Ббк 85. 118. 7 C-85 Рецензенттер

Отырғызғаннан кейін екпелерді түзету (көлбеуленгенін тіктеу, топырақты тығыздау), шұқанақтар жасау, суландыру, қадаға байлау, бұтақтарды біріне-бірін бағыңқылау үшін шырпу, екпелерді кеміргіштерден қыста қорғау (бірнеше жылға жарайтын ұялы полимерлі торларды қолдану) жұмыстарын мұқият жүргізеді. 

Қорытынды сұрақтар:

1. 
   Ағаш екпелін отырғызу үшін қандай жағдайлар қажет?
   
2. 
   Бақтардың қанша түрі бар?
   
3. 
   Ағаш отырғызуда желдің, топырақтың маңыздылықтарын сипаттап атаңыз.
   
4. 
   Ағаш көшеттерін қандай әдістерді қолданады?
   
5. 
   Бақ отырғызуда қандай техникалық қауіпсіздік ережелерін сақтау қажет?
   

1. 
   Ванин А.И. Определитель деревьев и кустарников. М.,Лесная промышленность. 1967.234с.
   
2. 
   Зонн С.В. Влияние леса на почву. М.,ИЗД-во АН СССР,1954.160с.
   

1. 
   ҚМУ- дің маңындағы көрсетілген бақ - парктік участоктеріндегі жасыл көшеттіктердің жағдайын бағалаңыз.
   
2. 
   Бақ - парктік участоктеріндегі ағаштар мен бұталар көшеттерінің тығыздығын анықтаңыз.
   
3. 
   ҚМУ маңындағы бақ-парктік участоктік көшеттерінің төлқұжатын жасаңыз.
   

Бірінші тапсырманы орындаған кезде көшеттердің жағдайын бағалаңыз.

Территорияларда ландшафты инвентаризацияны жүргізу мақсаты - ағаштар, бұталар, шөптесін өсімдіктердің, гүлдердің жалпы жағдайын анықтауға, ағаштар мен бұталардан негізгі және қосымша түрлерін анықтауға, олардың жасы мен өсімдіктердің бір бірінен көрсететін қысымының дәрежесін және оларға қоршаған ортаның тигізетін қолайсыз факторларын анықтау болып табылады.

Отырғызылған көшеттерді бағалаған кезде есепке алу қажет:

• 
  сүрекдіңдердің қалыңдығының дәрежесі, жеке өсімдіктердің діңдері өзінің бұтақтарымен бір-біріне 1/3 дейін енуі; сүрекдіңді өсімдіктерде құрғақ бұталары мен бөрікбасының төменгі ярусындағы бұташықтарының болуы;
  
• 
  Біртүрлік құрамды топтағы ағаштардың бұтақтары мен діңдерінің деформациялау дәрежесі;
  
• 
  жасы- физиологиялық кәрі ағаштар, құрғақ бұталары мен зақымдалған сүрегі, аурулармен зиянкестермен бүлінгендер;
  
• 
  топтағы -түрлердің үйлесуі(совместимость) ; бір-бірімен діңдерінің, жемісі мен жапырағының түстері бойынша, діңдерінің архитектоникасы бойынша дисгармониядағы биологиялық тұрғыдан үйлесімсіз өсімдіктер.
  

«Жақсы»

Көгал – қалың шөптесіннен құралатын, тұрақты түрде қырқылатын, жалпақжапырақты арамшөптері жоқ, астықты түрлерден тұратын шөп қабаты;

«Қанағаттандырарлық»

Сүректі өсімдіктер көзге сау болып көрінетін, бірақ дұрыс емес дамыған діңі бар, өміріне қауіп туғызбайтын зақымдалулар мен бүлінулері бар, жеңілдеу қисайған бұталары, бұташықтары мен құрғақ өркендері( 10-15%дейін) ие ағаштар жатады.

Көгал- шөп қабаты астықты шөптерден тұратын және кейбір участоктерінде шөптесіні сиректеу (дейін 40%), қажетсіз жалпақжарырақты өсімдіктері бар(дейін 15%);

«Қанағатсыздандырарлық»

Өзінің атқаратын қызметіне жауап бермейтін, діңі деформацияланған, кепкен өркені мен бұтақтарының болуы, ұсақ және қанық емес жасыл түске ие жапырақтар, қисайған бұталары мен саңырауқұлақты зиянкестермен зақымдалған сүректі ағаштар. Бұталары өсіп кеткен, ұсақ жапырақтары бар, түрі нашарлау.

Көгалы- шөпті жабындысы қатты деградацияланған, көп мөлшерде жалпақжапырақты өсімдіктері бар, проекциялық жабыны 80% жоқ.

Объектіге біткен көрініс беретін, жеке және құнды өсімдік топтары – ағаш пен бұта топтары, тірі қоршаулар, аллеялар ( яғни бақты-парктік көшеттер) рим цифрларымен белгіленеді (I, II, III...).Топ ішіндегі әр өсімдік араб цифрларымен белгіленеді(1, 2, 3...).

Ағаштан құрылған аллеялар түр құрамымен, биіктігі, жасы, қатардың саны мен ескеріледі.

Тірі тосқауылдар мен шалабұталардан құралғанбордюрлер түр құрамымен, қатар санымен, жерүсті бөлігі типінің қалыптасуымен ескеріледі.

Алынған мәліметтер участок паспортына жазылады.

Ағаш бұталы өсімдіктер тұқымдастарына санағының нәтижесін пайдалана отырып, объект территориясындағы отырғызылған көшеттердің тығыздығын анықтауға болады. Жалпы соммаға сақтауға, жойылуға және қайта отырғызуға ұсынылған өсімдіктер кіреді.

Ағаштар мен бұталардың жалпы санын біле отырып, территориядағы көшеттердің тығыздығын формула арқылы есептеуге болады:

Pd=Qo/So и Pk=Qo',/So',,

Pd – ағаштардың тығызздығы; Pk – бұталардың тығыздығы; Qo – ағаштардың мөлшері ;

Qo', - бұталардың саны; So', - көгалдандырылған территорияның ауданы.

Бірлік аудан аумақтарына(га, м2) орналастырылатын өсімдіктер тығыздығының мәндерін нормативтік көрсеткіш(100-125 шт./га) мәндерімен салыстыру отырғызу реконструкциясы бойынша жұмыстар жүргізу қажеттілігі туралы ұсыныс береді.

• 
  Бақ-парктік көшеттердің типі- массив, куртина, группа( простая, сложная), қатарлы екпелер(посадка), тірі тосқауыл, аллея.
  
• 
  Топтоғы өсімдіктердің мөлшері;
  
• 
  Бақ-парктік көшеттердің атқаратын функциясы- қорғаныс жолақтар(полоса), акцент, кулиса, ғимаратты, құрылысты декоритивтендіру,
  
• 
  Өсімдіктердің түрлері және олардың тіршілік формасы (ағаш, бұта);
  
• 
  Жасы, өсімдіктің жалпы биіктігі, діңінің ұзындығы, жерден 1,3 м биіктіктегі діңнің диаметрі;
  
• 
  Ағаш бөрікбасының тығыздығы(сирек немесе жарықтың түсуінің проценті бойынша),астыңғы жағының ені, бөрікбасының мөлшері;
  
• 
  Топтағы және жеке өсімдіктің декоративті сапасы, зиянкестермен аурулармен зақымданудың дәрежесі, механикалық зақымдану;
  
• 
  Көшеттердің жағдайы;
  
• 
  Екпелердің тығыздығы;
  
• 
  Өсімдіктерді алдын ала күту үшін арналған ұсыныстар: өсімдіктерді таңдауға және бұзылған өсімдіктерді таңдауға арналған көрсеткіштер.
  

1. 
   Участоктердегі отырғызылған жасыл көшеттердің қандай көрсеткіштерімен төлқұжат құрылады?
   
2. 
   Отырғызылған жасыл желектердің жағдайы «жақсы» деп қандай белгілерімен бағаланады?
   
3. 
   Отырғызылған жасыл желектердің жағдайы «қанағаттандыралық» деп қандай белгілерімен бағаланады?
   

1. 
   Атрохин В.Г., Гурский А.А., Аманбаев А.К., Токтасынов Ж.Н. Леса и лесное
   
2. 
   хозяйство Казахстана.Алматы.1996.-244 с.
   
3. 
   Белов С.В. Лесоводство. – М.: 1983. – 321 с.
   
4. 
   Мелехов И.С. Лесоведение. – М.: 1980. – 133 с.
   

1. 
   Рекрециялық жасыл аймақтың эскизіне анықтама жазбаны құру
   
2. 
   Рекреациялық жасыл аймақтың эскизін орындаңыз
   

1. 
   Рекреациялық жасыл аймақтардың типтері
   
2. 
   Тұрғындардың сипаттамасы
   
3. 
   Рекреациялық жасыл аймақтың тағайындауы
   
4. 
   Жобаланатын объектiнi тұрған орыны.
   
5. 
   Участоктің өлшемдері
   
6. 
   Участоктің рельфі
   
7. 
   Участоктің конфигурациясы,оның ориентациясы
   
8. 
   Кіру және жол торабы
   
9. 
   Участокті аудандастыру
   
10. 
    Территорияның архитекторлы-жобалаудың қорытындысы
    
11. 
    Ғимарат,құрылыс,кішігірім архитекторлы формалар
    

11-ші кезеңге дейін мазмұн эскизге анықтауыш жазбаны құрайды.

Гүлбақтың эскизін жобалау – студенттің жеке шығармашылығы, онда ол өзінің қиялын, әдеби көрінісін, кәсіби білімімен ебтілігін орындай алады.

Студент бәрінен бұрын жасыл рекреациялық аймақтың типін таңдап анықтап алып, осыдан жобаның басқа компоненттерін жобалай алады.

Жобамен жұмыс жасаған кезде, эскизді жобалау бірінші кезең болып табылады.Оны орындамас бұрын басқа мәліметтерді білу керек: тұрғындардың мінездемелері, жобаланған объектінің орналасуы, участоктің мөлшері, участоктің рельфі, - рекреационды аймақтың басқа сипаттамаларын анықтайды.

Гүлбақтың функционалдық қызметін анықтау.

Гүлбақ(сквер) – көше мен алаңқайлардағы көгалдандырылған кішігірім территория (0,25-2,00га),жаяу жолаушылардың жүруіне және дем алуына, қоғамдық және администрациялық ғимараттарды художественно- декоротивті сәндендіруіне арналған. Гүлбақтардың қызметі әртүрлі болуы мүмкін:

1.Қалалық және аудандық алаңдарда жасалынған гүлбақтар, негізінен жаяу жүргіншілердің транзиттік қозғалысына және олардың қысқауақыттық демалуына арналған.

2. Тұрғын және шағын аудандардың алаңдарында орналасқан гүлбақтар балалардың дем алуына және ойнауына арналған орындар болып, олардың ұзағырақ тынығуына пайдаланады.

3. Жеке ғимараттардың алдында арнайы бағытталған гүлбақтар сол ғимараттардың қызметіне байданысты жасалынады. Мысалы, кинотеатрлардың алдындағы гүлбақтар жазда өзіндік ерекше фойе ретінде пайдаланады, онда көрермендер сеанстың басталуын тосады.

Кейде гүлбақтар архитекторлы-декоративті мақсатта құрылады. Олар кішігірім мөлшердегі участоктар болып орналасады. Жиі онда ескерткіштермен скульптураларды орналастырады, фонтарды құрады. Осындай гүлбақтар балалармен ересектердің ұзағынан дем алуына арналмаған, тек декоротивті мақсаттар үшін пайдаланады.

Гүлбақтардың конфигурацияларын таңдау.

Тәжірибеде әртүрлі конфигурациялы гүлбақтар кездеседі. Гүлбақтардың формасын анықтайтын факторлардың бірі, ол участоктардің формалары болып табылады, онда ол орналасады. Төртбұрышты ауданда, шеңбер немесе төртбұрышты формалы гүлбақтарды жобалауға болады. Мұнда қоршаған құрылыстардың сипаттамалары роль ойнайды. Егер келтірілген алаңда тек бір ғимарат доминант болса, онда ол жерге төртбұрышты формалы гүлбақ жарайды. Егер алаң периметр бойынша бірдей ғимараттармен салынса, онда шеңберлі формалы гүлбақ дұрыс болады.

Гүлбақтардың формаларын таңдаған кезде троанспорттық ағыстар маңызды орын алады. Гүлбақтың маңындағы транспорттық қозғалыс интенсивті жоғары болса, онда оған үшкір немес тік бұрыштарды жеңілдететін ағысты форманы беру қажет.

Сонымен гүлбақтардың жоспары транспорттық, функционалдық және архитекторлы – композициялық сұрақтардың жауаптарының қорытындысының нәтижесінде құрылады.

Тәжірибеде жиі төртбұрышты, тікбұрышты, шеңберлі және үшбұрышты формалы гүлбақтар кездеседі. Осы аталған дұрыс геометриялық формалардан басқа, жиі дұрыс емес, ал кейде күрделі конфигурациялы гүлбақтар кездеседі.

Ландшафтық өнерде екі негізгі регулярлы және пейзаждық бағыт қалыптасқан.

Тұрақты стильді бағытқа геометриялық симметрия тән, композицияның орталығының басымдылғын көрсету, ағаштар мен бұталарды қатар бойынша отырғызу, оларды қырқу.

Пейзаждық стиьдік бағыт, тұрақтыдан айырмашылығы табиғаттың шынайы сұлулығын көрсетеді.

Қалардың орталық алаңдарында немесе ірі қоғамдық ғимараттардың алдындағы гүлбақтарды жоспарлаған кезде, жиі тұрақты әдістерді қолданады, алайда мұндай гүлбақтардың композициялық құрылымы неегізгі ғимараттың архитектурасына бағынышты болады. Себебі гүлбақтардың жазықтығы ғимараттардан биік өсімдіктермен оқшаланбайды, тек оның кіреберісін сәндендіреді. Көріктілігін күшейту үшін, гүлбақтың бүйірлерінен ағаштармен бұталардан биік және тығыз қабырғаларды тұрғызады.

Кейде осындай гүлбақтар толықтай партер түрінде шешіледі.

1. 
   Қызметіне қарай гүлбақтардың қанша түрі болады?
   
2. 
   Көлемі бойынша рекреациялық жасыл аймақтар қалай бөлінеді?
   
3. 
   Рекреациялық жасыл аймақтарды сәндеуде қандай стильдер қолданады?
   
4. 
   Гүлбақтардың қандай конфигугурациялары бар?
   

1. 
   Николаевская 3. А. Садово-парковый ландшафт. М.: Стройиздат, 1989.
   
2. 
   Пронин М. И. Лесопарковое хозяйство: Учебник для техникумов. М.: Аг-ропромиздат, 1990. 175 с.
   
3. 
   Рекомендации по изысканию и проектированию лесопарков. М.: ВГПИИ «Союзгипролесхоз», 1984.
   

1. 
   Тәжірибелік гүлбақтағы негізгі және қосымша сүректі өсімдіктердің ассортименттерін құру.
   
2. 
   Жасыл рекреационды аймақтың дендрожоспарының эскизін құру.
   

Дендрологиялық жоспар (дендрожоспар) - көкжелектердің, алаңқайлардың, жолдардың, су айдындарының және сол сияқтылардың ашық учаскелерімен үйлесімде өсіп тұрған жасыл желектердің және отырғызуға жоспарланған ағаш-бұтақ өсімдіктерінің түрлік және сандық құрамы көрсетілген қала аудандарының шегінде жасыл желектерді отырғызу жоспары.

Сүректі өсімдіктердің ассортименттерін таңдаған кезде, олардың декоротивті, экологиядық қасиеттері мен сыртқы физиологиялық көрінісін еске алу қажет. Қала жылыжайлары мен қала маңындағы көшеттіктерде өсірілген, антропогендік орта факторларының әсеріне тұрақты көшеттерді өсіру үшін, жергілікті немесе жақсы жерсіндірілген ағаш түрлерін немесе бұталарды пайдалану керек. Ағаш бақ парктік ландшафтың ұзақ тіршілік ететін негізгі элементі болып табылады;композициялық қатынаста осы немесе басқа участоктерді айқындаушы компоненті болып табылатын декоротивті бұталар бағынышты роль атқарады.

Қала обьектілерін көгалдандыру үшін сүректі ағаш түрлерін шартты түрде келесі категорияларға бөлуге болады:

Негізгі ( немесе ландшафты парктүзуші), бақты- парктік ландшафтың фитоценологиялық құрылымын құрушы; түр құрамы тұрақты, өзін жергілікті өсімдіктер түрлерімен көгалдандыру кезінде жақсы ұсынғандар. Негізгі ассортимент: үшкіржапырақты үйеңкі, ақ тал, ұсақжапырақты және іріжапырақты жөкеағаш, Сібір және Европа балқарағайы, жылтыр қарағаш, шаған, терек, кәдімгі емен, арша; негізгі ассортименттерге жақсы аудандастырылған түрлерді жатқызуға болады, оларға қызыл емен, аткаштан, маньчжур жаңғақтары, тікенді шырша, арша ( виргинский).

Қосымша ассортимент түрлері, өзінің кіші көлеміне байланысты өзбетінше роль атқармайтындар, олар бақ парктік композицияны толықтырады; қосымша ассортименттерге жататындар: кәдімгі шетен, долана, мойыл, пенсильван шиесі, алма, алмұрт және бұталардың көптеген түрлері.

Жеке категорияға бақтық декорортивті өсімдіктер ассортименттерін жатқызуға болады. Мұндай ассортимент микроландшафты құрған кезде, жеке тұрғынүй территориялары участоктерін безендіру кезінде қолданады. (придомовые полосы; площадки отдыха, пересечения дорожек и т.п.).

Көшет объектілерінің негізін өсімдіктердің негізгі ассортимент түрлері құрылымдық компоненті ретінде құруы қажет;осылдардан территория композициясының жалпы көрінісі мен қасиеті тәуелді болып келеді.

Көшеттердің негізін 6-10 жергілікті ағаш түрлерінен тұруы керек, оларға: ұсақ жапырақты жөке ағашы, үшкіржапырақты үйеңкі, кәдімгі шетен, қотыр қайың, жылтыр қарағаш, шаған, терек, ақ тал, қылқандылардан – арша, батыс туясы. Қазақстан жағдайында жақсы жерсіндірілген аса тұрақты бұталар түрлеріне: венгер және кәдімгі сирень, қараған, жылтыр ырғай, бөріқарақат, долана, тобылғы және тағы басқалары аязға жоғары дәрежеде тұрақты.

Ұсынылған өсімдіктер түрлерін пайдалану жыл бойы декоротивті эффектісін сақтайды. Қысқы уақыт кезінде декоративтілігін қылқанды ағаш түрлері, күзгі уақыт кезінде жапырақтардың түстерінің ерекшеліктері ұстайды; көктем жаз уақыттарында жөке ағаштарының, жапондық тобылғының гүлдеуі, бөріқарақаттың жапырақтарын жатқызуға болады.

Көшеттерді жобалау гүлбақтарды көгалдандырғанда негізгі мақсат болып табылады.

Ағаштар мен бұталарды, ашық газон участоктіктері мен гүлзарларды отырғызу, алаңқайдың орналасуымен, олардың мөлшерлерімен конфигурацияларымен байланысты болуы қажет.

Гүлбағында көшеттерді жобалау үшін олардың орналасуымен функционалдық қызметін ескеру қажет. Егер жобаланатын гүлбақ тұрғын шағынауданда болса және келушiлердi ұзақ демалыс үшiн арналса, онда оның периметрi бойымен ағаштар мен бұталардан тығыз жасыл қабырға жасауға керек. Егер әкiмдiк ғимараттың алдында саябақ орналасқан болса, онда үш жағынан бұталар мен ағаштардан жасыл қабырғаны құрайды, ал ғимараттың алдыңғы бетін жаппау үшін, алдына биік емес бұталарды өсіреді.
Қорытынды сұрақтар:

1. 
   Жобаланған гүлбақтағы ағаш ассортименттерінің негізгілерін сипаттаңыз.
   
2. 
   Жобаланған гүлбақтағы ағаш ассортименттерінің қосымшаларын сипаттаңыз.
   
3. 
   Нысанның негізгі көшеттерін қандай өсімдіктер құрайды?
   

1. 
   Ванин А.И. Определитель деревьев и кустарников. М.,Лесная промышленность. 1967.234с.
   
2. 
   Зонн С.В. Влияние леса на почву. М.,ИЗД-во АН СССР,1954.160с.
   
3. 
   Николаевская 3. А. Садово-парковый ландшафт. М.: Стройиздат, 1989.
   
4. 
   Пронин М. И. Лесопарковое хозяйство: Учебник для техникумов. М.: Аг-ропромиздат, 1990. 175 с.
   

1. 
   ҚМУ маңындағы бақты-парктік участоктеріндегі отырғызылған жасыл желектерді тексеру
   
2. 
   Саябақты күтудегі санитарлы-профилактикалық жұмыстардың жоспарын құру
   
3. 
   Топырақ-грунттарды жағдайларды жақсартудың жоспарын құру
   

Тәжірибелік жұмыстарды реконструкция бойынша кезең - кезеңмен атқаады және паркті күту жұмыстары ұйымдастырудың жобасына сәйкес жүргізіледі.

Бірінші кезең - санитарлы-профилактикалық – келесі операцияларды өткізуден тұрады:

• 
  Территорияны қалдықтар мен кірлерден, құрылыс материал қалдықтарынан, кеуіп қалған және ауру мен зиянкестермен залалданған ағаштар мен бұталардан тазалау;
  
• 
  Жер астындағы коммуникацияға, ғимараттар мен құрылыстарға жақын өсетін аймақтардағы ағаштарды жою;
  

Қартайып келе жатқан өсімдіктердің тіршілік ету қабілеттілігін жоғарлату үшін бөрікбасты кеседі. Осындай кесулер, бөрікбасындағы ұйқыдағы бүршіктерді атуына демейді, жаңа өркендердің дамуына, жаңа бөрікбас пен бұтақтарды қалыптастырады. Жасаратын кесулерді тал, терек, қарағаштар, үйеңкілер, шағандар, ал қарағайлардан –тікенді шырша көтереді.

Бөрікбасындағы бұтақтарды кесуді тамырды қысқартумен бірге жүргізу керек. Ені 30-40 см және тереңдігі 40-60 см болатын топырақта шұқырды қазғаннан кейін тамырды қысқартуға болады. Тамырды жыл сайын тамыр жүйесінің 1/3-1/2 бөлігін ақырындап қысқартқан жөн. Тамыр жүйесінің бөліктерін тазалағаннан кейін шұңқырды қоректік заттармен қоректіндіріп, суарады. Осындай өсімдіктерді 2-3 рет биологиялық активті ерітіндімен қоектендірген жөн.

Қаңқа бұталары бар бұталар( қарақат, сирень, сары қараған) сабақтық және тамырлы өскін түзеді. Ұзақ тіршілік ететін бұталар( бадам, түкті шие, ырға) ылғида тамыр өскінін түзеді және кесуді ескі сабақтан түбіне дейін жүргізеді. Осындай кесу жұмыстарын бір, екі жылдан кейін қайталайды. Ергежейлі формаларда( бадам, шие) кесулер бір рет болуы қажет және сабақты түбіне дейін жою тиімдірек болады.кесіндінен кейін бірінші вегетациялық кезеңде одан әрі даму үшін 3-5-7 мықты жас бұтақтарды қалдырады.

Көптеген бұталарды жасарту жұмыстарын көктем кезінде жүргізген жөн, ұшқатты гүлдегеннге кейін қырқуға болады. Әдемі гүлдейтін бұталарды жасарту жұмыстарын қартайып келе жатқан бұтақтарды таңдап алып кесу жолымен әр екі үш жылда жүргізген жөн.

Егілген өсімдіктерді қайта құраған кезде жеке өсімдіктерді ғана емес, сонымен бірге толықтай отырғызылған көшеттерді жасартуға болады. Бұл картайған парктiң массивтеріне жатады. Өз уақытында ескі, құлап жатқан ағаштар мен бұталарды жою, қалған өсімдіктер үшін жарық, қоректік және су режимдерін жақсартуға мүмкіндік береді. Одан басқа олардың аурулар мен зиянкестермен залалалдануын қаупін азайтады. Бұл процесс жас өсімдіктерді отырғызумен сүйемелдейді.

Кейбір жағдайларда әсіресе парктік массивтер мен куртиналарда, жеке ағаш топтары мен жеке экземплярларда сиректендіру және жарықтандыру іс шарасын жүргізеді.

Сирету жұмыстары құны аз ағаштар мен бұталарды жою, болашақ композицияның негізін құрайтын жоғарыдекоротивті экземплярларды табу болып табылады.

Парк массивтерінде отырғызылған желектерді, оның жамылғысы толықтай қабыспаған немесе қабыстыра бастағаннан бастап жарықтандыруға ыңғайлы кезең. Осы уақытта отырғызылған әрбір өсімдіктің жағдайы жақсы , декоротивті, бөрікбасы болады, діңгегі бірқалыпты дамыған және жеткілікті төменнен басталады.

Топырақ грунтты жағдайларды жақсарту

Отырғызуларды реконструкцияланған кезде қаладағы нысандарды көгалдандыратын жасыл өсімдіктер табиғи немесе жасанды үйілген топырақта өсетінін ескеру қажет. Үйілген топырақ нейтральды немесе сілтілі реакциялы ортаға (рН 7,1-7,9) және жоғары тығыздыққа ие.

Қалалардағы отырғызылған өсімдіктер, ұзақ тіршлік етуінен, күту жұмысы жеткіліксіз болғандықтан, қала жағдайларының әсері бір қатар өзгерістерге ұшыратады. Олардың негiзгiлерi болып табылады:тапталу мен шымдалудың нәтижесінде топырақтың тығыздалуы, физикалық қасиеттері мен оның тотығуы. Қала, магистраль алдындағы участоктердегі көшеттердің топырақтары ерекше тығыздалғанын байқауға болады.

Тығыздалған топырақтар ылғалды нашар сіңдіреді және тез оны буландырып жібереді. Тығыздалған топырақта өсетін өсімдіктер жиі су тапшылығына ұшырайды. Тығыздалған топырақта ауа режимі нашарлайды, оттегінің мөлшерін төмендетеді.

Таптаудың нәтижесінде топырақтың қарашірік бетінің қуаты азайады, топырақтың түйіртпекті құрылымы ыдырайды, топырақ бетінде «топырақ қабығы» түзіледі.

Өсімдіктердің көпшiлiгi сiлтiлi ортаны қалайды. Артық қышқылды ( рН=5,5) бейтараптандыру үшін әкті, доломитті ұнды, борды, ағаш күлін тиісті дозаларда топырақтың механикалық құрамына байланысты қолдануға баолады.

Бейтараптандыратын материалдарды топыраққа 5-8 см тереңдікке бітейді, немесе скважинаға ендіреді.

Кальцефильді өсімдіктерге қайың, кәдімгі емен, үйеңкі, балқарағай, итшомырт, шаған жатады. Сілтісі мол топырақтарды сумен шаяады және күкiрт қышқылды амтемоний тыңайтқышымен қоректендіреді.

Көшедегі транспортты магистральдар бойындағы топырақтарды мезгіл сайын жуу қажет, себебі қыс мезгілінде көк тайғаққа қарсы тұздарды көп себеді де, топырақта тұздың мөлшері көп жинақталады. Жуу әдісі 1 м2 топыраққа 100-110 л суды құю арқылы жүргізіледі.

Ағашты және бұталы өсімдіктер топырақтың құнарлығына қарай жеміс береді. Құрамында 100 г 4% қарашірік, 6 мг оңайгидролизденетін азот және өсімдік сіңіретін 10 мг двуокиси фосфора (Р2О5) мен окиси калия (К2О) бар топырақ қамтамасыз етілген құнарлы топырақ болып саналады.

Топырақтардың қамтамасыз ету дәрежесі ең төмен болады егер оның құрамында 1% қарашірігі, 3 мг Р2О5 мен 4 мг К2О және азоты бар болған кезде.

Минералды тыңайтқыштарды себудің нормасы топырақтың типімен және құнарлығына қарай шашады. Кiргiзiлетiн минералдық тыңайтқыштар топырақтың құрамымен баланыста болу қажет.

1. 
   Саябақты күтуде санитарлы профилактикалық жұмыстардың мазмұны қандай?
   
2. 
   Өсімдіктерді күтуде қандай тәсілдерді білесіздер?
   
3. 
   Рекреациялық жасыл аймақта топырақтың жағдайын қалай анықтауға болады?
   
4. 
   Топырақтағы артық қышқылды қалай бейтараптандыруға болады?
   
5. 
   Рекреациялық жасыл аймақта топырақтың жағдайын қалай көтеруге болады?
   

1. 
   Агальцова В. А. Горки Ленинские. Сохранение и восстановление ланд-шафтов. М.: Агропромиздат, 1987.
   
2. 
   Зонн С.В. Влияние леса на почву. М.,ИЗД-во АН СССР,1954.160с.
   
3. 
   Николаевская 3. А. Садово-парковый ландшафт. М.: Стройиздат, 1989.
   
4. 
   Пронин М. И. Лесопарковое хозяйство: Учебник для техникумов. М.: Аг-ропромиздат, 1990. 175 с.
   

1. 
   Қостанай қаласындағы қала жағажайы маңындағы орманпарктің жағдайына анализ жасаңыз.
   
2. 
   Өртке қарсы профилактикалық шараларды ұйымдастырудың жоспарын құрыңыз.
   
3. 
   Өртке қарсы насихаттауға үндеудің суретін салу.
   

Егер өрт сөндіргіш адамдар мен өрт сөндіргіш құралдар көп болса, онда өртті қоршау әдісі қолданылады. Бұл әдіс өрт өршіген кезінде пайда болады, ол біркелкі барлық шеткі аудандарына қарсы бағытталады. Мандайшөптен қамту- бұл ормандағы өртті сөндірудің ең нәтижелі әдісі, оның тактикалық жиектердің бөліктері ең көп орташа жылдамдықпен қозғалатын маңдайшөпке қарсы бағытталған шабуыл ретінде жүргізіледі.

Өрт сөндірушілер өрттің маңдайшөбінің ортасына жақындап, оны 2 бөлікке бөледі және ортасынан қапталдарға қарай тақайды. Қапталдан қамту (тактикалық жиектердің бөліктері, маңдайшөппен орташа перпендикулярлы бағытпен қозғалатын және осы бағытқа параллельді қозғалу) дегеніміз- өрттің маңдайшөбіне бағытталған қаптал шабуылы. Тыл жағынан қамту (өрттің тактикалық жиектерінің бөліктері, орташа бір жаққа қарай және маңдайшөп қозғалысына қарсы қозғалады) өрттің тылына қарсы шабуыл ретінде жүргізіледі. Бұл әдіс өте күшті төменнен кеткен өртте және маңдайшөптен шабуыл жасауға болмайтын жағдайда, сонымен қатар өрт сөндірушілер аз болғанда қолданылады. Жұмысшылар өртті сөндіргенде оны сынға қарай жақындатуға тырысады. Бұл әдіс кезінде жанған аудан өседі және ол тиімді болу үшін өрт сөндіргіштердің жылдамдығы өрттің қозғалу жылдамдығынан жоғары болуы керек.

Өрт сөндіру техникасы өрттпен күресу шараларын да қарастырады. Орман өрттерін сөндіру дегеніміз оны жою үрдісі, ол келесі кезеңдерден тұрады: өртті тоқтату немесе өрттің таралуын оқшаулау (өртпен қамтылған, бірақ әлі жанбаған территорияны оқшаулау), қайта сөндіру (өрттің негізгі пайда болу жерлерін жою), бақылау (қайтадан өрт басталмауы үшін). Төменнен тарайтын өртті сөндірудегі ең көп тараған әдіс ол өрт жиектерін жабу, яғни өрттің жиектеріне топырақ лақтыру, сумен және өрт сөндіретін химикаттармен сөндіру, өрт қозғалысының алдына қоятын өртке қарсы тұратын жасалатын тосқауылдар.

Төменнен өртенетін өрттің жиектерін сыпырғышпен немесе жасыл бұтақшалардан тұратын сыпырғышпен сөндіреді. Бұл сөндірудің нәтижесі басқа жанып жатқан жерден әлі жанып үлгермеген жерді бөледі. Жалынды өрттің ішіне қарай сыпыру арқылы оны сөндіреді. Бұл әдіс қолайлы, себебі қолында тиімді еш өрт сөндіретін құрамы болмаған адам осы әдіспен сөндіре алады.

Өрттің жиектеріне топырақ лақтыру әлсіз және орташа өрттерінде қолданылады. Топырақпен өртті сөндіруде жанып жатқан материалдың жалыны механикалы түрде басылады, ол судың және оттегінің жанып жатқан жердің ауасына кіруін шектейді. Құмды желпеуіш тәсілімен өрт жиегінің ұзынынан лақтыру арқылы оның жалынын басады, содан кейін қалыңдығы 6-8 см тегістей жолақпен құм салады. Топырақты шұңқырдан алады, оны 10-20 м тереңдіктен қазып алады.

Орманды өрттерді топырақпен сөндірген кезде механизацияланған құралдарды қолданады: лақтырушы трактор ГТ-3 және жолақ салушы ПФ-1, ол тек қана кең қорғауыш жолақ салушы ғана емес, сонымен қатар ол өртті мүлдем жоюға да арналған. Топырақ лақтырушы трактор ГТ-3 топырақты 40м дейін лақтырады, тиімді минералды кеңдігі 15-18 м жолақ құрады.

Төменнен өртенетін өртті сумен немесе өрт сөндіретін химикаттармен сөндіру, орман шаруашылық тәжірибесінде көп тараған әдіс. Су жанып жатқан жердің ортасына суытуға және жанып жатқан материалдардың құрылысын бұзуға арналған. Сумен өртті сөндіру үшін арнайы мотолампалар қолданылады: өртке қарсы мотолампа ПМП-Л1, орман мотолампасы МЛ-100, орманды жүзетін мотолампа МЛП-0,2. Өрт былайша сөндіріледі. Ең бірінші өрт басталған жергілікті қарап шығарады, содан кейін мотолампаны су шығатын жерге құрады да, магистральды сызық (жолақ) салады.

Мұндай өрт сөндіруде орманшылар суды өртке қарай бағыттап тұрады. Өрт сөндіретін химикаттар сумен сөндіруге қарағанда өте көп қолданылады, себебі химикаттар құрамына бейорганикалық заттардың тұздары, активті үстіртін заттар қоюлатқыштар мен түтін шығаратын сұйықтар кіреді. Өрт сөндіретін химикаттар жанып жатқан жерді суытып, жанып жатқан материалды ауадағы оттектен оқшаулайды, олардың үстінде қатты және сұйық қабыршық құрайды, олар оны жанып жатқан кезеңнен үзеді.

Өрт сөндіретін сұйықтықты және өрт сөндіретін жұмысшыларды өртеніп жатқан жерге өрт сөндіру машинасымен әкеледі, оның ішінде ең көп қолданылатын бүкіл жермен жүретін орманды өртке қарсы машина ВПЛ-14а, орман өртіне арналған тракторлы агрегат ТЛП-55, орман өртіне арналған автоцистерна АЦП-147. Барлық жермен жүре алатын орман өртіне қарсы машина ВПЛ-149 бензинді моторлы арамен, 4 аспалы бүріккіш РЛО-М, 2 мотолампамен, өртке қарсы қолғаптармен, қосылатын аппаратпен А3, қол құрал (балта, күрек және т.б.) мен қамтылған. Орман өртіне қарсы агрегатқа ТЛП-55 бензинді-ара, мотолампа МЛ-100, аспалы бүріккіш, өртке қарсы қол мүлік, сорғыш қондырғы және т.б. жатады. Орман өртіне қарсы автоцистернаға АЦП-147 сорғыш агрегат, мотолампа ПМЛ-Л1, 6 бүріккіш РЛО-М, радиостанция, өртке қарсы қолғап, күрек, балта және т.б. жатады.

Орман өртіне қарсы жабдықталған комплект ЦОС 600л/мин өндіргішті мотолампамен, бак – цистернамен көлемі 1 м³ өртке қарсы қол құралмен жабдықталған. Комплекті жүк көтеруші 2 т асатын әр түрлі машина ернеуіне орнатып, тастауға болады. Өртке қарсы агрегат АЛП-10 трактор базасындағыдай Т-150К бульдозерлі қайырма ені 2,6м, тракторда цистерна көлемі 1200 л, тіркелетін цистерна суға көлемі 820 л, өртке қарсы сорғыш және т.б. болады.

Төменнен өртенетін өртті сумен немесе химикат ертінділерімен сөндіру үшін, қарсы шыққан отқа тіреуіш ретінде аспалы бүріккіштер қолданады: орман аспалы бүріккіші РЛО-М, аспалы өрт сөндіргіші ОРМ-1, аспалы бүріккіші ОР, химиялық аспалы бүріккіші ОРХ-З. Аспалы бүріккіштер, шағын және оларда қол сорғышы болады, ол брандспойттың ұшымен байланысқан.

Өрттің қозғалуына бөгеуіш жолақтар салынады және олар күрекпен, соқамен, фрезермен, топырақ лақтырғышпен, бульдозермен және жарылатын заттармен жүргізіледі. Өрт жиегінің алдына 30 м арақашықтықта одан топырақ жамылғысы және төсеніші ені орташа 1м алынады. Қатты желдерде және шашылғандықтан минералды жолақтың ені жанып жатқан материалдың 10 еселі биіктігіне жетеді. Оларды ені 30-40 см, тереңдігі 20-30 см етіп қазады.

Жару тәсілі, қиын, жасыл жолақтары жоқ аудандарда шлангілі зарядтар қолданады. Ені 2 ден 3,5 м дейін және тереңдігі 8 ден 20 м дейін минералды жолақ пайда болады.

Қыздырып босаңдату және өртті тәсіл дегеніміз келе жатқан өртке маңдайшөптің алдынан жанатын материал өртейді, оның ені 10 м дейін, ал жоғарыдағы өртпен күресу кезінде ені, 100-200 м дейін болу керек. Жоғарыдан өрттенетін өртпен төменнен өртенетін өртке қарағанда күресу өте қиын. Жоғарыдан өртенетін өрт сөндірудің тәсілдерінің бір элементі ол тіремесе бөгелетін жолақ құру. Мұны істеу үшін табиғи (бұлақ, өзен) және алдын ала дайындалған өртке қарсы тосқауылдарды қолданады. Жоғарыдан өрттенетін өртті сөндірудің техникалық негізгі әдістері ол қыздырып босаңдату, қарсы от шығару және сумен сөндіру. Авиация маңызды рөл атқарады, біріншіден ол қосалқы күш немесе өртті сөндіру үшін жабдықтарды, сұйықтықты лақтыру және жасанды жаңбырлармен өртті сөндіреді. Сібірдегідей және Қиыр Шығыстағыдай булы бұлттар көп болса, оларға арнайы жабдықталған пиропатронды ұшқыштармен енгізеді, пиропатронның құрамында йодты қорғасын болады. Оларды енгізгеннен кейін 10-20 мин кейін ақ жауын ретінде жаңбыр жауады, содан кейін өртте сөнеді.

Шымтезектегі өртті минералды топыраққа дейін қазу арқылы, сумен және өрт сөндіретін сұйықтықты шайқап оның жанып жатқан жерге шымтезекті оқпанын ТС-1 1,2м дейінгі тереңдікке мотолампаның МЛ-100 көмегімен сөндіреді.

Орманның өрттерінің жағымсыз нәтижелерін жою

Орман өрттерінің нәтижелері әр түрлі. Жоғарыдан өртенген өрттен кейін күйік қалады, барлық ағаштар жанып кетеді, ал көшетін өрттерден кейін – қу ағаштар қалады. Өрт кезінде бұтақтар жанып кетеді және барлық ағаштар өлмейді. Төменнен және шымтезекті өрттерден құлаған, сынған ағаш бұтақтары пайда болады және ағаштардың тамырлары зақымдалады. Мұндай жанулардың нәтижелерін шыршалы ормандарда көруге болады.

Орман өрті болған жерлердің ағаштарға тигізген орынсыз әсерлерін бірінші шаралармен қалпына келтіру керек. Күйген ағаштар ең қауіпті өрт туындауының факторы болып табылады, себебі қурап сынған ағаштар, қураған ағаштар, шайырланған ағаштар өте көп болады. Іскерлік ағаш сүректерінің техникалық қасиеттерін жоғалтады, отынға айналады, зиянкестермен саңырауқұлақ ауруларының таралу аймағы болып табылады. Сондықтан ағаш сүректерін уақытында қолданып, орманды емдеп, орман қайта қалпына келтірілу керек.

Бірінші кезекте қурап, сынған ағаштар, күйіктер өңделеді, өйткені құлаған ағаштар жермен әрекеттесіп, тез шіриді. Мұнда орман дақылдарын егу керек. Содан кейін қураған ағаштар игеріледі. Егер оларда табиғи жаңартулар ақырын өтіп жатса, онда мұнда да орман дақылдары егіледі.

Ағаш діңдерінде, яғни өлген ағаштарда (10% жуық) таңдаулы санитарлы кесулер немесе ормандағы күтімдік кесу жұмыстары жүргізіледі.
Қорытынды сұрақтар:

1. 
   Орман өрттерінің пайда болуын алдын ала ескертетін іс шараларды атаңыз?
   
2. 
   Орман өрттерінің жайылуна қарсы жүргізетін іс шараларды атаңыз
   
3. 
   Орманда демалыс кезінде қандай қауіпсіздік ережелерін атаңыз?
   
4. 
   Өрт сөндіру құралдарын сипаттаңыз.
   
5. 
   Орманда өрттерді сөндірудің жолдарын атаңыз.
   

1. 
   Строительство и реконструкция лесопарковых зон на примере Ленингра-да / В. С. Моисеев, Л. Н. Яновский, В. А. Максимов и др. М.: Стройиздат, Ле-нингр. отд., 1990. 288 с.
   
2. 
   Справочник лесничего Казахстана.Астана, 2010.156 с.
   
3. 
   Тюльпанов Н. М. Лесопарковое хозяйство. Учебное пособие для техникумов. Изд. 2-е, перераб. Л., Стройиздат, Ленннгр. отд-ние, 1975, 160
   

Қолданған әдебиеттер тізімі

1. 
   Атрохин В. Г., Курамшин В. Я. Ландшафтное лесоводство. М.: Экология, 1991. 176 с.
   
2. 
   Агальцова В. А. Горки Ленинские. Сохранение и восстановление ланд-шафтов. М.: Агропромиздат, 1987.
   
3. 
   Боговая И. О., Фурсова Л. Н. Ландшафтное искусство: Учебник для вузов. М.: Агропромиздат, 1988. 233 с.
   
4. 
   Николаевская 3. А. Садово-парковый ландшафт. М.: Стройиздат, 1989.
   
5. 
   Пронин М. И. Лесопарковое хозяйство: Учебник для техникумов. М.: Аг-ропромиздат, 1990. 175 с.
   
6. 
   Рекомендации по изысканию и проектированию лесопарков. М.: ВГПИИ «Союзгипролесхоз», 1984.
   
7. 
   Строительство и реконструкция лесопарковых зон на примере Ленингра-да / В. С. Моисеев, Л. Н. Яновский, В. А. Максимов и др. М.: Стройиздат, Ле-нингр. отд., 1990. 288 с.
   
8. 
   Справочник лесничего Казахстана.Астана, 2010.156 с.
   
9. 
   Тюльпанов Н. М. Лесопарковое хозяйство. Учебное пособие для техникумов. Изд. 2-е, перераб. Л., Стройиздат, Ленннгр. отд-ние, 1975, 160 с.