ip тогыз,  ал кол кетергеш ушш - “ушр1мен уш тогыз” айыбын тартады.  Ал,  KepiciHme

“Хандьщ айып” ханныц не атакты султанныц пайдасына бееп 
ат, болмаса 6ip туйе, аса ipi KeciM улесшен ханга тогыз бсритсдк
“Бшпк айып” б ид in пайдасына бсрисдк хандьщ телемшц 
жартысына тец.
“Даушыга ж-i и кесер” ic аякталганда Kcci.icji не цылмыскер 
босатылганда ютслсдк Кылмысксрдщ ала ж ш кссш сн гс дешн oni 
басыньщ бос емес екешн битпрсдк Ж п п ара-агайын, елдщ 6ni 
ксссдк оган бершетш жолы - 6ip цой не 6ip шапан. Жалпы, 6ip 
сезбен айтцанда, цазацтьщ кешпел1 турмысында цолданган айып 
Typi ете кеп, эр айып эрдайым езш щ ти есш орнында цолданылган.
Kenineni т1ршшктщ ж см ю н сактау. мэдени этникалыц жагдай, 
цогамдыц цатынас: ац суйек пен цара суйек, эйел мен еркек, жас пен 
K9pi арасындагы секшд1 элеуметпк тэртш арнайы айып турлерш 
цолданылуымен реттелш отырган.
Бул - ез заманындагы ерекше жет!лд1ршген, кеш пел i цогам 
муддесше толыц сай цызмет атцарган зац ж уй са болып ед1
Ондаганжылдар бойы ш еш ж етш п , ел басы мен би-батырлары- 
ныц i mi ндс ез-ара келю ш п барып «Жет1 жаргы» атанган цазацтьщ 
жаца жол ережелер1 ез алдына шежлре.
Казактьщ жуздш цурылымы нацты бектлд1. Рулыц цурамы 
орныцты, олардыц арасындагы жол тэрт1б1 нацтыланды.
Казактьщ астанасы Туркестан цаласы е к е н д т , оныц цазац 
халцына ортац цасиетп пантеон орыны, шекара бслплср1 тиянац- 
талды.
Казактьщ мусылман дш ш тутынатындыгы жэне оган бай­
ланысты мусылман жолы шаригаттыц ережелер1 эдет-гурып 
зандарымен цатар мойындалды.
«Жет1 жаргыныц» Хан кснссл цызмет! цупталды. Жет1 жаргыга 
кершшес, одацтас ел есеб1нде цыргыз, царацалпац, цожадан екш 
цосу шешшд1.
Мсмлсксттщ дурыс ем1р cypyiHe цажетп алым-салыц сыртцы 
царым-цатынас муцтажын кетерет1ндей шамада белгшещц.
Кершшес елдермен бейб1т, ел ш ш к царым-цатынастарды ны- 
гайту кезделдк
285

Казак ордасыньщ б и л т н е эр жузден екш сайлап, оны ел iciHe 
жауапты кылып сайлады. Жыл сайын казактын барша жасакка 
шыгатын азаматыньщ казга катысуы нактыланады.
Заманында Эз Тэуке ханныц «Жет1 Жаргысы» немесе Каз да­
уысты Казыбсктщ « Каска жолы» атанган бул зац жуйесш жаца 
бишк дэстурше сай жазып, жуйелеуде Казыбек б ид in ец 6ip жа­
уапты адам екендш н жэне nieniynii кызмст аткарганын сол за- 
маннан сакталган копте ген куэл1ктен белгш . Олардыц ш ш д сп
Би ецбегшщ басты нэтижес1 деп зулмат заманныц сынына тез in. 
езш щ улттьщ озепнен, тэуслсп рухынан айрылмаган, айнымаган 
казак халкын айтамыз. «Жет1 жаргыда» бас ко скан казак елшщ 
ксмснгсрлср1 ез таглымымен, улпс1мен жасампаз, м эц гш к рухтыц 
ipre тасын калап. халкыньщ болашак тагдырын nieniin Kerri. XVIII 
г. жаугерш ш пнде, XIX гасырдыц отаршылдыгында, XX гасырдыц 
аштыгы мен канды-касабында казак елш щ жойылып кетпей, аман 
калуы 1710-шы жылдары котершген рухани камал-корганнын. на- 
мыс пен улттьщ сананыц аркасы.
Каз дауысты Казыбек езше деш нп турю-муцгыл елдершщ 
эдет-гурып дэстурлерш жацсы игерген жэне сол мураны eNiiprc 
икемд1 кылып кайта жангырткан зацгер.
Ондаган жылдар бойы nicin ж етш п, ел басы мен би-батыр- 
ларыныц 1ппнде оз-ара Kc.iici.iin барып «Жет1 жаргы» атанган 
казактын жаца жол ережелер1 ез алдына шсжтрс.
Казактын жуздш цурылымы накты б е к т л д т Рульщ цурамы 
орньщты, олардыц арасындагы жол тэрт1б1 нактыланды.
Казактын астанасы Туркестан ка л асы е к е н д т , оныц казак 
халкына о рта к цасиетп пантеон орыны, шекара oc.iri.icpi тиянак- 
талды.
Казактын мусылман дш ш тутынатындыгы жэне оган байланы­
сты мусылман жолы шаригаттыц ережелер1 эдет-гурып зандары- 
мен катар мойындалды.
«Жет1 жаргыныц» Хан кснссл цызмет! цупталды. Жет1 жаргыга 
керш исс. одактас ел есеб1нде кыргыз, каракалпак, кож ад а н екш 
косу шешщщ.
286

