§3 Тұздар Тұздардың жіктелуі

Оттекті қышқылдардың жоғарғы валенттіліктеріне сәйкесінің тұздарын атау үшін металл атын кейде атау, кейде ілік септігіне қойып, қышқыл түзуші элемент аты латын тілінде алынып, – «ат» жалғауы жалғанады, ал қышқыл түзуші элемент валенттілігі жоғарғы валенттілігінен төмен болса, – «ит» жалғауы жалғанып аталады:

Na₂SO₄ – натрий (натрийдің) сульфаты, Na₂SO₃ – натрий (натрийдің) сульфиті.

Егер анион құрамына қышқыл түзуші элемент атомы еселеніп кірсе, онда оның саны ерекше аталады:

Егер қышқыл түзуші элемент бірнеше қышқыл түзсе, онда оның тұздарының атын есте сақтау керек:

NaClO₄ – натрий тетраоксохлораты.

Орта тұздың графикалық формуласын құру үшін элемент валенттіліктерін анықтап, оң жағына қышқыл қалдығының графикалық формуласын жазып, ал сол жағына металдың валенттіліктерін сызықшалармен көрсетіп, қышқыл қалдықтарымен қосып жазады:

Формула дұрыстығын тексеру үшін, әр элемент атомына қатысты сызықшаларды санап, валенттіліктерімен салыстыру керек.

Орта тұздың алыну тәсілдерін жазу үшін, металл мен қышқыл қалдығындағы қышқыл түзуші элемент валенттіліктерін анықтап, қарама-қарсы қасиетті екі генетикалық қатарды жазу керек, оны мына мысалдар көмегімен қарастырайық

1) 2 Na + S = 2Na₂S

1. 
   Na + H₂SO₄ = Na₂SO₄ + H₂
   
2. 
   Na + CuSO₄ = Cu + Na₂SO₄(теориялық)
   

Натрийдің химиялық белсенділігіне байланысты ерітіндіде басқа қосымша реакциялар жүруі мүмкін.Сондықтан бұл реакция теориялық дұрыс болғанына қарамастан іс жүзінде былай жүрмейтін болғандықтан, осындай металдармен реакция теңдіктері жазылмайды.

3. 
   Na₂O + SO₂ = Na₂SO₃
   

4. 
   Na₂O + H₂ SO₄ = Na₂ SO₄ + H₂O
   
5. 
   NaOH + 3S = 2Na₂S + Na₂SO₃ +3H₂O
   
6. 
   2NaOH + SO₂= Na₂SO₃ + H₂O
   

Қышқылдық оксид негіздік оксидпен немесе негізбен (сілті) әрекеттескенде түзілетін тұздың формуласын жазу үшін қышқылдық оксидке сай келетін қышқылдың формуласын білу керек.

7. 
   2NaOH + H₂ SO₄ = Na₂ SO₄ + H₂O
   
8. 
   2NaOH + CuSO₄ = Cu(OH)₂↓ + Na₂SO₄
   
9. 
   Na₂CO₃+ CuSO₄ = CuCO₃↓ + Na₂SO₄ (түзілген тұнба гидролизге ұшырап, басқа өнімдер пайда болады)
   
10. 
    Na₂CO₃+ H₂ SO₄ = Na₂SO₄ + H₂O + CO₂↑
    

Металл		Бейметалл
|		|
Негіздік оксид		Қышқылдық оксид
|		|
Негіз		Қышқыл
|		|
Негіздік тұз		Қышқылдық тұз
|		|
Орта тұз		Орта тұз

1. 
   Cu(NO₃)₂ + Na₂S = CuS↓ + 2NaNO₃
   
2. 
   Cu(NO₃)₂ + H₂S = CuS↓ + 2HNO₃
   
3. 
   Cu(NO₃)₂ + 2NaOH = Cu(OH)₂↓ + 2NaNO₃
   
4. 
   Cu(NO₃)₂ + Zn = Cu + Zn(NO₃)₂
   

5. 
   2Cu(NO₃)₂CuO + 2N₂O₅
   

6. 
   Cu(NO₃)₂ + HOH = CuOHNO₃↓ + HNO₃
   

H₃PO₄ → NaH₂PO₄ → Na₂HPO₄

NaH₂PO₄ – натрий дигидрофосфаты.

Қышқылдық тұздардың химиялық қасиетін кальцийдің гидрокарбонаты мысалында қарастырайық:

Негіз (көп қышқылды) құрамындағы гидроксо–тобы (сутексіз) қышқыл қалдығына толық алмаспаған кезде түзілетін затты негіздік тұз деп атаймыз. Құрамында бір ғана гидроксо–тобы бар заттар негіздік тұз түзбейді.

Fe(OH)₃ → Fe(OH)₂NO₃ → Fe(OH)(NO₃)₂

Аталуы Негіздік тұзды атаған кезде металл атомы атау, не ілік септігінде айтылып, гидроксо-тобының саны грекше аталып, қышқыл қалдығы соңынан аталады.

Fe(OH)₂NO₃ – темірдің (ІІІ) дигидроксонитраты.

(FeOH)₃(PO₄)₂

Негіздік тұзды алу реакция теңдіктерін жазған кезде өзінің генетикалық қатарын пайдалану керек:

Енді темірдің (ІІІ) гидроксохлоридінің химиялық қасиеттерін қарастырайық:

Орта мектеп оқушыларына тұздар анықтамасы былай беріледі: тұздар молекуласы металл атомдарымен қышқыл қалдықтарынан тұрады,– деп, бұл анықтамаға қарасақ негіздік тұздар қамтылмай қалады, сондықтан:

– тұздар деп молекуласы негіз және қышқыл қалдықтарынан тұратын күрделі зат деуге болады.

Қорыта келе, бейорганикалық қосылыстардың алыну және қасиеттеріне лайықты реакция теңдеулерін жазу кезінде есте ұстайтын мәліметтерге тоқталайық.

1. Металдардың химиялық белсенділік қатарын мына жағдайларда есте сақтау қажет.
металл + су = сілті + H₂

а)

Сілтілік және сілтілік - жер металдары сумен өздігінен әрекеттесіп сілті және сутегі түзеді. Осы көрсетілген металдардан басқа сутегіге дейінгі металдар, төмендегі сұлбаға сәйкес әрекеттеседі:

Fe + H₂O = FeO + H₂

Химиялық белсенділігі төмен металдар сумен әрекеттеспейді.

Cu + H₂О ≠

ә)

Zn + 2HCl = ZnCl₂ + H₂

б)
Металл + тұз = жаңа металл + жаңа тұз

Металдардың химиялық белсенділік қатарында сол жағында (хим.белсендірегі) тұрған металл оң жағындағысын ығыстыра алады, тұз ерімтал болғаны жөн.

Fe + CuSO₄ = FeSO₄ + Cu

2.

Осы сұлбамен тек I-II A – топшасының (берилий - басқасы) элементтерінің оксидтері ғана әрекеттеседі.

CaO + H₂O = Ca(OH)₂

CuO + H₂O ≠

Оксидтер тұздармен (негізінен) әрекеттеспейді, тек кейбір реакциялар болмаса:

SiO₂ + Na₂CO₃→ Na₂SiO₃ + CO₂

3.
негіз + қышқылдық оксид = тұз + су

Ca(OH)₂ + CO₂ = CaCO₃ ↓ + H₂O

4.
негіз + тұз = жаңа негіз + жаңа тұз

3NaOH + FeCl₃ = Fe(OH)₃ ↓ + 3NaCl

Cu(OH)₂ ↓ + FeCl₃ ≠

5.

AgNO₃ + NaCl = NaNO₃ + AgCl ↓

AgCl ↓ + Ca(NO₃)₂ ≠

3,4,5 – мысалдарда реакцияға алынған негіз және тұз суда ерімтал болуы, ал реакциядан түзілген негіз немесе тұздың біреуі суда ерімейтін зат болуы қажет.

6.
Қышқыл + тұз = жаңа тұз + жаңа қышқыл

а) HCl + Na₂SiO₃ = 2NaCl + H₂SiO₃↓

ә) HCl + Na₂CO_3(қ)= NaCl + H₂CO₃ + CO₂ ↑

б) H₂SO₄конц +2NaClқр = Na₂SO₄ + 2HCl

Қышқыл мен тұз әрекеттесуі үшін 3 шарт орындалуы:

–жаңадан түзілген қышқыл тұрақсыз (H₂CO₃), болмаса суда ерімейтін (H₂SiO₃) реакцияға қатысқан қышқыл түзілетінінен күшті болуы;

- егер қышқылдардың екеуі де (қатысқаны да, түзілетіні де) күшті болса, түзілетін қышқыл ұшқыш болуы;

H₂SO₄конц + 2NaCl кр = 2HCl ↑ + Na₂SO₄

HCl + Na₂SO₄ ≠

• 
  реакция нәтижесінде түзілетін тұз немесе қышқыл суда нашар еруі тиіс
  

Бұл реакцияға алынған қышқыл (H₂S) түзілетін қышқылдан (HNO₃) әлде қайда күшті болғанымен, реакция нәтижесінде суда нашар еритін заттың (Ag₂S) түзілуіне байланысты реакция жүреді.

7. Реакция аяғына дейін жүру үшін үш шарт орындалуы тиіс:

1. 
   тұнба түсу,
   
2. 
   газ түзілу,
   
3. 
   әлсіз электролит (су) түзілу.