Бауырмен жорғалаушылар, жыландар отряды (ophidia) Орындаған: Бөріғұл А. Ж. Бт-31 Қабылдаған: Нұрлыбаева Қ. А

Жыландарды бірнеше систематикалық топтарға бөлуге болады.

• Соқырлар (Турһlоріdае)
• Айдаһарлар, немесе жалған аяқтылар (Воіdае)
• Полоздар (СоІиЬег, Еіарһе)
• Медянка (Согопеllа аиstridса)
• Оқ жыландар (Тарһгоmеtороп linеоlаtиm)
• Сұр жыландар (Vірегidае)

Соқырлар (Турһlоріdае) тұқымдасына жер астында тіршілік ететін, жер құрттарына ұқсас, залалсыз ұсақ жыландардың 150-ге тарта түрі жатады. Денесі цилиндр пішінді, басымен құйрығы денесінен бөлінбеген және денесі балық қабыршақ-тарына ұқсас тегіс қабыршақпен қапталған организм. Көзі әдетте терісінің астына орналасқан. Ауыз аппараты кең ашылмайды. Жамбас белдерінің. қалдығы ғана сақталмаған.

Бұлар негізінде Африканың, Азияның және Австралияның тропикалық бөлімдеріне тараған. Бізде Закавказьеде, Түрікме-нияның оңтүстігінде, Өзбекстанда, Тәжікстанның онтүстік батысында бір ғана түрі (Турһіорs vегmісиlагіs) тараған. Олар бақшақ, жүзім еккен жерлерде мекендейді. Насекомдармен қоректенеді, Ересегінін. ұзындығы 30 см болады.

Айдаһарлар, немесе жалған аяқтылар (Воіdае). Бұл тұқымдасқа ең ірі түрлері жатады. Сонымен катар ұзындығы 1 м болатын ұсақ түрлері де кездеседі. Айдаһарлардың бас бөлімін, басқа жыландарға қарағанда, мойнынан айқын ажыратуға болады. Клоаканың екі жағында екі өсінді түрінде орналасқан, артқы аяқтарының нұсқасы болады. Түсі көбінесе шұбар болады. Айдаһарлардың барлығы дерлік шығыс және батыс жарты шардың тропикалық облыстарында кездеседі. Біраз ғана түрлері Орта Азияда, Кавказда және Қазақстанда кездеседі. Тропиктік өзені мен көлі көп дымқыл ормандарды мекендейді.

Сарыбас жылан(СаІibгіdае) тұқымдасына жыландардың 1000-ға жуық түрі жатады. Бұлардың ішін-де

Сарыбас жылан(СаІibгіdае) тұқымдасына жыландардың 1000-ға жуық түрі жатады. Бұлардың ішін-де

залалсыздары да, өте улы түрлері де болады. Бұл тұқымдастың сұр жыландардан ерекшелігі улы тістері және оның каналы болмайды, улы тісінің алдыңғы жақ бетіндегі сайшалар арқылы құйылады.

Көбірек тараған түріне кәдімгі сарбас жылан (Nаtгіх паtгіх) жатады. Түсі қоңыр, тіпті қара деуге де болады. Самайының арт жағына симметриалы орналасқан екі сарғылт жолағы бо-лады. Сондықтан да бұларды сарбас жылан деп атаған. Кейбір түрлерінде сары жолақ болмайды. СССР-дің Европалық бөліміне Сибирьге, шығыста Забайкальеге дейін және Орта Азияның кейбір жерлеріне тараған. Батпақтың, өзеннің және тоспанын, жағасын мекен етеді. Бақалармен, кесірткелермен, кемірушілермен, аздап та болса насекомдармен, өте сирек балықтармен қоректенеді. Жүмыртқа салып көбейеді.

Полоздар (СоІиЬег, Еіарһе) сарбас жыландарға жақын, үзындыры 2 м болатын жыландар. Улы тістері

болмайды. Егер адам қуса қарсыласып, тістуге ұмтылады, өте қатты тістейді.

Медянка (Согопеllа аиstridса) ұсақ, ұзындығы 75 сантиметр-дей болатын жыландар. Түсі қызыл бурыл денесінде қара сұр дақтары болады. СССР-дің Европалық бөлімінің орталык және оңтүстік бөлігінде кездеседі. Ағашты немесе бұталы жерлерді мекендейді. Дымқыл жерлерде болмайды, уы жоқ. Негізінен кесірткелермен қоректенеді.

Сұр жыландар (Vірегidае) улы аппараттары жақсы дамыған улы жыландар. Улы тістерінің, ішінде каналдары болады. Үстіңгі жақтары қысқа, аузын ашқанда улы тістері алға қарай бағытталады.

Сұр жыландар (Vірегidае) улы аппараттары жақсы дамыған улы жыландар. Улы тістерінің, ішінде каналдары болады. Үстіңгі жақтары қысқа, аузын ашқанда улы тістері алға қарай бағытталады.

Кәдімгі сұр жылан (Vірега Ьегиs) біздің еліміздін, Европалық бөлігінде және Сибирьде тараған. Түсі сұр, қара жолақты, немесе мүлдем қара болады. Олар көбінесе тоғайлы жерде болады, ал батпақты жерлерден кездеспейді. Бұларды күндіз үйінділердің, ағаш түбірінін, үстінен, таулы жерлердің күңгей жағынан көруге болады, қорегін аулауға түнде шығады. Негізінен тышқандармен, дала тышқандарымен, сирек болса да құстармен, кесірткелермен, бақалармен және насекомдармен қоректенеді. Тірі жұмыртқа туып көбейеді. Қысқа қарай бірнешеуі бірігіп, ағаш тамырынын, астында, терең індерде қыстап шығады. Сұр жыланның шаққанынан денсаулығы нашар ауру адамдар, балалар өліп кетеді. Денсаулығы жақсы адамдар үшін аса қауіпті болмағанмен көп азап шегеді.

Омыртқасы

• Бас сүйек - бұл серпентин диапсиді, бірақ уақытша доғасы жоқ. Алдыңғы мидың қорапшасы ірі жыртқыштарды жұтқан кезде миды қорғайтын оссификациясы бар. Көптеген жыландардың басы кинетизмнің күшті дамуымен сипатталады, яғни сүйегінің көптеген сүйектері бір-бірімен салыстырмалы түрде жылжиды. Жыландар - бұл өте мобильді шаршы, сондай-ақ мидың қорапшасына серпімді байланысқан жоғарғы жақты, уақытша, палацальді және птергеоид сүйектері болады. Муфталардың бұрыштық, супраоральдық және артикулы сүйектері біріктіріліп, олардың арасындағы және тіс сымының арасында жылжымалы қосылыс бар. Төменгі жақтың екі жартысы серпімді байланысы арқылы қосылады. Қозғалыстағы артикул сүйектерінің мұндай жүйесі үлкен жыртқышты толығымен жұтуға қажетті аузының өте кең ашылуына ықпал етеді, сондай-ақ жыртқышты жұлдыруға ауысқанда, оң жақ пен оң жақ жарты бөліктердің тәуелсіз қозғалысын қамтамасыз етеді. Осының бәрі жыландарға жыланның денесінің қалыңдығынан асып түсетін үлкен жыртқышты жұтуға мүмкіндік береді

Жыланның тістері тістерге, жоғарғы жаққа, перигооидта және кейде презарсиялық сүйектерде орналасқан. Тістері өткір және жұқа, сүйек сүйектерінің шеттеріне жабысады немесе арнайы контактілер көмегімен жаққа қосылады. Жоғарғы сүйектердегі улы жыландар ірі, өткір, иілген артқы улы тістер болып табылады. Кейбір жағдайларда улы тістің (Габон жыланының) ұзындығы 4,5 сантиметрге жетеді. Жыландар омыртқалардың үлкен саны (200-ден 450-ға дейін) ерекшеленеді.

Кеудеше, кеудеге ұқсас, жоқ, тамақты жұтқан кезде қабырғалары бір-біріне қарай жылжиды. Иық белдемі жоқ. Жамбас белдеулерінің қалдығы тек кейбір түрлерінде ғана сақталған.

Тері жамылғысы

• Жыланның денесі қабыршақты терімен жабылған. Танымал нанымға қарамастан (жыланның құрттармен ықтимал шатасуы себебінен), жыланның терісі құрғақ, ылғалды емес, жіңішке. Жыланның көптеген түрлерінде іш қабығының терісі ерекше болып табылады және қозғалысты жеңілдететін бетіне көп адгезияға бейімделген. Жыланның қабақтары мөлдір таразылармен бейнеленеді және тұрақты түрде жабылады. Жыланның терісін өзгерту пилинг немесе мультицентация деп аталады. Жыландарда бір мезгілде және бір қабатта тері өзгереді

жүктеу/скачать 2,41 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: