187
оқу, ағарту, мәдениет жүйесіне қатысты
ояз, жандарал, бо-
лыс, сот, содия, ыстатия, закон, газет, кінеге, үшкөл, зауыт
сияқты сөздері де қазақы түрде еніп, қалыптасты. Бұлар қазіргі
қазақ тілінің орфографиялық та,
орфоэпиялық та нормасын-
да сол қалыптасқан тұлғаларын сақтап жазылады, айтылады.
Емленің бұл ережесіне қазір ешкім таласпайды.
Талас туғызып отырған – осы топтан бірнеше ондаған есе
көп болып келетін «орыс» сөздері туралы. Олардың бірен-
сараны болмаса, басымы – интернационалдық сөздер, олардың
да дені – латын, грек тілдерінен дүние жүзіне ертеден тараған
ғылыми терминдер, кейінгі кезеңдерде, әсіресе XX ғасырдың
II жартысында күрт дамыған техника, космология, космо-
навтика, аэронавтика, биология
салалары әкелген ағылшын,
неміс, франуз, орыс тілдерінен (
спутник, совет
сияқты бес-
он сөз) пайда болған терминдік атаулар. «Осыларды қазақ тілі
қалай игеріп, қалайша жазып, қалайша дыбыстауы тиіс?» де-
ген сауалдың көтерілуі – заңды. Өйткені соңғы аталған топ
бүгінде орыс тіліндегі қалпынша жазылып, тіпті орысша ай-
тылып (дыбысталып) келеді. Және бұл тәртіп – соңғы бес-он
жылдың жемісі емес, алпыс
жылдан бері қолданылып келе
жатқан тәжірибе. Оның объективті себебі бар. Бұл себепті
қазақ тілінің ішкі құрылымдық даму заңдылығынан іздемей,
сыртқы экстралингвистикалық факторлардан іздеу керек. Ол
факторлардың бірі – орыс (кириллица) жазуына көшуіміз бол-
са, екіншісі – орыс тілін «екінші ана тіліміз» деп қоса меңгеру
қажеттігін мойындатқан саясат, империялық саясаттың тепкіні.
Орыс тілін жақсы білу талап етілген соң, оны тез, дұрыс
меңгеруді жеңілдететін жолдың бірі –
осы тілден алынған
сөздердің тұлғасын бұзбай айту, бұзбай жазу болып келді.
Өмір мен саясат осыған мойынсұндырды. Үшінші фактор
және бар. Интернационалдық терминдер қазақ жазба тіліне
30-жылдардың өзінде-ақ молынан енебастаған-ды. 1929 жылы
да саясаттың тепкінімен араб әліпбиіне негізделген қазақтың
тұңғыш ұлттық жазуы – Байтұрсынов жазуын тәрк етіп,
латынға көшкенде қабылданған
емле ережелеріміз бойынша
«бөгде тілдік» сөздерді қазақша естілуінше, айтылуынша жазу
тәртібі ұсынылды. Осы кітаптың өзінде бірнеше жерде айтып
көрсеткеніміздей, 1929-1940 жылдарда латынша жазу кезінде
188
орыс тілінен келген сөздердің әрқайсысы бірнеше вариантта
жазылды. Проф. Құдайберген Жұбанов көрсеткендей, бір ғана
коммунист
деген сөз 16 түрлі болып жазылып жүріпті.
Орыстардың өздері қолданып отырған графикадан өзге
жазу түрлерін пайдаланған кезде, әрине, ол сөздерді дәл орыс
тіліндегідей етіп бұлжытпай жазу мүмкін емес. Әсіресе
Достарыңызбен бөлісу: