Mine3i,  тэл1м1,  eHcpi. oiniNii ул балага улп-енеге. Соган царап ул (туркшерде - оглан)  e c in

бул а к. бала жагасындагы курак» (хальщ даналыгы). Казакта 
туыстьщ peii: ата - бала - немере болып журедк Бурынгы рульщ 
цурылым болып турган цазац цауымыньщ iprecim n бутш болу- 
ына жацсы ыцпал еткен жагдайдыц 6ipi осы шеж1рел1к енегенщ 
ж еп к болганынан деп бшем1з. Билпс батырлыц, энш ш к, ccpiniic. 
мергещцк, ащпылыц, зергерлш онер экеден балага бсрш п. 
жет1 атасына дешн жалгасцан. Эке - отбасыныц сацтаушысы, 
цамцоршысы, neci, эулет -riperi. Казак тш н д е эке созшщ ауыспалы 
магынасы зор, улкен деген магынаны 6iлд1 ред1. Ата жолын цуган 
бала экеге жацсы мурагер болмац. Ата жолын цумаган бала - опа- 
сыз. Бул туралы Кетеш ацын: «Ата тЫ н алмаган арам улды, аузы 
тукп кэшрден кем демещз. Ата тЫ н сыйлаган халал улды, хутпа 
устаган молдадан кем демещз» - деген нацлия айтцан. Ал Каз да­
уысты Казыбек би:
Атаньщ есиетш балага,
Баланыц енерш атага,
Айтып, тарата бшген елм1з, - деда.
Казак халцы т1ршЫк icTepiHe шсжчрс цазынасын жарата oi.ircH. 
оныц он бойында унем1 журетш мацал-мэтелдер, шешещцк улп ш
ем1рде цолданган, ж"\ pic -тур ыстар ы нд а бабаларына уцсауга тыры- 
сатын болган. Шеж1рел1к цазына эр адамга улкен рухани -прек бола 
алады. Бул т1рек магынасыз, мэнсгз емес, шынайы, тэл1м1 мол ба­
сты рухани цуралдардыц 6ipi болган. Каз дауысты Казыбек б ид in 
каЬарын теккен душпан алдында, жэне жай гана душпан емес, 
ноянына ал деп буйырса иыцтан басты да цагып ж i беруге уюм1 
жететш жоцгар цонтайшысы алдында кептщ цулагына жатталып 
цалган сезд1 айтуыныц ез1 кездейсоц цубылыс па екен?!
Бул туста Казыбек эл1 би емес, жайгана бала болса да, аталы 
сез айта бшген тулгага айналганын керем1з. Осы жерде, бпдср 
цазацтыц жалпац тш н д е айтылатын «аталы сез» деген угымга 
терещрек уц1лу1м1з цажет. Аталы сезд1 ата тэрбиесш, ягни эке 
тэрбиесш керген ул гана айта алады. Сондьщтан, Казыбек би бала 
кезшен-ац кэмш данышпанныцтэл1мш алган, эке тэрбиесш керген, 
царияныц цазынасын санасына тоцыган, арцалы батырлардыц 
цайсар рухынан куш жалгастырган аса ipi Kici.
342

Букар жыраудьщ: «Экел1 бала жаужурск. экеслз бала сум 
журек. Жиын болса бара алмас, барганмен орын ала алмас. Ею 
кез1 жэуд1реп, тулымшагы салбырап, кушнде, соньщ не болганын 
бшмеймш. Экел1 бала жаужурек, жиын болса барады. Барса орын 
алады. Б т р е р сенщ дауынды. Кайтарар сенщ жауьщды. Кушнде 
тастан отер ж сбса» - деген толгау сез1 бар. Байкал отырсак. 
Буцар абыздьщ бул жиынга барга, жай гана барып коймай. терден 
орын алып, ата дауын 
6 i T i p i n ,
жсбссш тастан откерген жаужурек 
батырдьщ сыны Казыбектщ сол 
6 i p
эрекетш сипаттагандай.
Каз дауысты Казыбек би туралы сез козгаганда, б1здер1 оныц 
касистп бабасы Шаншар абызды козгамай ете алмаймыз, OK'cci 
Келд1бек би, оныц eMipiHC катысты хикаяларды еске алмай аттап 
кете алмаймыз. Казыбекке коцтажы: « 0 й , езщ жешцщ айтшы, 
атыц им ?» - дегешнде, Казыбек: «Атым Казыбек, экем - Келд1бек. 
Халкым - цазац, руым - Каракесек» - деген.
Абыздыц б уп н п асыл бт<сн урпацтары да эл1 ез ортасын- 
да ата-бабаларыныц эцпмелерш айтып бере алады. Бурынгы 
уацытта халыцтыц тарихи шсжлрсгс деген се ш м д ш п патшаныц 
жарлыгындай, эюмнщ мермен беюткен шеппм1ндей болганы 
аныц. Ал оныц басты ce6e6i кешпсл1 турмыс кешкен цазацца тэн 
ар Ым1мсн. иман берштшнде жатыр. Казац халцыныц ез1щцк 
улттыц \пнсзшс тэн болган осы цасиетп Каз дауысты Казыбек би 
цонтайшыга айтцан сезшдс 6ip ауыз сезге де Ы кпрген.
Адалдыц пен ар - адамга тэн жогары адамгерш ш к цасиет. 
Намыс, уят, ар керу, намыстану, ар сацтау бпдщ халыцца ерте 
дэу1рлерден тэн асыл цасиеттщ 6ipi болган сдк Тарихтан бслгЫ 
цазац журты арлангыш келетш. Арлангыш дегешм1з намысцор, 
уят санагыш адам, ар сацтагыш Kici. Казыбек би:
Жау аягына басылмаган слмп.
Душпан аягына жаншылмаган слмп. - дсдк 
Каз дауысты Казыбек би жоцгардыц цазацтан басым кезшде. 
оныц ел басцарган жауыз цонтайшыларынан цорыцпай, басы­
на тенген цатерден жасцанбай, озшс тенген найзаныц бетш 
цайтаруга шамасы келген ер журек адам болганын осы тарихи 
шсжлрслср баяндайды. Озшщ каЬарлы 9pi тапцыр, алгыр 9pi батыл
343