Мемлекет дуры с ем ip суру i не кажетт1 алым-сальщ сырткы 
карым-катынас муктажын кетерет1ндей шамада белгшещц.
Кершшес елдермен бсйб1т. слш Ы к карым-катынастарды ны- 
тайту кезделдг
Казак ордасынын б и л т н е эр жузден екш сайлап, оны ел 
iciHe
жауапты кылып сайлады. Жыл сайын казактьщ барша жасакка 
шыгатын азаматыньщ казга катысуы нактыланады.
Казыбектщ каска жолы - Казыбек б ид in зац жасаганын, «Жст1 
жаргыны» жазганын, оныц артына калган жеке басына катысты 
бшпк шеилмдерк e3i айтып калдырган зац жаргыларын, баска да 
нормалар жуйесш, ол курган б и л i к- ке не ете р д i. батыр мен хандарга 
жол тащ анын, од1лдп< бергенш, би рет!нде керсеткен улп енегесш -
бэр1нщ жиынтыгы « Казыбсктщ каска жолын» курайды. Казыбсктщ 
каска жолы шаригаттан да, орыс законынан да белек, казакша зац 
жуйсск Бул жуйеде кукыктык, зайырлылык, букаралык, гзтЫк 
сыйпаттардыц бастауын керемгз. Ол жолдан казак елшщ т э у е л и зд т
мен егемещцтш, эл-аукатты болуын, дербес даму жолын мурат 
еткешн ацгарамыз. «Казыбектщ каска жолыныц» б1ркатар басты- 
басты сыйпаты кызы Камканыц жоктауында ашылган:
- Батыр жинап, ел шаппай,
К,ылыш шауып, оц атпай,
Ацылыцмен жол тауып,
Казацтыц кегт алганыц!
- Цазацца деп зац жасап,
К,азыбектщ цаеца жол -
Артында мирас цалганы.
Шаригат айтцан жол емес,
Законыц тагы жол емес!
Дуалы ауыз айтцан соц,
К,азацша 6ip жол салганы.
Экемдей боп жан тумас,
Рулы уш жуз цазацтан.
287

... 
Ацылменен жол тащан,
Багыменен ел тащан.
Батыр мен хандар сасцанда
Экеме келт жол тащан!
-Цазацца арнап жол салдыц,
Цолайлы цылып эр затца.
Mecip цатын, жemiм ул,
Аруагыца таянып,
Ие болды мал-жанга!
Жогалмацтай жол салып,
Yлгi болар соз цалып,
Кеткен жоц экем арманда!», -
делшген.
З.Ж. Кенжалиевтщ пш рш ш е, цазац цуцыгындагы Жол 
(«EciM
ханньщ ecici жолы», «Касым ханньщ цасца жолы») белгш ел 
басцарушылар тусындагы зац кодскстсрк сонымен цатар жаулап 
алган жерлер, цалалар, жацадан игершген цоныстар, басца да буки 
халыцтыц мэш бар улп-енсгс. ic-эрекет салдарлары. «Жолдарга» 
цараганда «Жаргыда» шарнгаттыц 
occpi KeoipcK 
болды. Бул цазац 
цогамында ислам дш ш щ жайыла бастаганыныц Kepimci ед1. «Жет1 
жаргыда» мусылмандардыц зацы - шаригаттыц 
occpi 
- дейд1 С. 
Зиманов пен Н. Эсеров.
Ж ел жаргыныц торбиелш мэнше сай тагы 

жүктеу/скачать 5,8 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: