Биология 8 – сынып Ас қорыту жүйесі

1. 
   Азық – түлік тағамдық заттар
   

Ағза - ұлпа, жасуша

100-120г 450г 1-1,5г су, Na CI

2-2,5л 10гр.

2. Ас қорыту мүшелері :

Ауыз қуысы тіл, тіс-32, 3 сілекей безі 0,5л-2л /көмірсу/

Жұтқыншақ / жұту /

Өңеш / 25 см /

Май - май қышқылдары, глицерин

Көмірсу - глюкоза

Аш ішек /5-6 м/

Бүр – сіңіру

Май лимфа

ақуыз, көмірсу ---- қанға

Тоқ ішек /2-1,5м/

Н₂О сіңіреді
Тік ішек

3. Тамақтану гигиенасы :
25 % 40 % 15 % 20 %

таңертең түс сәске кеш

Тіс құрылысы – кіреуке, дентин, артерия , вена, жүйке

2. Жауап эталоны бойынша дұрыс жауабын тексеріп, өзін-өзі бағалау.

3. Бағалау парағына бағасын қою.

І вариант

Мүшелер атауы	Құрылысы	Қызметі
Ауыз қуысы	А. Тіс Б. Тіл В. Сілекей бездері
Жұтқыншақ
Өңеш
Қарын
Аш ішек
Тоқ ішек

ІІ вариант

Тірек-сызба жасау. Тіс құрылысы, түрлері / суретін салу/. Кітаптағы суретпен салыстырып, тексеру.

2/ І-ІІ вариант тапсырмалары ауыстырылып беріледі.

3/ Сабақты қорытындылау. «Қысқа-нұсқа» ойыны арқылы алған білімдерін білім тексеру.

1. 
   Ас қорыту жүйесінің маңызы
   
2. 
   Ас қорыту бездерін ата.
   
3. 
   Ас қорыту мүшелерін ата
   
4. 
   Ауыз қуысында ас қандай өзгеріске түседі.
   
5. 
   Адамда қанша тіс бар, түрлерін ата.
   
6. 
   Қарын сөлінің құрамы.
   
7. 
   Қарынның қызметі.
   
8. 
   Аш ішектің бастамасы
   
9. 
   Өт бөлетін без.
   
10. 
    Аш ішекте не сіңіріледі?
    
11. 
    Тоқ ішекте не бөлінеді?
    
12. 
    Ас қорыту жолын тексеру әдістерін ата.
    

№2 сабақ тапсырмаларының жауаптары:

№ 3 сабақ. Тақырыпты дамыту, пысықтау. Жұбымен жұмыс.

2.Дайын жауаптар бойынша оқушылар өзін-өзі сонан соң бірін-бірі тексереді. Оқушы өзіне қара сиямен, бір-біріне жасыл сиямен баға қояды.

3. 
   Он минуттан соң І-ІІ варинат тапсырмалары ауыстырылып беріледі.
   
4. 
   «Сілекейдің крахмалға әсері» зертханалық жұмыс.
   

№3 сабақ тапсырмаларының жауаптары:

Кенеулі зат 2,5,6

Б/ 1. Күрек тіс 2. Ит тіс 3. Азу тіс

В/ 1.Кіреуке 2.Дентин 3.Көктамыр 4. Салатамыр 5.Жүйке 6.Қызыл иек

3 жұмыс. а-3,8 ә- 4,7 б- 2,6 в- 1,5

ІІ вариант

1 жұмыс. І-4, ІІ-6, ІІІ-5, ІҮ-8, Ү-10, ҮІ-4, ҮІІ-1, ҮІІІ-5, ІХ- 5, Х-2

2 жұмыс. І вариант І-1,2,3, ІІ-1,2,3, ІІІ-1,2,3,ІҮ- 2,Ү- 3, ҮІ-6, ҮІІ-1,2,3,ҮІІІ-1,2,3

