Ббк 84 (5К;аз) б к азыбек Би Келд1бек лы
КАЗЫБЕК БИ ЖЭНЕ КАЗАК MEMJIEKETTIJIIFIH
жүктеу/скачать 5,8 Mb. Pdf көрінісі
|
kazybek
| КАЗЫБЕК БИ ЖЭНЕ КАЗАК MEMJIEKETTIJIIFIH
НЫГАЙТУ ЭБЖАНОВ Х.М. Ш.Ш. Уэлиханов атындагы Тарих жэне этнология институтыныц директоры, тарих гылымдарыньщ докторы, профессор. Казактын кец даласында адам баласы орныкканына шама- мен миллион жылга жуыц уакыт еткен екен. Сонан 6epi осынау KCHicTiKTCFi -прш ш к тынысы 6ip сэтке узим сй. жуздеген тай- палар, мындаган урпак алмасса да цазац жершде бой кетерген материалдыц жэне рухани мэдениет ypnici адамзат еркениетше лайыцты олжа с алды. Yni мьщ жыл бурын сайын далада гумыр кешкен сац тайпаларыньщ, одан кеш ндеп турю, уйсш, цацлы, цыпшац, т. б. цауымдар мен мемлекеттер ем1р салтынан, зацынан, эдет-гурпынан, шаруашылыгынан, элеуметпк цурылымынан ки- ген кшм1 мен ш к е н асынан хабар беретш грек, рим, Византия, араб, цытай саяхатшылары мен галымдарыныц 6i зд1 н жыл санауымызга дешн, ежелп дэу1рде, орта гасырларда жазылган снбсктсрш оцыган 9p6ip цазац езш жазбай танитынына цалайша цайран болмайсыз. Тарихтьщ салцар кеппне шесш, лайыцты орнын тапцан цазац халцы XV гасырдыц еюнш1 жартысында сан-алуан бэсеке мен тартысты жеце биумсн Еуразия даласында ез мемлекелн цурды. Тарих сахнасына шыццан халыц пен мемлекеттщ ез кесем1 мен шешеш, батыры мен ацыны, галымы мен данасы болады. Еылым т1л1нде осынау цауымды зиялылар деп журм1з. Адамзат урдЫ сан рет керсеткендей, зиялылары мешел халыц пен мемлекетпц тагдыры талцыда, болашагы булыцгыр келед1. Зиялылардыц сыналатын да, шындалатын да тусы - ел тагдыры, жер тагдыры найзаныц ушына, цылыштыц жузi не ini Hi н. цалыц буцара шыгарга жол таппай тыгырыцца т1релген, алды-ар- тын болжаудан айырылган шагы. XVII гасырдыц аягы мен XVIII гасырдыц 6ipiHini жартысы, м1не, тап осындай мезпл. Шыгысында жоцгар мен цытай, оцтуст1гшде Орта Азия билеуш1лер1, солтуст1к- 332 батысында орыс патшалыгы мен цалмац улттык цаушс1зд1кке ^ зд i кс i з цатер тещцрш, цазац журтыныц, Тэуке хан тусында кеме- лше келген цазац елш щ тынысын тарылта бастады. Сол 6ip цатерге толы дэ\лрд1 ацын М. Жумабаев: Алыстан орыс, цытай - ауыр салмац, Жацыннан тыншытпайды цалыц цалмац. Артында - ор, алдында - кор, жан-жагы жау, Дагдарган алаш endi цайда бармац? - деп жырлауынан ел мен ерге тускен сынац пен жауапксршЫк жугш керген жен. BipaK алаштьщ жасампаз цуатын, гасырлар бойы цалыптасцан цад1р-цасиетш бойына ещ1рген зиялы цауым бар сдк «Абылай- лап» жас nepi Эбшмансур дараланды, жауын найзасыньщ ушына кетерген Кабанбай мен Бегенбай шыцты, халцына рух берген Буцар жыраудьщ даусы б у ки цазац даласына тарады, аузымен цус Lifch шешендер топца ктрдк Осылардьщ 6iperem Каз дауысты Казыбек би ед1 Казыбек бабамыздьщ шыццан теп - Орта жузге ага болган Аргын тайпасы, оныц i mi ндс Каракесек руы. B y r i H r i гылыми эдебиетте аргындарды гундармен байланыстыра царау 6epiK орныгып келед1 Ал царакесектер тарихы да, профессор X. Аргынбаевтьщ дэлелдеу1 бойынша, сан гасырларга созылады. Казыбектщ экес1 Келд1бек, атасы Шаншар, бабасы Булбул, улы бабасы Бошан - oopi журтты аузына царатцан шешен, би болган адамдар. Illeineci де тшге уста, тауып сейлсйтш, ерш цурметтеген, тещ репне сыйлы, абзал жан екен. Табигатынан зерек, алгыр бала енегелк улагатты, 6iл1 мд1 орта- да кемелдешп есед1. Ест1гешн, кергешн зердесше тоцып, кеюрепне цуя беред1. Мемлекетшшдш болмысы, елд1к муддеш жогары цою устанымы бала жастан тамыр тартцаны созс1з. Шешещцк кабист1 ерте ашылып, айналасын epi ке1з елец сткгзсдк Осы орайда айта кстст1н 6ip жай бар. Кейб1р жарияланымдарда Казыбекп бала бо лып ойнауды бшмеген, жет1 жасынан шешен, он жасынан бшпк айтуга араласцан деген магынада суреттейщ. Бi здi н ойымызша, бул тым оарслсу. Эрине, аумалы-текпел1, жаугсршЫк заманда 333 бала тез сссйдк ерте ширыгады. Дегенмен балалыц бал дэурещц бастан откермеген жан даналыктын бшгше KOTepinyi де негайбыл дуние. Сондьщтан бабаларымызды зорайтамыз деп бет!м1зд1 кызартып алып журмешк. XVII гасырдыц 80-nii жылдарында Казыбек Каракссск руыныц гана емес, барша халцыньщ ар-намысын коргай алатын, абыройын арттыра бистш . казактыц улттьщ санасы мен дуниетанымыныц улпс1ндей дэрежедеп тулга болып калыптасты. Сол жылдардан цалган ауызша улттыц тарихнама дерегше суйенсек, Тэйгелт1р би бастаган топ цурамында цалмац ханына барып, тутцындагы 80 цазац азаматын босатуда Казыбек бабамыз айырыцша тапцырлыц, шешещцк, бет царатпас цайрат танытады. 1^азыбектщ Каз дауысты атануы да осы шама болса керек. Будан кешн де б ид i n «цамал бузар», «жуйке босатар», «цуйца шымырлатар» шешещцк сездер1 тау суындай тасцындап, айналасына шжу-маржанын шашу- дан 6ip тынбады. Сонысымен Казыбек цазац хандыгыныц ем1рше, iniid-сыртцы саясатын аныцтауга, цогамныц бейб1т те ыргацты даму- ын цамтамасыз етуге зор ыцпалы бар тулгага айналды. Бул ocipccc Тэуке хан тусында «Жет! жаргыны» талдап, OMipre енпзгенде, Эб1лмэмбет хан мен Абылай султанды Орта жуз цазацтарын Ресей- ге царатуга ишкпргенде аныц кезге тусп. Казыбек бидщ мемлекетпк icTcpfli шешудеп кемелд1пн орыс патшалыгы да, цалмац ханы Калдан да мойындаган. Оныц e .im i.iiiv енерш, ацылы мен e p . i i r i H Абылай хан ете жогары багалаганын Ш. Уэлиханов жазып кеткен. Tinri тутцынга Tycin цалган Абылайды жонгарлардан e .i m i .i i i v жолмен азат еткен де Казыбек би деген ел арасында ацыз-эцпме бар. Ресейге бодан болганга дешн цазац цогамын басцару цатып цалган зандар, ресми цужаттар арцылы емес, дэстурге айналган цундылыцтар, цагидалар, тэрт1п нспзшдс жузеге асты. Сондьщтан да болар хандарымыз бен билер1м1зд1ц цолымен жазылган цагаздар кеп емес. Сацталгандарыныц ез1 сырт елдердеп архив- терден табылуда. казыбек б ид in артында цалган мурасыныц жай- куй1 осындай. Улы бабамыз айтты деген шешенд1к сездер урпац жадында сацталгандыцтан гана бупнге жетш отыр. Ал гулама галым А. Байтурсыновтыц саралауынша, шешенд1к сездерд1ц бес жүктеу/скачать 5,8 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|