Білім және ғылым министрлігі

Залалданғантұқымдыққызылшалардыотырғызғандаоларөспейқаладынемесесолғын, зақымданғандәндербереді. Мұндайтұқымдардысепкендеауруөскіндершығады. Аурудыңқоздырғышытопырақта, өсімдікқалдықтарында, тамыржемістежәнетұқымдасақталады.

Күресушаралары: тыңайтқыштаренгізу;механикалықзақымданудыболдырмау; қоймағасаларалдындаауружемістердентазарту; «...Тізім»бойыншадәрілерментұқымдыдәрілепжәнетұқымдықтардыфунгицидпен өңдеуқажет.

Қызылшататы - Uromyces betae (Pers) Lev. (Basidiomycetesкласы, Uredinalesқатары).

Күздеескіжапырақтардакөбінесеурединиилердіңайналасындақара-қоңыртүстітелиопустулаларшығады. Аурутопырақтағыөсімдікқалдықтарындасақталатынтелиоспоралардантарайды, соныменқатараналыққызылшаментұқымдааурукөзіболыптабылады. Көктемдетелиоспораларөсіпқызылшанызақымдайды. Таттыңдамуынажылы, ылғалдыауа-райықолайлы.

Күресушаралары: тыңайтқыштарсалу; зиянкестерменжәнеауруларменкүресу; механикалықзақымданудыболдырмау, қоймағасалардыңалдындааурутамыржемістердентазартуқажет.

Аурудыңқоздырғышытопырақтажиналыпсақталады. Вируспензалалданғантамыржемістердекөптегенқосалқытамырларпайдаболады, сондықтанбұлауруды«тамыржемістердіңсақалдануы»депатайды. Залалданғантамыржеміскішкентайжәнеқаттыболады. Аурудыңдамуынажоғарытемпература (25°С), топырақтыңылғалдылығы, мөлшерденкөпсуару, жерастысуыныңжақынорналасуы, сондай-ақтопырақтыңбейтарапнемесесілтіліреакциясықолайлыболады.

Тапсырма:

2. 6-кестенітолтыружәнеаурудыңбілінубелгілерініңсуретінсалукерек.

6 кесте -Қызылшаауруларыныңсипаттамасы

 

Қоздырғышжәнеоныңжүйелікорны	Зақымданғанмүшелер	Аурудыңбелгілері	Аурудыңтаралуы	Күресужолдары

 

    Бақылаусұрақтары:

1.     Қызылшаауруларыныңбілінубелгілері.

2.     Ауруқоздырғышыныңжүйелікорыны.

3.     Ауруқоздырғыштарыныңдамукезеңдері.

4.     Аурудыңқоздырғыштарыменалғашқыдажәнеекіншіретқалайзақымдалады.

5.     Аурудыңтаралужолдарыжәнеқызылшаөсімдігінзақымдауы.

6.     Күресушаралары.

Мақтааурулары — мақтадақылындасаңырауқұлақтарменбактерияларқоздыратынөсімдікаурулары. Олардыңішіндереспубликадакеңтаралып, көпзиянкелтіретінітамыршірігі, вилт (солдырма), гоммоз, т.б. аурулар. Тамыршірігін“Rhіzoctonіa аderholdіі”, кейде“Fusarіum”, “Pythіum”саңырауқұлақтарыменбактерияларықоздырады. Қоздырғыштармақтаорылыпболғаннанкейінтопырақтақалғанөсімдікқалдықтарыарқылытарайды. Аурубелгілеріалғашжапырақ (4—5) өсіпжетілгенгедейінгі, жаңашыққанкөкөскіндеріндебайқалады; мақтаныңтамырыменодантарағантамыршаларысарғайып, қараяды. Өсімдіктезарадасолып, қурапкетеді. Бұлегісалқабыныңсиреуінеәкеледі. Вилт (ағылшынша“wіlt”—солу), мақтаныңFusarіum oxysporumсаңырауқұлағықоздыратынауруы. Қоздырғыштопырақтадамып, тамырыарқылыөсімдіккеөтедіде, оныңсуөткізгішжүйесін—ксилемасынзақымдайды; осыныңсалдарынандақылөзінеқажеттісудыалаалмайсолыпқалады. Гоммоз—мақтадансарынемесеқоңырқайтүстісозылмалы, жабысқақсұйықтықтыңағуы. Бұлаурудыңқоздырғышы—Xanthomonas malvacearumбактериясы. Бактериялармақтаныдәнжарнағыпайдаболғаннанбастап, вегетациялықкезеңіаяқталғанғадейінзақымдайды. Егерқоздырғышсабаққатүссе, дақылдыңсолуына, алқауашақтаболса, өнімніңтүсімділігікеміп, мақтаданалынатынталшықсапасыныңнашарлауынаәкеледі. Күресшаралары: ауыспалыегістіктіигеру, оныңайналымынажүгеріегу; топыраққаәртүрлімикроэлементтергебайорганикалықтыңайтқыштаршашу; себералдындатұқымдардыбронокот, фентиурам, т.б. химиялықпрепараттарменбүркуқажет.

Күнбағыстыңсаңырауқұлақтартуғызатынкөптегенауруларыбар. Олардыңәсеріненөсімдікәлсіреп, өзгеріскетүседі, өнімтүсімітөмендеп, өсімдіктіңөліпқалуыдамүмкін. Күнбағыстыңбарлықмүшелерізақымдалады. Аурулардыңішіндегіеңкөптарағандарышірікаурулары.

 Күнбағыстың өскіндерішығабастағандатұқымжарнағыастыменсабақтыңтөменгібөлігініңшіруіненжасөскіндердіңөлуібайқалады. Өсімдіктің 3-5 жұпжапырағыпайдаболғандасаңырауқұлақсабағынзақымдапішінеенеді, мицелийлертүзіледі. Себеттерқалыптасабастағанкезде, оныңсыртындасуланыптұратынқоңырдақпайдаболады. Кейінсаңырауқұлақдәнараларынатарап, олардыңішінеенеді. Залалданғандәндертүссізденеді, өзектеріқарайып, сасығанащыиісшығарады. Себеттержұмсарып, дәндеріжергешашылыпқалады. Өсімдіктердіңзақымданғанмүшелеріндебастапқыдаақөңезтүзіледі, кейінқолайсызжағдайтуғандақаратүстіқарамықтарпайдаболады. Қарамықтаркөптегенжылдарбойытопырақта, өсімдікқалдықтарындажәнетұқымдасақталады.

Күресушаралары: Қарамықтардыкөмуүшінаударатереңжырту; ауыспалыегістіпайдалану; тұқымдықарамықтардантазарту (оларды 35-40° Сдейінысығансуғаараластыраотырыпсалуарқылыбөледі);тұқымдықұрғақжайлардажиіжелдетіпсақтау; керекболғанжағдайларда«...Тізім»бойыншафунгицидтердіпайдалануқажет.

 

Күнбағыстыңжалғанақұнтағы- Plasmophora helianthi Nov. (Oomycetesкласы, Peronosporalesқатары).

Күнбағыстыңзақымдануыкөбінесеөскіндершыққаннанкейінбайқалады. Залалданғанұлпалардатүзілетінооспоралартүріндеқыстайды. Ооспораларөсекелекүнбағыстытамырыарқылызалалдайтынзооспоралардытүзеді. Өсімдіктіңішінеенгенмицелийлердиффузиялықжолмендамыпөсімдіктіңбарлықмүшелерінзақымдайды. Конидилікспоратүзужапырақтардағанаемес, тамырлардадапайдаболады. Өсімдіктіңконидиилерментамырарқылыдазақымдануымүмкін.

Күресушаралары: ауыспалыегістіпайдалану; егістердібір-біріненоқшаулау; өсімдікқалдықтарынжою; тұқымдыегуалдында«...Тізім»  бойыншадәрілеу; фитотазалаужүргізу; өнімдіуақытылыжинапалу. Егугебіріншікластыіріктелгентұқымдыпайдаланады.

 

Күнбағыстыңсұршірігі - Botrytis cinerea Pers. (Deuteromycetes класы, Hyphomycetales қатары).

Себеттерментұқымныңзақымдануыасазиянды, олардаауруалғашқыдасұрөңезбенқапталғанқаратүстімайлыдақтартүріндебілінеді. Аурусалқынәріылғалдыжылдары, гидротермиялықкоэффициент 0,85-1 жәнеодандажоғары, шілдементамызайларындаортатәуліктіктемпература 14-21° Сболғандабайқалады. Ақжәнесұршірікпензақымданғанөсімдіктерденалынғантұқымныңсалмағыментехнологиялықсапасытөмендейді. Ауруөсімдікқалдықтарында, топырақтасақталадыжәнетұқымарқылытарайды.

Күресушаралары: ауыспалыегістіпайдалану; егістердіоқшаулапотырғызу; тұқымдыегуалдында «...Тізім»бойыншадәрілеу; тұқымдыфитотазалауданөткізу; өнімдіуақытылыжинапалу; егуүшінбіріншікластыіріктелгентұқымдықолданып, орақтанкейінқалғанөсімдікқалдықтарынөртеуқажет.

 

Күнбағыстаты. Қоздырғышы: Puccinia helianthi Schw. (Basidiomycetesкласы, Uredinalesқатары).

Күресушаралары: ауыспалыегістіқолдану; минералдықтыңайтқыштарењгізу;егугетазартылғанбіріншікластықтұқымдыпайдалану; уақытылыжинау;орақтанкейінгіөсімдікқалдықтарынжою; керекболғанда«...Тізім»бойыншафунгицидтердіпайдалану.

Күнбағыссұңғыласы- Orobanche cumana Wallr.

Сабағыбиік (35 смдейін), ашықтүсті, жерастындағыбөлігібұтақтанған. Гүлдеріірі, диаметрі 23-27 мм, түтікше-құйғытәрізді, көгілдірреңдіашық-күлгінтүсті. Тұқымдарыдөңгелекпішінді. Картопты, күнбағысты, қызанақты, қырыққабаттыжәнебасқаларынзақымдайды.

Тапсырма:

1. Кестебойыншакүнбағысауруларынанықтау, аурубелгілерінсуреттеу.

2. Күнбағыссұңғыласынқарастыружәнесуреттеу.

3. Күнбағыстың шірікауруларыныңжадығаттарынмикроскоппенқарау.

4. 7, 8, 9 – кестелердітолтыру.

                                                  7 кесте -Сұңғылалардыңсипаттамасы 

   Бақылаусұрақтары:

Тапсырмалар:

1.Дәнніңсұркөбелегініңөсуцикліжәнезияндылығыментанысу.

2.Жапырақжемірлерітұқымдасытұрлерініңморфологиялық,өсіп-өніпкөбеюерекшеліктеріжәнезияндылығыментанысу.

3.Астыққоңыздарыныңморфологиялық,өсіп-өніпкөбеюерекшеліктеріжәнезияндылығыментанысу.

4.Дәнніңсұркөбелегі,қаттықанаттыларотрядыныңкеміргішзиянкестеріменкүресшараларынзерттептану.

5.6 кестеніжазыптолтыру.

Астықдақылдарыныңкеміргішзиянкестері

Түр,системалықжүйедегіорны	Зақымданатындақылдар,зақымданумезгілі	Келтірілгензиянкестердіңзақымданукезеңі.ЭЗШ	Қысқашабиологиясы	Күресушаралары
1	2	3	4	5

Бақылаусұрақтары:

1.Егінніңкөгінзақымдайтынастықдақылдарыныңзиянкестерінатап,өсімдіктердіңзақымданубелгілерініңсипаттамасын,олардыңкелтірнтінзиянынжәнекүресушараларынкөрсетіңіз.

2.Астықдақылдарыныңсабақішізиянкестерініңсистематикалықатауын, ерекшеөзгешеліктерінкөрсетіңіз.

3.Астықдақылдарыныңсабақішізиянкестерінеқарсықандайшараларқолданылады.

4.Астықдақылдарыныңшаншыпсорғышзиянкестерініңөкілдеріқайтұқымдасқажінеқандайотрядқажататынынатапшығыңыз.

5.Шаншыпсорғышзиянкестерініңзақымдаубелгілерінеанықтамаберіңіз.

6.Астықегіушісініңөзгешелігі,күресушаралары.

7.Астықдақылдарыныңсорғышкешенгежататынзиянкестерінеқарсықолданылатынкұресушаралары.

8.Астыққоңыздардыжәнебарылдаққоңыздысипаттаңыз.Оларменкүресушараларынвңжүйесінкелтіріңіз.

9.Дәнніңсұркөбелегініңтіршілікциклінсипаттапкүресушараларынкөрсетіңіз.

9.Астықдақылдарыныңкезеңдерінебайланыстызақымдайтынфитофагтардыңтүрлері.

ТАҚЫРЫБЫ: 9-16

Дәнжәнебұршақтұқымдасдақылдарыныңзиянкестеріжәнеқорғаушараларыныңжүйесі.

1. Бұршақбітенің, бұршақжәнеүрмебұршаққоңызының, түйнектібізтұмсықтың, акциякөбелегініңдамуцикліменжәнеөсімдіктіңзалалданғаннышандарымензерттептанысу.

2.Біржылдықбұршақдақылдарынзиянкестерденқорғаудыңшараларынқарастырыңыз.

3. 7 кестеніжазыптолтырыңыз.

Бұршақтұқымдасдақылдарыныңзиянкестері

1.Бұршақтұқымдасдақылдардызақымдайтынфитофагтардыңтүрінжәнеотрядыментұқымдасынсипаттаңыз.

2. Бұршақбітеніңдамуыменкөбеюініңерекшелігіқандай?

3.Бұршақ тұқымдас дақылдардың қаттықанаттыларотрядынажататынфитофагтардыңдамуциклінжәнезақымдауыныңөзгешелігінсипаттаңыз.

4. Бұршақ жеміс жемірі мен бұршақ немесе акция көбелегінің биологиясының ерекшелігін және оның зияндылығын көрсетіңіз.

5. Бұршақдақылдарынзиянкестерденқорғаудыңшараларынтізіпсипаттаңыз.

1. Күнбағысқанкөбелегініңморфологиялықжәнебиологиялықерекшеліктерінтаныпбіліңіздер

2. Күнбағысмұртықоңыздыңморфологиялықжәнебиологиялықерекшеліктерінтаныпбіліңіздер.

3. Күнбағысфитофагпензақымданубелгілерінзерттептанысыңыздар.

4. 10 кестеніжазыптолтырыңызжәнезақымданукезеңінің, зақымкелтіретінтүрдіңсуретінсалыңыз.

ТАҚЫРЫБЫ: 24-30

Көкенісжәнебақшадақылдарыныңзиянкестеріжәнеқорғаушаралары

1.Сәбізшыбыныныңтіршілікоралымымензияндылығынзерделеу.