кимылдарымсн Каз дауысты Казыбек би душпанды икемше калай 
катпргсн керем1з. Казыбек би: «Алтын уяц - отаньщ цымбат, цут 
береке - атац цымбат. Мешр1мд1 анац цымбат, асцар тауьщ - экец 
цымбат. Туып ескен елщ цымбат, кщщк кескен жер in цымбат. ¥ я т
пен ар цымбат, езщ суйген жар цымбат» - деп айтцан сездер1мен эр 
нэрсенщ орнын керсетш, даулап турган дау цунын багамдап, аныц 
талаптарын цоя бшгенш байцауга болады.
Yin рет елш тонап кеткенде оныц есесш цоцтажыдан осы 
арлангыш касист1 арцылы тугел цайтарган. Кара кушке цасцайып 
царсы барып жещске жеткен. Арлану - ар кору, намыстану, 
ар сацтау, ар туту. Арлангыш - намысцор, уят санагыш адам. 
Арлангыш адам ар-уятына Kip келт1рмейдг Арлангыш адам «Ма­
лым - жанымныц садацасы, жаным - арымныц садацасы» дейдг 
«Иманы бардыц, уяты бар». Ар, уят бар жерде намыс болады. 
Казац д1щц дши фанатик, нмесе кею реп соцыр адамдай устамаган, 
6ipai< иман кемелд1пн жеткерген халыц. Heci6eciH адал ецбепмен 
тауып, oipcyji алдап, алдындагысын тартып алып жемеген, обал 
мен сауапты, адал мен харамды жацсы айыра бшетш халыц болган. 
Жогары гуманиспк принциптер, адамгерш1л1к, мешр1мд1л1к, има- 
ни келбет пен кiciлiк - цазац цауымына, цазац халцыныц м1нез1не 
ата-баба устанымдарынан дарыган, цанына туа б тс е н ез1нд1к 
улттыц касисттср1 болып табылады. Б i зд i н халыц бул цагиданы eii 
гана тутпай, сол цасиетп буклл элемге жетюзуге умтылыс танытцан 
халыц цатарында. Казац халцы осы ез1шц улттыц жацсы цасиеттерш 
адамзат еркениет1не эдебиет, енер, б ш м мен гылым арцылы 
улест1рген, ез1нд1к философиясы мен мшез-цулцы енегеслмен icKe 
асырган. Казац халцыныц жэне жалпытурю элем1шцтарихы осыны 
керсетед1. Жогары адамгсршЫк концепт1лер цазац жырауларыныц 
толгауларында, дугагей абыздардыц батасында, эулиелерд1ц 
леneciндс. дшдарларынын уагызында, д1ни цолжазбаларында, 
гылыми туындыларында, ацын шыгармаларында, би-шешендерд1ц 
сезiндс орын алады. Бул саладагы жасалган ец улы мура - Эл 
Фарабидщ элеуметпк-философиялыц трактаттары. Эл Фараби 
зерттеп жазган «Кайырымды цала тургындарыныц кезцарасы» 
туралы жазылган трактатында: «Адамныц цайырымдылыц жаса-
344

уы бул - 6ipiHini кемелденуг Ол осындай эрекет жасамай турып 
ракымды бола алмайды, ейткеш: кемелдену оныц алган касист1 
салдарынан эрекет керсетуше емес, эрекетп орындауында» -
деп жазган. Бул турасында айтылган асыл дунислсрд1 б1здер Каз 
дауысты Казыбек би айткан сездерден де табамыз. Казак халкы 
езгеге жаксы лык кс.тпрс алмады десек те, ец болмаганда зиянын 
типзбегеш аныц. Жер бетшде eni6ip хальщ казактан Tenepini керд1м 
деп айта алмас. Сол тургыдан, расында, цазац халцы езш щ еткен 
тарихы ушш ешюмнен уялмай тура бетоне царай алады. Каз дау­
ысты Казыбек бидщ: Бпдщ цазац c.ii. мал баццан елм1з, Ешюмге 
соцтыцпай жай жатцан елм1з, - дегеш де осыган саяды.
Казак халцы мусылмандыц жолды пайгамбардыц суннст1мсн. 
имам агзамныц мазЬабымсн устанган, пайгамбардыц “нэс1бщ1зд1 
таныцыз” деген 

жүктеу/скачать 5,8 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: