KOTepin  ж1берд1. Бул оц  цолы мен сол колын танып, снссслн  KOTepin

белсещц бет бурые жасап улгердк Муныц eji ел1м1зде ец жогаргы 
мемлекетпк децгейде колдау да тапты. Арнайы «тарих жылы» да 
жарияланды.
Каракожа ураны - Аргын тайпасыныц А кжолга деш нп ураны 
болтан. Мундай тужырымга шсжлрслп< материалды талдау аркылы 
кез1мп жетш отыр.
Ещц тарихи жырлар мен жазба деректердеп Каракожа самд1 
тарихи тулгага назар аударып керешк. 1358-1419 жылдары ем1р 
cypin, OMipimn соцгы 40 жылдьщ кезещнде Алтын Орданьщ са- 
яси тарихында терец i3 калдырган, алып империяныц уакытша 
билсуцпа болтан жэне Ногай Ордасыныц калыптасуында мацызды 
рол аткарган мацгыт бш - Ед1ге жешнде жазба деректерде де, ау- 
ызша эдебиеттерде де материал ете коп. Сондай материалдардьщ 
6ipiHe 
- «Ед1ге» туралы жыр, дастан, эпостар жатады. Kajipri 
кунде бул жырдыц 20-га жуьщ нускасы белгЫ.
Ед1ге туралы жырдыц Ш.Уэлиханов нускасы мен К-Сэтбасв 
нускасында Алтын Орда ханы Токтамыстыц (1380-1395 ж.) 
тогыз батырыныц 9pi кецееппем ц 6ipi, Аргын тайпасыныц 6eri -
Кар а кожа батырдыц eciMi ушырасады. Жырдыц басты кешпкерлер1
- Ед1ге мен Токтамыс. Бул е й тулганыц тарихтагы орны мен peni 
аныкталып, айкындалган. Алтын Орда тарихында Токтамыс ханныц 
билп< курган жылдары Ед1ге би оныц карсыластарыныц 6ipi болып, 
Аксак Тем1р жагына шыгады. Ал 1395-1419 жылдары аралыгында 
Ед1ге алгашында Токтамыспен, одан кешн оныц улдарымен курес 
ж у р п зге н д т жазба дерек мэл1меттсршде жаксы сакталган.
Жырдагы басты тарихи тулгалар мен олардыц арасындагы 
куреске карап, жыр окигасынын XIV гасырдыц соцгы жэне XV 
гасырдыц алгашкы ширепнде болгандыгын аныктау еш киындьщ 
тугызбайды. Олай болса, аргынныц басшысы 9pi батыры Каракожа 
Ед1ге мен Токтамыстыц замандасы болтан. Ол жырда:
«Квшкенде квш т айланган,
GntKip семсер байланган.
Ж ау царасын квргенде,
Жауар кундей торланган.
21

Кетер цустай сайланзан,
Eip Алладан цашан да,
Тшек mmen зарланган.
Аргындардыц басы едщ,
К,арацожа батырым!» -
деп сурсттслсдк
Токтамыс ханньщ тогыз KCHCcmici, opi 6ni мен батыры и м
болтан десек, олар - Кудайберд1 батыр, Муйтен тайпасыньщ 
еюлдер1 кос Дэулет батырлар, Кара кыпшак Кобыланды батыр, 
Уак батыр, Шуак батыр, Кецес улы Кецжанбай, атакты Сыпыра 
жырау жэне 6i3 эцпме CTin отырган Каракожа батыр.
Жогарыда келт1ршген суреттеуден Каракожаныц тек батыр 
гана емес, сонымен 6ipre эулие немесе nip-ишан сиякты дшбасы 
болгандыгын 
oliyfc
болады. Оган:
-
«Bip Алладан кашан да, тшек тшеп зарланган Аргындардыц 
басы едщ». - деген жолдар дэлел болады. Жогарыда айтылган 
ойларымызды тушидей келе, «Ед1ге» жырыныц нускаларындагы 
Каракожа батыр туралы деректер оныц е а м ш щ б уки Аргын тай- 
пасына уран болуга лайьщты екендш н корсетед1.
Каракожа батырдыц 
eciMi, 
сондай-ак ортагасырльщ жазба де- 
рек мэл1мстшдс де кездесед1. Кадыргали Жалайырдыц «Жылна- 
малар жинагы» (1602 жылы жазылган) атты ецбепш ц «Токтамыш 
хан» деген дастанында: «Бул Токтамыш хан Едш бойында e n i. 
Тайкожа уланныц улы ед1 Оныц хикаялары эртурл1 (сипатта) 
мэл1м жэне белгш . Кутлу К®1 ¥лы Ед1ге Кучу к оныц KCHCcmici 
(cepiri) едь Bip уакытта оныц к о ц ш калы п. Ед1ге Кучукке каЬарын 
топп, олт1решн дедк Одан кутылып, неше жылдар откен соц Тем ip 
бектщ эскер1н бастап келш Токтамыш ханды кашырды. TcMip бек 
куцпнсн (сипатынан) Токтамыш хан солтустпч тарапка кашты. 
аштьщта, сусыздыкга болып журд1 Содан соц карауылга Ятым ба- 
тырды, одан кешн Тобал батырды, одан кешн аргын Каракожаны 
койды. Оздер1 oipHcme нокерлер1мен (дем алуга) жатып ед1 Ед1ге- 
Кучук улы Нураддин эскер колбасшысы ед1 Ол карауылды, эуел1
22

Ятым батырды, содан соц борш капысын тауып елт1рд1. Хан некер- 
лср1мсн бейкам едк олар да опат болды...», - деп баяндалады.
Бул жазба дерек мол1мет1 буган дешн, 
6 i 3
айтып отырган 
Каракожа батыр ж еш ндеп шеяарел1к материалдар мен тарихи 
жыр деректерш одан opi тольщтыра тусед1. Сонымен 6ipre кейб1р 
тарихи окиганы нактылап та беред1. Токтамыстын Алтын Орда 
тагынан айырылып Ci6ip жакта кашып. тыгылып журу1 1396-1405 
жылдар аралыгына сай келед1 Осы деректе б1ршппден, Каракожа 
Токтамыстын карауылы болды делшее, екшппден, олардыц oopi 
6ip мезплде каза тапкандыгы хабарланады.
Олай болса, Токтамыстын сешмд1 cepiri, KCHCcmici opi батыры 
болган Каракожа батыр Токтамыспен 6ipre 1405 жылы каза таба- 
ды. Ал, олардыц жерленген же pi бслпсп.
Аргын тайпасыныц уранына айналган Каракожа батыр туралы 
ой-шюр1м1зд1 корыта келе мынадай тркы ры м жасаймыз:
Б1ршилдсн. Каракожа - opi батыр, opi ipi дш басы, opi хан 
KCHCCLLiici жоне бек ретшде белгЫ болган XIV-XV гасырлардагы 
казак тарихындагы ipi тарихи тулга.
Екшппден, оныц бедел1 мен данкынын зор болуы - жазба де­
ректе де тарихи жырларда да жоне шежпрелпч материалдарда да 
оныц ес1м1не ойып орын береди
Ушшппден, атак-данкымен 6ipre «Аргындардыц басы болган» 
Каракожа батырдыц eciMiH тайпаластары ол каза тапканнан кешн 
уранга айналдырган.
Т ертшппден, уакыт ете келе, аргындар « Акжол» уранын жалпы 
уранга айналдырады. Bipai< ел есшен Каракожа eciMi умытылмай, 
сакталып калады.
EciMi аргынныц уранына айналып, аты тарихта умытылмай 
калган Шора батырдыц улы. Котан тайшыныц 

жүктеу/скачать 5,8 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: