады. Кигіз үйдің іші төртке бөлінеді.

1.Мәтінді оқып шығып, сұрақ жауап дайында

2.Мәтін бойынша күрделі жоспар құр

3.Мәтіннің негізі идеясын анықтап, қысқаша мазмұнын айтып бер.

1. 
   Жақты және жақсыз сөйлем дегеніміз не?
   
2. 
   Толымды және толымсыз сөйлемге анықтама беріңіз
   
3. 
   Атаулы сөйлемге мысалдар келтіріңіз
   

1. Семинар тиімділігі мақсат қоя білу, мәселелерді шешу, түсінік беру, орындау әрекетін қадағалау, ережені еске салуы.

2. Семинардың алдында терминдерді және түсінікті нақтылауы,

3. Семинар сабағындағы пікір-таласта қатысушылардың ойларының бір пікірге келуі тиіс.

1. Т.Т Аяпова. Қазақ тілі. Негізгі оқулық

2. Т.Т.Аяпова Қазақ тілі. Үй кітабы

3. Ш.Б.Бектұров. Т.Ш. Бектұрова. Қазақ тілі. А. 2002.

4. З.Күзекова . Практикалық курс. Қазақ тілі –Алматы: 2002

5. Ш.Бектұров. Серғалиев М. Қазақ тілі А-1994

1. 
   Құрмалас сөйлем. Құрмалас сөйлемнің жасалу жолдары. Құрмалас сөйлемнің түрлері туралы жалпы түсінік
   
2. 
   Жаттығумен жұмыс
   
3. 
   Мәтінмен жұмыс
   

Үстеулердің мағыналық топтарын толық қамтитын грамматикалық таблица құрыңыз.

Мәтінді ауызша мазмұндаңыз.
Қазақстанның Ұлттық Ғылым Академиясы

Қазақстанның Ғылым Академиясы 1946 жылы 1 маусымда құрылды. Оның алғашқы президенті Республиканың биология мек-тебінің іргесін қалаушы академик Қ.И. Сәтбаев болды. Ұлттық Ғылым Академиясының жоғарғы органы - мүшелердің жалпы жиналысы. Сессия арасында Ғылым Академиясы жұмысын президиум басқарады. Қазіргі кезде академияда алты бөлім бар: физика-математика, жер туралы ғылым, химия-технологиялық, биологиялық, қоғамдық ғылым және Орталық Қазақстандық. Ұлттық Ғылым Академиясының бөлімшелері де бар. Олар: "Ғылым" баспасының орталық кітапханасы, өндірістік күштер кеңесі, бір қатар мұражайлар. Бұның бәрі астрономия мен атом физикасын, археология мен этнографиялық ғылымдарды жаңа деңгейде дамытуға көмектеседі. Академия ғалымдары математика, атом физикасы, түрлі түсті металл өңдіруде, геологияда, тау-кен өнеркәсібінде, химиялық тыңайтқыштар өндіруде, жер өңдеуде, аңдар мен табиғат қорғауда жоғары жетістіктерге жетуде. Ұлттық Ғылым Академиясының институттары мен бөлімдері ғылыми-техникалық жоспарларды Республикалық және дүниежүзілік деңгейде орындауға қатысуда.

Қазақстан Республикасының ұлттық кітапханасы

Қазақстан елінің ұлттық кітапханасы - қазақ халқының ұлттық мәдениетін өркендетуде, қазақ зиялыларын тәрбиелеуде және жұмысшы қауымының мәдени сұраныстарын қанағаттандыруда аса маңызды роль атқарады.

Жыл сайын кітап қорына 150-160 мыңдай әр түрлі басылымдар келіп түседі, оның ішінде 80 мың кітап. Төрт миллионға жуық Республикамыздың және ТМД елдерінің, шетел баспасөздерінің басылымдарын, соның ішінде шетел мекемелерінен де газет, журналдар алып отырылады.

Зерттеушілерді сирек кітап қорындағы 25 мыңнан асатын қазақ, орыс, шығыс тілдеріндегі және Батыс Европа халықтарының VI, VIII ғасырлардағы және XIX ғасырдың басындағы кітаптар мен қолжазбалар қызықтырады.
Сабақтың мақсаты: Құрмалас сөйлемдерді мысалдар келтіре отырып, практикалық жолдармен меңгерту.

Бақылау сұрақтары:

1. 
   Құрмалас сөйлемнен жай сөйлемнің айырмашылығын ажыратыңыз.
   
2. 
   Құрмалас сөйлемнің түрлерін мысалдар арқылы ажыратыңыз.
   

1. Семинар тиімділігі мақсат қоя білу, мәселелерді шешу, түсінік беру, орындау әрекетін қадағалау, ережені еске салуы.

2. Семинардың алдында терминдерді және түсінікті нақтылауы,

3. Семинар сабағындағы пікір-таласта қатысушылардың ойларының бір пікірге келуі тиіс.

1. Т.Т Аяпова. Қазақ тілі. Негізгі оқулық

2. Т.Т.Аяпова Қазақ тілі. Үй кітабы

3. Ш.Б.Бектұров. Т.Ш. Бектұрова. Қазақ тілі. А. 2002.

4. З.Күзекова . Практикалық курс. Қазақ тілі –Алматы: 2002

5. Ш.Бектұров. Серғалиев М. Қазақ тілі А-1994

1.Салалас құрмалас сөйлем туралы жалпы түсінік

2.Жаттығумен жұмыс

3. Мәтінмен жұмыс

Құрамындағы жай сөйлемдері екі түрлі жолмен байланысады:

1. 
   Құрамындағы жай сөйлемдері көбіне жалғаулық шылаулар арқылы байланысады.
   
2. 
   Мағыналарының жақындығына қарай іргелес тұрып, интонация арқылы байланысады.
   

В окрестностях Кокчетава находится высоченная гора. Стрела, пущенная с земли, не достигает ее вершины. Поэтому прозвали гору «Окжетпес» - не достичь стрелой. Нет человека , который не удивился бы высоте этой горы. Вблизи она похожа на воздвигнутую кладками ступенчатую возвышенность. На ней растут даже сосны и ели, которые невозможно вырастить и при обычных посадках.

Сен бүгін үй тапсырмасын орындадаң ба? Қалада үлкен үйлер көп. Алақай, бүгін мен бес алдым! Кешке киноға барасың ба? Сен кешікпей кел. Мұғалім сыныпқа кірді. Әттең, сен келмей қалдың! Тыныш отырыңдар.

М.Әуезов жиырма жасында «Еңлік-Кебек» трагедиясын жазды. Жүсіпбек Аймауытов – қазақ романдарының негізін салушылардың бірі. Мұстафа Шоқай- Ақмешіттің перзенті. Атасы Темір қайтыс болғаннан кейін Ұлықбек 15 жасында әмірші болады. Кигіз үйдің іші төртке бөлінеді.

Мәтін бойынша жоспар құрыңыз.

Орыс тілінен еркін аударма түрінде аударыңыз.
ЕСІРТКІ – АДАМЗАТТЫҢ СОРЫ
«Адам азса, заман тозады», оны жаңғырту да, құрдымға құлдырату да өзімізге байланысты. Арақ ішу, темекі тарту аздай кұрдастарымыз енді есірткіге бой ұра бастады. Бұның себебі не?

Шетелдік «мәдениет» өңмеңдеп төрге ұмтылуда. Делебені қоздыратын тұрпайы бейнефильмдер қаптады. Кісі тонау мен адам өлтірудің «насихаты» үдей түсті. Оң-солын танып үлгермеген жастарымыз оған есі кете құнығып барады.

Адамдарды нашақорлыққа баулу – қылмыстың ең зоры. Олар бірлі-жарым адамды ғана қан қақсатып қоймайды, бүкіл ел, үлттың тамырына балта шабады. Бүл біздің жас мемлекетіміз үшін соғыс апатымен тең. Оған қарсы неге күш біріктірмейміз? Неге күреспейміз?

Күні кешеге дейін нашақорлық деген атау қазақ ұғымында болған емес. Маскүнемдік те бізге жат еді. Қоғамдық орта да, табиғат та таза, тұнық болатын. Ластықтан жиіркенетінбіз. Енді міне деректерге жүгінсек рРРеспублика бойынша 20 мыңнан аса нашақордың бар екені анықталып, тіркеуге алыныпты. Бұл республикамызды жайлаған үлкен дерт, түпсіз құрдым.

Дәрігерлердің айтуына қарағанда, есірткі миды құрғатып, кептіріп жібереді. Қыздырмаға ілескен сорлы аз уақытта біржола мәңгіреді. Есірткісіз бір сәт те тұра алмайтын халге жетіп, тірі өлікке айналады. Отан, ата-ана, құрбы-құрдас дегенді білмейді де сезбейді. Олардың бұл дүниеде кешетіні - азап.

Алматы қаласындағы ең жас нашақор 7 жаста екен. Бұл не деген сұмдық. Жақында, есірткіге шалдыққан бір адаммен сұхбаттасып көрдім. Ол әңгімесінде былай дейді: "Алғашқы рет достарыма ілесіп, есірткінің қандай екендігін білгім келді, тек қызығушылық мақсатында қолдандым. Қан тамырыма есірткі дозасы жіберілді. Сол сәттегі рахат сезімді көңілі ояу, көкірегі сау пенде бастан кешірмейтіні кәміл. Қызыл, жасыл ғажап әлемнің ішінде боласың".

Демек, есірткі адамды осылай айналдыратын болғаны. "Ал қазір неге, бұл уақытқа дейін пайдаланасың, есірткі деген көп ақша тұрады ғой. Ол ақшаны қалай табасың?" - дегенімде, ол: "біріншіден, жастардың арасында беделді боласың, екіншіден, үйдегі әке-шешемнің ұрысқанын елемеу және бүкіл ренішті ұмыту үшін қолданамын. Қазір онсыз өмір сүре алмайтын болдым, дер кезінде қабылдамасам өзімді дұрыс ұстай алмаймын. Соңдықтан ол маған өте қажет. Ал ақшаны әке-шешемнен сұраймын, бермесе ұрлап аламын", - дейді. "Емделгің келмей ме?" деген сұраққа, ол: "әрине келеді, бірақ оған көп ақша және күш қажыр-қайрат керек", - дейді. Сонда бұл жасөспірімің тағдыры немен аяқталар екен?..

Сұмдықты қараңыз, есірткі алғашқыда тегін беріледі екен, екінші рет оны жаңағы адам өз ақшасына іздеп жүріп сатып алады. Осындай қулықпен торға түскен адам одан құтыла алмайтын тәуелді халге түседі. Ақшасы таусылса ұрлыққа көшеді, яғни қылмысқа тартылады. Ұрлық түбі - қорлық. Сотталу. Түрме. Бұндай оқиғалардың алдын алу үшін, "есірткіге қарсы күрес" атты іске асатын көптеген бағдарламалар жасалып, мектеп пен жоғарғы оқу орындарына лекциялар, арнайы сабақтар енгізілсе. Әр отбасында ата-ана баласымен бұл жөнінде ашық сөйлескені жөн.

Бір сөзбен айтқанда, бұл апаттың алдын алуға жаппай кірісуіміз керек. Әрине, қатал жаза да керек, онсыз болмайды. Нағыз бұзылған нашақор түзелмейді, емдеуге де келмейді. Қоғамның саналы мүшесі емес. Ал біз осыған елтіп жүрген мыңдаған құрбыларымызды бұдан сақтап қалуға тиіспіз. 20гр. героиннің құны 1000 доллар. Басқа түрлері де осы тектес. Осы ақша, шіркін, денсаулыққа жұмсалса ғой...

Біз, ХХІ ғасырдың болашағын құрамыз, сондықтан бұл апатпен күресуді қазірден өз қолымызға шындап алуымыз керек!

1. 
   Салалас құрмалас сөйлемдерге бірнеше мысал келтіре отырып, анықтамасын айту.
   
2. 
   Жалғаулықсыз салалас құрмалас сөйлемге анықтама беріңіз.
   

1. Семинар тиімділігі мақсат қоя білу, мәселелерді шешу, түсінік беру, орындау әрекетін қадағалау, ережені еске салуы.

2. Семинардың алдында терминдерді және түсінікті нақтылауы,

3. Семинар сабағындағы пікір-таласта қатысушылардың ойларының бір пікірге келуі тиіс.

1. Т.Т Аяпова. Қазақ тілі. Негізгі оқулық

2. Т.Т.Аяпова Қазақ тілі. Үй кітабы

3. Ш.Б.Бектұров. Т.Ш. Бектұрова. Қазақ тілі. А. 2002.

4. З.Күзекова . Практикалық курс. Қазақ тілі –Алматы: 2002

5. Ш.Бектұров. Серғалиев М. Қазақ тілі А-1994

1. 
   Себеп-салдар салалас. Талғаулы салалас. Кезектес салалас құрмалас сөйлемдер туралы жалпы түсінік.
   
2. 
   Жаттығумен жұмыс
   
3. 
   Мәтінмен жұмыс
   

Таң ата жау шабуылға шықты. Шабуыл тағы тойтарылып тасталды.

Түс кезінде батальон командирі Гундилович бізге байланысты - сын жіберді. Ол комаңдирдің бұйрығын жеткізді. Бұл ұрыста Төлеген ерекше ерлік көрсетті. Күн кешкірген кезде "Бородиноға" генерал Чистяков пен полковник Капров келді. Оларға Гундилович болған жағдайды баяңдады.
2-жаттығу. Төмендегі сөйлемдерден тура және жанама толықтауыштарды табыңыз.

Онымен бірге ыстық от-жалын толқыны ғаламат екпін-күшпен тарап жатты. Көрінбейтін сәуле-радиация да жан-жаққа тарап жатты. Осы өңірде қырық жыл бойы болған апаттың көлемін есептеу мүмкін емес. Табиғаттың бүлінгені, жан-жануарлар дүниесі мен халық шаруашылығына қаншама залал келтірілгенін былай қойғанда, сол жердің халқына қанша қайғы әкелді. Адамзатты қыруға, адам баласы жасаған байлықты жоюға арналған мұндай жойқын қарулардың қарапайым халыққа еш керекгі жоқ. Қазақстан жерінде шаруашылық мақсатқа деп те кіші жарылыстар жасалып тұрған.

Мәтіннен кірме сөздерді тауып, қай тілден кіргенін анықтаңыз.

Қазақтың ұлттық спорт ойындарының тағы қандай түрлерін білесіз?

Мәтінді ауызша әңгімелеп беріңіз.

1. 
   Себеп-салдар салалас құрмалас сөйлемдерді мысалдар арқылы ажыратыңыз.
   
2. 
   Талғаулы салалас құрмаластың анықтамасына тоқталыңыз
   

1. Семинар тиімділігі мақсат қоя білу, мәселелерді шешу, түсінік беру, орындау әрекетін қадағалау, ережені еске салуы.

2. Семинардың алдында терминдерді және түсінікті нақтылауы,

3. Семинар сабағындағы пікір-таласта қатысушылардың ойларының бір пікірге келуі тиіс.

1. Т.Т Аяпова. Қазақ тілі. Негізгі оқулық

2. Т.Т.Аяпова Қазақ тілі. Үй кітабы

3. Ш.Б.Бектұров. Т.Ш. Бектұрова. Қазақ тілі. А. 2002.

4. З.Күзекова . Практикалық курс. Қазақ тілі –Алматы: 2002

5. Ш.Бектұров. Серғалиев М. Қазақ тілі А-1994

1. 
   Сабақтас құрмалас сөйлем.Сабақтас құрамалас сөйлем туралы түсінік. Шартты бағыныңқылы сабақтас. Қарсы бағыныңқылы сабақтас.
   
2. 
   Жаттығумен жұмыс
   
3. 
   Мәтінмен жұмыс
   

Сабақтас құрмалас сөйлем мағынасына қарай 6 түрі бар:

1. 
   Шартты бағыныңқы
   
2. 
   Қарсылықты бағыныңқы
   
3. 
   Себеп бағыныңқы
   
4. 
   Мезгіл бағыныңқы
   
5. 
   Қимыл- сын бағыныңқы
   
6. 
   Мақсат бағыныңқы
   

Мәтінге жоспар құрыңыз.

Жоспар бойынша ауызша әңгімелеп беріңіз.

Мәтіннен кірме сөздерді тауып, қай тілден енгендігін анықтаңыз.

Күмбез жолаушының көзіне алыстан жарқырап көрініп, Есіл өлкесінің аты болады. Есіл бойында дуан салынғаннан (1832) бері, Ақмола сол дуанның, кейін Ақмола қаласының, оның уезінің және облысының ресми атына айналады. Ол жерде болған тарихи күмбез 19 ғасырдың 2-жартысында қирап бітті. Тарихта, ел есінде тек оның аты ғана сақталған.

1. 
   Сабақтас құрмалас сөйлем дегеніміз не?
   
2. 
   Сабақтас құрмалас сөйлем нешеге бөлінеді, мысал келтір
   

1. Семинар тиімділігі мақсат қоя білу, мәселелерді шешу, түсінік беру, орындау әрекетін қадағалау, ережені еске салуы.

2. Семинардың алдында терминдерді және түсінікті нақтылауы,

3. Семинар сабағындағы пікір-таласта қатысушылардың ойларының бір пікірге келуі тиіс.

1. Т.Т Аяпова. Қазақ тілі. Негізгі оқулық

2. Т.Т.Аяпова Қазақ тілі. Үй кітабы

3. Ш.Б.Бектұров. Т.Ш. Бектұрова. Қазақ тілі. А. 2002.

4. З.Күзекова . Практикалық курс. Қазақ тілі –Алматы: 2002

5. Ш.Бектұров. Серғалиев М. Қазақ тілі А-1994

1.Себеп бағыныңқылы сабақтас. Мезгіл бағыныңқылы сабақтас. Қимыл-сын бағыныңқылы сабақтас сөйлем туралы жалпы түсінік

2.Жаттығумен жұмыс

3.Мәтінмен жұмыс

В окрестностях Кокчетава находится высоченная гора. Стрела, пущенная с земли, не достигает ее вершины. Поэтому прозвали гору «Окжетпес» - не достичь стрелой. Нет человека , который не удивился бы высоте этой горы. Вблизи она похожа на воздвигнутую кладками ступенчатую возвышенность. На ней растут даже сосны и ели, которые невозможно вырастить и при обычных посадках.

Сен бүгін үй тапсырмасын орындадаң ба? Қалада үлкен үйлер көп. Алақай, бүгін мен бес алдым! Кешке киноға барасың ба? Сен кешікпей кел. Мұғалім сыныпқа кірді. Әттең, сен келмей қалдың! Тыныш отырыңдар.

Халқымызда «үш», жеті, «тоғыз» сөздерімен байланысты айтылатын сөздерге мысал келтіріңіз.

Мәтінді ауызша әңгімелеп беріңіз.
ТОҒЫЗҚҰМАЛАҚ
Тоғызқұмалақ- қазақтың ерте заманнан келе жатқан ұлттық спорт ойындарының бірі. Бұл ойынды қазақтардан басқа қырғыздар, қарақалпақтар, алтайлықтар да ойнайды.Тоғызқұмалақ ойынын «қойшылар алгебрасы» деп те жүр. Оның себебі де жоқ емес. Тоғызқұмалақты тұңғыш рет қойшылар ойлап шығарған және бұл есеп ойыны. Ертеде қатар қонған ауыл қойшылары жайлауда қойды қапатата жайып барып жусатқан соң, бір төбенің басына жиналып, жақ- жақ болып тоғызқұмалақ ойнайтын болса керек.

Алайда тоғызқұмалақ ойыны ол кезде қойдың құмалақтарымен ойналушы еді. Бұған онша күрделі жабдықтардың да қажеті болмады. Екі жақ ойыншыға тоғыз- тоғыздан шұңқыр (отау), бір- бірден қазан (құмалақ жинайтын үлкен ұя) жасап, әр ойыншы 81- ден, барлығы 162 құмалақ пайдаланды. Қойшылар тоғыз құмалақты жерді қазып алып, жүрелеп немесе малдас құрып отырып ойнай беретін болған. Бертін келе ойын халық арасына кеңінен тарап, қалың бұқараның мәдени қажетіне айналған. Әншіл, сауықшыл қазақ халқы адамның ой өрісін кеңейтетін, өмірге қажетті ауызекі есепке төселдіретін, ұстамдылықққа, творчестволық еңбек сүйгіштікке дағдыландыратын тамаша спорттық ойынға бос уақыттарын бөліп, ұрпақтан- ұрпаққа жеткізіп келген.

1. 
   Себеп бағыныңқылы сабақтас құрмаластың анытамасын мысалдар арқылы көрсетіңіз.
   
2. 
   Қимыл-сын бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлемге мысалдар келтіріңіз
   

1. Семинар тиімділігі мақсат қоя білу, мәселелерді шешу, түсінік беру, орындау әрекетін қадағалау, ережені еске салуы.

2. Семинардың алдында терминдерді және түсінікті нақтылауы,

3. Семинар сабағындағы пікір-таласта қатысушылардың ойларының бір пікірге келуі тиіс.

1. Т.Т Аяпова. Қазақ тілі. Негізгі оқулық

2. Т.Т.Аяпова Қазақ тілі. Үй кітабы

3. Ш.Б.Бектұров. Т.Ш. Бектұрова. Қазақ тілі. А. 2002.

4. З.Күзекова . Практикалық курс. Қазақ тілі –Алматы: 2002

5. Ш.Бектұров. Серғалиев М. Қазақ тілі А-1994

1. 
   Мақсат бағыныңқылы сабақтас. Көп бағыныңқылы сабақтас. Көп басыныңқы сабақтас құрмалас сөйлем туралы жалпы түсінік.
   
2. 
   Жаттығумен жұмыс
   
3. 
   Мәтінмен жұмыс
   

Мәтін бойынша екі адамның сөйлесуін құрыңыз.

Мәтіннен 5 сұраулы сөйлем жасаңыз.

Мәтіннің ауызша әңгімелеп беріңіз.

Қазақстан спортшылары Азиядағы күштілердің бірінен саналады. Олар Қытай, Жапония және Оңтүстік Корея спортшыларына қуатты бәсекелестік танытады. Қазақстанның құрама командалары Азия орындарында табысқа жетуде. Әсіресе, боксшылардың жетістіктері байқалуда. Олимпиада жеңімпаздары Василий Жировты, Бекзат Саттарханов пен Ермахан Ибраимовты кім білмейді?! Жеңіл атлетикада, грек-рим күресі, шахматта да жетістіктер бар. 2000 жылы Сиднейде өткен Олимпиада ойындарының қорытындылары бойынша Қазақстанның спорттық делегациясы 199 қатынасушы елдердің арасында 22-ші орынды иеленді.

Тәуелсіздік алғаннан бері елде ұлттық спорт түрлерін жандандыру және дамыту жөнінде шаралар қабылданды. Бұл шаралардың нәтижелері кезек күттірген жоқ. Қазір ұлттық қазақша күреспен 20 мыңнан астам адам айналысады. Халық арасында көне тоғыз құмалақ ойыны танымал болып алды. Ұлттық ат ойыны көкпармен 2 мыңнан астам адам айналысуда. Бәйге, жорға жарыс, теңге алу, қыз қуу сияқты спорт түрлерінің бас июшілері де бар. Жыл сайын ұлттық спорт түрлерінің көпшілігі бойынша ресми чемпионаттар және республикалық турнирлер өткізіледі.
Сабақтың мақсаты: қимылдың, іс-әрекеттің әр түрлі белгісін, сынын, мезгілін, мекенін, мөлшерін, жай-күйін білдіретін сөздерді әр түрлі жаттығулар арқылы практикалық жолдармен меңгерту. Шылаулардың сөз бен сөзді, сөйлем мен сөйлемді байланыстырудағы ролін орыс тіліндегі шылау категориясымен салыстыра отырып, практикалық жолмен түсіндіру.

Бақылау сұрақтары:

1. 
   Жоғарыдағы мәтіннен үстеулерді теріп жаз
   
2. 
   Мәтіннен шылауды теру
   

1. Семинар тиімділігі мақсат қоя білу, мәселелерді шешу, түсінік беру, орындау әрекетін қадағалау, ережені еске салуы.

2. Семинардың алдында терминдерді және түсінікті нақтылауы,

3. Семинар сабағындағы пікір-таласта қатысушылардың ойларының бір пікірге келуі тиіс.

1. Т.Т Аяпова. Қазақ тілі. Негізгі оқулық

2. Т.Т.Аяпова Қазақ тілі. Үй кітабы

3. Ш.Б.Бектұров. Т.Ш. Бектұрова. Қазақ тілі. А. 2002.

4. З.Күзекова . Практикалық курс. Қазақ тілі –Алматы: 2002

5. Ш.Бектұров. Серғалиев М. Қазақ тілі А-1994

1. Аралас құрмалас сөйлем туралы жалпы түсінік

2.Жаттығулармен жұмыс

3.Мәтінмен жұмыс

Таң ата жау шабуылға шықты. Шабуыл тағы тойтарылып тасталды.

Түс кезінде батальон командирі Гундилович бізге байланысты - сын жіберді. Ол комаңдирдің бұйрығын жеткізді. Бұл ұрыста Төлеген ерекше ерлік көрсетті. Күн кешкірген кезде "Бородиноға" генерал Чистяков пен полковник Капров келді. Оларға Гундилович болған жағдайды баяңдады.
2-жаттығу. Төмендегі сөйлемдерден тура және жанама толықтауыштарды табыңыз.

Онымен бірге ыстық от-жалын толқыны ғаламат екпін-күшпен тарап жатты. Көрінбейтін сәуле-радиация да жан-жаққа тарап жатты. Осы өңірде қырық жыл бойы болған апаттың көлемін есептеу мүмкін емес. Табиғаттың бүлінгені, жан-жануарлар дүниесі мен халық шаруашылығына қаншама залал келтірілгенін былай қойғанда, сол жердің халқына қанша қайғы әкелді. Адамзатты қыруға, адам баласы жасаған байлықты жоюға арналған мұндай жойқын қарулардың қарапайым халыққа еш керекгі жоқ. Қазақстан жерінде шаруашылық мақсатқа деп те кіші жарылыстар жасалып тұрған.

Мәтін бойынша екі адамның сөйлесуін құрыңыз.

Мәтінді қатысты 3мақал-мәтел айтыңыз.

Мәтінді ауызша әңгімелеп бер.

Енді сүт тағамдарына жеке-жеке тоқталып, олардың жасалуы мен дәстүрлі, кәделі жолдарын әңгімелейік.

Қымыз – халқымыздың бірнеше ғасырлар бойы үздіксіз пайдаланып келе жатқан ұлттық тағамы.

Дайындау әдісіне, қасиетіне, сапасына және сақталу уақытына байланысты халқымыз қымызды бірнеше түрге бөледі. Және олардың әр түрін жылқы жасы атауымен атайды.

У ы з қ ы м ы з – биені алғаш байлап, жаңадан ашытылған қою қымыз.

Б а л қ ы м ы з – жылқының сүт қазысын қосып әбден бабына келтіріліп пісілген қымыз. Бұл басқа қымызға қарағанда сары әрі қою, дәмді, жұғымды, тұшы болады.

Қ ұ н а н қ ы м ы з – екі түн сақталған, толық ашыған қымыз.

Д ө н е н қ ы м ы з – үш түн сақталған өте күшті қымыз.

Б е с т і қ ы м ы з – төрт түн сақталып ашуы әбден жеткен қымыз.

Мұнымен қатар шөп буыны қатып, күзде сауылатын қымызды сары қымыз дейді.

Көп пісіліп ащы дәмі кеткен қымызды өлтірілген қымыз дейді. Бұл жақсы деген ұғымды білдіреді.

Қымыз - әрі сусын, әрі тағам, дертке шипа, жанға қуат.

Шұбат. Сүт тағамдарының ішінде қымыздан кейінгі бағалы сусын – шұбат. Оның түйе сүтінен жасалатыны барша жұртқа белгілі.

Құрт – қой, сиыр сүтінен жасалады. Әріне, қойсүтінен жасалған құрттың дәмі де, сапасы да өте жақсы болады.

Құрт көже – тағамдық қуаты мол жеңсік ас. Ол көбінесе қыста дайындалады. Қазақтар мұны қыстың қымызы деп те дәріптейді. Өйткені құрт көже әрі тамақ әрі сусын.

Ірімшік сүттен жасалады. Сүтті қайнатып оған қымыз, айран, шұбат сияқты ащы іріткі қосып ірітеді.Іріген сүттен ірімшік түзіліп, табаққа дорбаға салып кептіріп алады.

Уыз. Малдың төлдегеннен кейінгі алғашқы сүті уыз деп аталады. Уыз өте дәмді әрі қою болады. Бала да, төл де уыз сүтін тойып ішу керек. Уызында жарымаған деген сөз осыдан шыққан.

Айран – қой, сиыр сүтінен әзірленеді. Қатыққа қарағанда сұйық әрі ащылау болады. Айранмен шөл басады.

2.Аралас құрмаластың жай сөйлемнен қандай айырмашылығы бар?

Әдістемелік нұсқаулар:

1. Семинар тиімділігі мақсат қоя білу, мәселелерді шешу, түсінік беру, орындау әрекетін қадағалау, ережені еске салуы.

2. Семинардың алдында терминдерді және түсінікті нақтылауы,

3. Семинар сабағындағы пікір-таласта қатысушылардың ойларының бір пікірге келуі тиіс.

1. Т.Т Аяпова. Қазақ тілі. Негізгі оқулық

2. Т.Т.Аяпова Қазақ тілі. Үй кітабы

3. Ш.Б.Бектұров. Т.Ш. Бектұрова. Қазақ тілі. А. 2002.

4. З.Күзекова . Практикалық курс. Қазақ тілі –Алматы: 2002

5. Ш.Бектұров. Серғалиев М. Қазақ тілі А-1994

1. 
   Автор сөзі. Төл сөз. Төлеу сөз.
   
2. 
   Жаттығумен жұмыс
   
3. 
   Мәтінмен жұмыс
   

Төл сөздің айналасында оны пайдаланып отырған жазушының я сөйлеушінің өз сөздері қоса қолданылады. Ол - автор сөзі деп аталатын.

Жазушының я сөйлеушінің біреудің сөзін өз сөзінде өзгертіп беруін төлеу сөз дейміз.

Төл сөздің орын тәртібі және тыныс белгілері

Төл сөзді төлеу сөзге айналдырудың ең негізгі және жиі қолданылатыны - төл сөзде сөйлемнің тиянақты баяндауышы болып тұрған сөзге табыс жалғауын жалғау арқылы оны (төл сөзді) автор сөзімен байланыстыру тәсілі. Алдымен, төл сөздің баяндауышы болып тұрған етістік қай шақта, қай райда айтылуына қарай етістіктің есімше түріне айналады да, содан кейін барып табыс септігін қабылдайды. Кейде табыс септік жалғауы есімшеге –дық, -дік жұрнағы мен тәуелді жалғауы арқылы жалғанады. Мысалы: «Мен судан қорқамын»,-деді Омар. Омар өзінің судан қорқатындығын айтты.

Төл сөздің баяндауышы өткен шақты немесе нақ осы шақты білдіретін етістік формасында айтылса, төлеу сөзге айналғанда, ол есімшенің –қан, -ған, -кен, -ген жұрнақтары арқылы беріледі. Мысалы: «Автобус күтіп тұр»,-деді Омар. Омар автобус күтіп тұрғанын айтты.

Егер төл сөз етістіктің келер шақ (бұйрық түрінен басқа) немесе ауыспалы осы шақ формасында айтылса, төлеу сөзге айналғанда, -атын,-етін, -йтын, -йтін жұрнақты есімше арқылы беріледі. Мысалы: «Ол ертең келеді»,-деді Омар. Омар оның ертең келетінін айтты.

Егер төл сөздің баяндауышы етістіктің бұйрық рай формасында айтыласа, төлеу сөзде ол тұйық етістік формасына айналады. Мысалы: «Сен ертерек кел»,-деді Омар. Омар оған ертелек келуін айтты.

Баяндауышы есім сөзден я есім сөздің араласуынан, я болмаса атау тұрғалы тұйық етістіктен болса, төлеу сөзге айналғанда, е етістігі көмекші болып келеді. «Кітап-білім бұлағы»,-деді Омар. Омар кітаптың білім бұлағы екенін айтты.

В окрестностях Кокчетава находится высоченная гора. Стрела, пущенная с земли, не достигает ее вершины. Поэтому прозвали гору «Окжетпес» - не достичь стрелой. Нет человека , который не удивился бы высоте этой горы. Вблизи она похожа на воздвигнутую кладками ступенчатую возвышенность. На ней растут даже сосны и ели, которые невозможно вырастить и при обычных посадках.

Сен бүгін үй тапсырмасын орындадаң ба? Қалада үлкен үйлер көп. Алақай, бүгін мен бес алдым! Кешке киноға барасың ба? Сен кешікпей кел. Мұғалім сыныпқа кірді. Әттең, сен келмей қалдың! Тыныш отырыңдар.

М.Әуезов жиырма жасында «Еңлік-Кебек» трагедиясын жазды. Жүсіпбек Аймауытов – қазақ романдарының негізін салушылардың бірі. Мұстафа Шоқай- Ақмешіттің перзенті. Атасы Темір қайтыс болғаннан кейін Ұлықбек 15 жасында әмірші болады. Кигіз үйдің іші төртке бөлінеді.

Мәтінді мәнерлеп оқып шығыңыз.

Мәтіндегі қиын сөздерді теріп жазыңыз.

Мәтінді әңгімелеп беріңіз.

Көкшетау қаласында атақты ғалым-геолог, көрнекті қоғам қайраткері Қаныш Имантайұлы Сәтбаевтың 110 жылдығына арналған “Қ.Сәтбаев және осы заманғы ғылым” тақырыбымен аймақтық ғылыми-тәжірибелік конференция болып өтті. Оны “Нұр Отан” ХДП Ақмола облыстық филиалы мен Көкшетау қалалық ақпараттық кітапханалар жүйесі ұйымдастырды. Келелі мәжіліске облыстық департамент басшылары, кәсіпорындар мен бизнес саласының өкілдері, зиялы қауым, партияның облыстық филиалы көмегімен Семей мемлекеттік геологиялық барлау колледжіне түсіп, оны биыл бітірген түлектер, Көкшетау мектептерінің оқушылары қатысты.

Шоқан Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университетіндегі философия кафедрасының меңгерушісі Раушан Көшенова “Қ.И.Сәтбаев және бүгінгі әлем” тақырыбында баяндама жасап, Қазақстан ғалымдарының дүниежүзілік аренадағы орны туралы тартымды мағлұматтар берді. Сондай-ақ, “Нұр Отан” ХДП қалалық филиалының белсенді мүшесі Мейрамбек Киіков пен Солтүстік Қазақстан геология және жер қойнауын пайдалану аймақаралық департаментінің директоры Берді Бекмағамбетов ұлы ғалымның өмір жолын зерттеудің патриоттық тәрбиедегі маңызы мен Қазақстан геология саласын дамытудағы Қ.Сәтбаев идеяларының ықпалы тақырыбында сөз сөйледі. Жұртшылық Көкшетау университетінің кафедра меңгерушісі С.Жетпісовтің “Сәтбаев феномені туралы” толғанысына, Семей мемлекеттік геология барлау колледжінің бөлім меңгерушісі М.Меденованың “Кен ісі мамандарын даярлаудың ерекшеліктері туралы” хабарламасына айрықша ықылас қойды.

Қалалық кітапханалар жүйесінің директоры Мәншүк Сайдалина Қаныш Сәтбаевтың өмірі мен атқарған қызметін насихаттап, жас буынға жеткізуде белсенді жұмыстар жүргізіліп жатқанына тоқталды. Оны партия филиалымен бірлесіп өткізілген “Өмірі – өнеге, тірлігі – таным” атты дөңгелек үстел сұхбатымен, “Сәтбаев әлемі” мультимедиялық әдебиеттің дайындалуымен дәлелдеуге болады. Партия ғимаратында өткізілген “Тарихпен тамырлас өмір” ғылыми конференциясының әсері де әлі сейіле қойған жоқ.

1. 
   Автор сөзін, төл сөз бен төлеу сөздерді мысалдар арқылы көрсетіңіз
   
2. 
   "Табиғат және біз", "Табиғатты аялау" тақырыптарына диалог құрыңыз.
   

1. Семинар тиімділігі мақсат қоя білу, мәселелерді шешу, түсінік беру, орындау әрекетін қадағалау, ережені еске салуы.

2. Семинардың алдында терминдерді және түсінікті нақтылауы,

3. Семинар сабағындағы пікір-таласта қатысушылардың ойларының бір пікірге келуі тиіс.

1. Ш.Б.Бектұров. Т.Ш. Бектұрова. Қазақ тілі. А. 2002.

2. Қазақ тілі сөздігі. А. 1999 ҰТА

3. Ә. Болғамбаев. Қазақ тілінің синонимдік сөздігі. А.1976.

4. Б.Шалабай, В.Салагаев. Іс қағаздары. А. 2001.

5. Базарғалиева Б., Иманбаева М., Ибрагимов Қ. Қазақ тілі. Алматы, 2005.

5. Г.Қ Рысбаева. Қазақ тілі грамматикалық анықтағыш А-2000

6.Күзекова . Практикалық курс. Қазақ тілі –Алматы: 2002

1. 
   Тыныс белгілері, нүкте, қос нүкте,
   

2.Жаттығумен жұмыс

3.Мәтінмен жұмыс
Стиль

1 Ғылыми стиль:

1.Қолданылу аясы: ғылыми еңбектерде, ғылыми баяндамаларда, лекцияларда, қолданылады.

2.Мақсаты: заттар ман құбылыстардың жалпы ерекшелігін ашып, мәлімет беру.

3.Стильдік ерекшелігі: дәлелді, зерттелген, тура мағынада алу.

4.Тілдік құралдары: ғалыми терминдерді қолдану, хабарлы сөйлемде, өткен осы шақтарда жиі қолданылады.

2 Ресми іс-қағаздар стилі:

1.Қолданнылу аясы: іс-қағаздарда, нұсқау хаттар мен кеңсе құжаттарында қолданылады.

2.Мақсаты: хабарлау, аңық мәліметтер беру.

3.Стильдік ерекшелігі: ресми, анық, дәл.

4.Тілдік құралдары: кітаби, ресми сөздер мен тіркестер, хабарлы сөйлемдер, даяр тіркестер мен терминдер.

3 Публицистикалық стиль:

1.Қолданылу аясы: газет-журналда, жиналыстар мен митингілердегі сөздерде қолданылады.

2.Мақсаты: көпшілікке әсер ету, құбылыстардың, оқиғаның мәнін ашу, оларға көпшіліктің назарын аудару.

3.Стильдік ерекшелігі: шақыру, үндеу, нақтылық.

4.Тілдік құралдары: риторикалық сұрақтар, стильдік қайталау, антитеза пайдалану.

4 Көркем әдебиет стилі:

1.Қолданылу аясы: көркем шығармалада қолданылады.

2.Мақсаты: құбылыстар мен заттарды суреттеу, жанды, суретін көрсету, бейнелеу арқылы оқырманның сезіміне әсер ету.

3.Стильдік ерекшелігі: образды, эмоционалды, экспресивті.

4.Тілдік құралдары: ауспалы мағына, көркемдік тәсілдерің суреттеме құралдарын пайдалану (теңеу, метафора т.б).

5 Аузекі сөйлеу стилі:

1.Қолданылу аясы: адамдар мен еркін әңгіме кезінде қолданылады.

2.Мақсаты: қатынас жасау.

3.Стильдік ерекшелігі: сөздер мен сөз тіркестерін еркін қолдану, даярлықсыз өткізілу.

4.Тілдік құралдары: қарапайым сөздерді еркін қолдану, диалогқа құрылу.
2.Жаттығумен жұмыс
1-жаттыѓу. Сөйлем мүшелерін талдаңыз.

Жақыпбек әдебиет сабағында Егорка деген бала туралы әңгімені оқып, талдады. Оның оқуы балаларға қатты әсер етті. Оқығаны емес өзі көргенін баяндап отырғандай, өте ұғымды болды. Егорка қайырлап қалған жайымды көріп, үлкендерге хабарлайды. Бәрі жиылып балықты ұстайды. үлкендер мол үлесті балаға ұсынады. Ол алмай, колхоздың асханасына береді. Жас бүлдіршіндер одан өз бейнелерін көрді.

Менің ата-анам, өмір сыйлаған, бақытты болу, шыншыл бол, ата-ананың рұқсатынсыз, ақыл-кеңес, қадірлеу, ана жүрегі, еңбек сүйгіш, адал, қайырымды, еңбектегі табысы, оқу озаты, әдепті болу.

Тіл байлығы — ой байлығы. Сөз өнері — өнер атаулының ең қиыны мен күрделісі. Сөз - өмірдің ұлы - қаруы. Білім кілті — тіл. Ең жақсы тіл — ана тілі. Бұлар — станцияның маңдай алды құрылысшылары. Ел жүрген жер — береке, ер жүрген жер - мереке. Білім мен даналық — адам көркі. Ел іші - алтын бесік. Елдің күші — селдің күші.

Таң ата жау шабуылға шықты. Шабуыл тағы тойтарылып тасталды.

Түс кезінде батальон командирі Гундилович бізге байланысты - сын жіберді. Ол комањдирдің бұйрығын жеткізді. Бұл ұрыста Төлеген ерекше ерлік көрсетті. Күн кешкірген кезде "Бородиноға" генерал Чистяков пен полковник Капров келді. Оларға Гундилович болған жағдайды баяндады.
3. Мәтінмен жұмыс

1. Мәтін бойынша сұраулы сөйлем құрыңыз. Мәтіннің негізгі
мақсатын анықтаңыздар.

2. Мәтінді аударыңыз.

3. Аралас құрмалас және көп құрамды құрмалас сөйлемдерге көркем шығармалардан 2 мысал теріп жазыңыз.
Қаржы бақылауы

Мемлекеттік қаржылық басқару атқарымы. Қаржы бақылауы мемлекет пен жергілікті өзін-өзі басқару субъектілерінің ақшалай қорларының құралу, бөліну және пайдаланылу заңдылығын, тиімділігін, нәтижелілігін тексеру жөніндегі әдістердің, органдардың, шаралардың жүйесі. Қаржы бақылауының негізгі міндеті – республикалық және жергілікті бюджеттер, бюджеттен тыс қорлар қаражатының, мемлекеттік және жергілікті кәсіпорындар қаражатының құралуы, бөлінуі және пайдаланылуы тәртібін реттейтін қаржы құқығы нормаларының бұлжымай сақталуын қамтамасыз ету.

Қаржы бақылауы қаржы тетігінің аса маңызды құрамдас тетігі, мемлекеттік бақылау органдарының маңызды буыны болып табылады. Қаржы бақылауында несие-қаржы органдарындағы бюджет және бюджеттен тыс қорлар қаражатының айналысын талдау маңызды орын алады. Қаржы бақылауы мемлекеттік қаржы бақылауы, аудит, ішкі мекемелік бақылау болып бөлінеді.

Дамыған елдерде қаржы бақылауын есеп палаталары, салық мекемелері, министрліктер мен мекемелердің бақылау-тексеру бөлімшелері, уәкілетті аудиторлық фирмалар, мемлекеттік, жергілікті ұйымдардың, бюджеттен тыс қорлардың ішкі бақылау бөлімдері жүзеге асырады.

1. 
   "Табиғат және біз", "Табиғатты аялау" тақырыптарына диалог құрыңыз.
   
2. 
   Тыныс белгілері, нүкте, қос нүкте, көп нүкте, нүктелі үтір, үтір, тире, тырнақша, жақша.
   

1. Семинар тиімділігі мақсат қоя білу, мәселелерді шешу, түсінік беру, орындау әрекетін қадағалау, ережені еске салуы.

2. Семинардың алдында терминдерді және түсінікті нақтылауы,

3. Семинар сабағындағы пікір-таласта қатысушылардың ойларының бір пікірге келуі тиіс.

1. Ш.Б.Бектұров. Т.Ш. Бектұрова. Қазақ тілі. А. 2002.

2. Қазақ тілі сөздігі. А. 1999 ҰТА

3. Ә. Болғамбаев. Қазақ тілінің синонимдік сөздігі. А.1976.

4. Б.Шалабай, В.Салагаев. Іс қағаздары. А. 2001.

5. Базарғалиева Б., Иманбаева М., Ибрагимов Қ. Қазақ тілі. Алматы, 2005.

5. Г.Қ Рысбаева. Қазақ тілі грамматикалық анықтағыш А-2000

6.Күзекова . Практикалық курс. Қазақ тілі –Алматы: 2002

Студенттің өздік жұмысының тапсырмалары жазбаша жұмыс (бақылау жұмысы) түрінде берілген. Сұрақтарға жауаптарды конспект түрінде дәптерге жазып: 1-кредит бойынша 3, 6-апталарда, 2-кредит бойынша 11, 14-апталарда ОЖСӨЖ сабағында тексеріледі. Сабақ барысында студенттің теориялық білімі, белсенділігі, ынтасы және шығармашылық шешім таба білу дағдысы бағаланады.

Студенттің өздік жұмысының тақырыптары

5.1 Мамандығым-мақтанышым

5.2 «Мен жастарға сенемін»

5.3 Білім-игілікті қазына

5.4 Кітап-білім бұлағы

5.5 Денсаулық-байлық негізі

5.6 Ас-адамның арқауы

5.7 Қазақстан Республикасының Халықтар Ассамблеясы: болмыс пен болашақ.

5.8 Қазақстан республикасындағы кәсіптік мерекелер

5.9 Дос көңілі-сыр сандық

5.10 Қазақстанда қанша кітапхана бар?

5.11«Нұр Отан» партиясы: жарқын жоспарлар

5.12 Іс қағаздарды қазақша толтыру

5.13 Депутат сайлауға қатыстым

5.14 Жер атауы-ел тарихы

5.15 Қазақстан-достық пен бейбітшілік мекені

$$$ 1 В

Мен ойланып отырмын.

А. Жақсыз

В. Жақты

D. Атаулы

Е. Толымды

$$$ 2 С

А. Оспан барған-ды

В. Плащ - палатка.

С. Отан - өз үйің.

D. Естілер - естілмес.

Е. – Жазған ба?

$$$ 3 А

Қайттім? Қайтеді? Сұрақтарына жауап беретін сөйлем мүшесін белгілеңіз.

В. Пысықтауыш

С. Анықтауыш

D. Толықтауыш

Е. Бастауыш

$$$ 4 Е

А. Әлде, болмаса, өйткені.

В. Бірақ, неге десең, егер.

С. Алайда, себебі, онда.

D. Я, немесе, біресе.

Е. Мен, да, және.

$$$ 5 А

Хабарлы сөйлемді көрсетіңіз.

В. Жауап берсең ше.

С. Сен қашан келесің.

D. Келгеніңе қанша болды.

Е. Әттең, кешігіп қалдың-ау.

$$$ 6 А

А. Меңгеру

В Қиысу

С. Қабысу

Е. Матасу

$$$ 7 C

Жақсыз сөйлемді табыңыз:

В. Күз келді.

С. Бізге көбірек оқу керек.

D. Құлаққа ұрған тападай.

Е. Сылқ-сылқ күліп жіберді.

$$$ 8 B

А. Есім сөздер

В. Бастауыш, баяндауыш

С. Одағай,шылау

D. Анықтауыш,қыстарма сөз.

$$$ 9 В

А. Ата-ананың – ақ тілеуі ақ жол.

В. Ата-ананың ақ тілеуі – ақ жол.

С. Сұрмерген аң аулап жүрсе – алдынан үш елік қаша жөнелді.

D. Білім адамның – қанаты.

Е. Бозбаламын – мен де енді.

$$$ 10 Е

Қай мысалда үтір қойылуы қажет?

А.Аса тілеулес ағасы Абай оның алдынан шықпайды және ешкімге бетін де қақтырмайды.

В.Сабырлы Олжабектің сасқаны сонша орнынан атып тұрды

С.Кенжебек Асқардың шақыруымен келіп отыр

Д. Әр адамның бағасына бір ғана өлшеуіш бар ол - өнімді адал еңбек

Е.Біресе бір адым озып кетеді біресе кейін қалып қояды

$$$ 11 А

Тыныс белгісі дұрыс қойылған қаратпа сөзді табыңыз

А.Ендігәрі Абайды бұндай жерге бастай көрме, жарықтығым

В.Сөйлей бер, ақ домбырам күмбірлеген

С.Жоғары, шық Төке

Д.Мен –қазақпын жан Отан – бел балаңмын!

Е.Ботам-ай өңің қашып кетіпті ғой!

$$$ 12 А

Тыныс белгісі дұрыс қойылған сөйлемді табыңыз

А.Досын сатқан жандардан жиренемін: Отанын да ондайлар сата алады

В.Түсінгені соншалық; барлығы ойында сайрап тұр

С.Асан, Айгүл, Әйгерім: үшеуіміз кітапханаға бардық

Д.Сізді ешкім шақырған жоқ: сондықтан сіз де бармайсыз

$$$ 14 В

Көп нүкте қойылатын жерді табыңыз

А.Мағынасы, құрылысы жағынан ұқсас сөйлемдер арасында

В.Айтылмақшы ой аяқталмай қалғанда

С.Сұраулы сөйлем лептік интонациямен айтылғанда

Д.Ойға қатысты басқа бір ойды жолжөлнекей түсіндіргенде

Е.Сөйлемдегі белгілі бір сөздің мәні оқушыға түсініксіз болғанда
$$$ 15 В

Қай сөйлемде қос нүкте қойылмайды?

А.Бұлар Асан мен Омар – сабаққа бармады

В.Асан және Омар екеуі сабаққа бармады

С.Сабаққа бармағандар Асан мен Омар

Д.Сабақта жоқ оқушылар Асан мен Омар

Е.Сабаққа бармаған мыналар Асан мен Омар

$$$ 16 В

Қай сөйлемде екі жерде нүкте қойылады?

А.Тәртіпсіздікке жол бермеу керек деген менің әкем

В.Тәртіпке бас иген кұл болмайды (Б. Момышұлы)

С.Мен келдім деп ол ішке кірді

Д.Мыналар наурыз, сәуір көктем айлары

Е.Мылтық тарс етті құс жалп етті

$$$ 17 В

Қос нүктенің орнын табыңыз

А.«Мен бардым» деді Ораз

В.Ораз мен бардым деді

С.Ораз өзі барғандығын айтты

Д.Ораз мен бардым деді ме?

Е.Ораз барған ба?

$$$ 18 Е

Қай сөйлемде қос нүкте қойылмайды?

А.Асан айтты «Ертеңжоғла шықпай-ақ қойсақ қайтеді?»

В.Абай «Ғылым таппай мақтанба» деді

С.Мына өзендер Жейхун мен Сейхун Аралға құянды

Д.Менің түсінгенім мынау ертең жарыс болмайды

Е.Біз сабақта «Ер Тарғын», «Алпамыз» жырларын оқыдық

Аяқталған сөйлемнің соңында қойылмайтын тыныс белгісін табыңыз

А.Нүкте

В.Леп белгісі

Д.Сұрау белгісі

Е.Қос нүкте
$$$ 20 Е

Үтірдің қойылу себебін анықтаңыз. Оқып білім ал, бөбек!

А.Бірыңғай мүшелер

В.Одағай

Д.Оңашаланған айқындауыш