ІІ вариантІ -8, ІІ-9,10, ІІІ-4,5, ІҮ- 1, Ү- 2, ҮІ-7, ҮІІ- 1,2,3,8, ҮІІІ-3

3 жұмыс. І -3,4,6, ІІ-5, ІІІ-3,4,5,6, ІҮ-3,4,6, Ү-3,4,5,6, ҮІ-7,

ҮІІ -7,8,10, ҮІІІ- 5, ІХ- 1, Х-1,8, ХІ- 9,10, ХІІ

1/ Әр оқушыға крахмал клейстері құйылған пробирка беріледі

2/ Пробиркаға гигиеналық талапқа сай аузын жауып отырып сілекей жинау

/ 2 см биіктікте /

3/ Сыныптың жартысы крахмал клейстері құйылған пробиркаға су

құйылады.

4/ Барлық пробирканы 10-15 минут қолымен қысып жылытады.

5/ 2-3 тамшы йод тамызу

6/ Пробиркадағы бояудың өзгеруіне назар аудару

7/ Қорытынды жасау.

1/ Сілекей ферменттерінің әсерінен крахмал химиялық ыдырауға түседі.

2/ Фермент тек дене температурасында ғана әсер етеді.

Сабақты қорытындылау.

Қорытындылау. Үйге тапсырма § 44- §49 тірек-сызбаны жаттау.
Ас қорыту мүшелері жайлы, ішек-қарын аурулары, тамақтану гигиенасы жайл газет-журналдан, қосымша әдебиеттерден материал дайындау. Келесі конференция сабаққа тақырып беру, рольдер бөліп беру.

№4 сабақ. Тақырыпты пысықтау, қорытындылау.

2. Әр деңгейге уақыт беріледі. ІІІ-деңгейге 5 минут, ІІ-деңгейге 8 минут,

І-деңгейге 10-15 минут.

ІІІ – деңгей

І вариант	1.Кенеулі және қоректік заттарды ата. 2. Ас қорыту жолын тексеру әдістерін ата 3.Келесі терминдерге анықтама бер. Лизоцин Гастрит Липаза
ІІ вариант	1.Ас қорыту жолын ата 2.Астың ауызда қорытылуында не өзгеріс болады. 3. Төмендегі терминдерге анықтама бер. Зондылау Ақыл – тіс Цирроз

ІІІ, ІІ деңгейді оқушылар жауап үлгісі бойынша бірін-бірі тексереді.

1. Қарын сөліндегі липаза ферменті тек эмульсия күйіндегі майды ғана ыдыратады. Ондай май тек сүтте ғана болады. Басқа майлар қарыннан 12 елі ішекке барып, өт әсерінен ыдырай бастайды. Бауыр өт бөледі, ол өзек арқылы 12 елі ішекке бөлінеді де, май ыдырататын ұйқы безінің ферментін активтендіреді.

1. Сілекей бездерінің жұмысы астың рецепторларды тітіркендіруінен болады. Рецепторлар ауыз қуысының сілемейлі қабықшасында және тіл ұшы мен шеттерінде болады. Олардан тітіркену сезгіш нейрондар арқылы сөл бөлу орталығы болып табылатын сопақша миға барады. Сопақша мидан тітіркену қимыл нейрондары арқылы сілекей бездеріне барады да сілекей бездерінен сөл бөліне бастайды. Сөл тек тамақтанғанда ғана емес, оның иісін сезгенде, көргенде, тағам туралы сөз болғанда да бөлінеді. Сөл бөлінетін үш ірі без бар :

1. Шықшыт сілекй безі

2. Тіс түбіндегі сілекей без

3. Алқымдағы сілекей без

Сол тілдің сілекейлі қабықшасында орналасқан бездерден де, ауыз қуысынан да бөлінеді. Тәулігіне сілекей бездері 0,5 литрден – 2 литрге дейін сөл бөлінеді.

2. Қарын сөлінде ақуызды ыдырататын пепсин ферменті болады. Оны егер шала піскен жұмыртқа ақуызын қарын сөліне салып, 38-39 градус қыздырғанда ақуыздың толық ыдырауынан көруге болады. Фермент тек қышқыл ортада әсер етеді және жоғарғы температурада.

Қарын сөлінде сонымен қатар май ыдырататын да фермент болады. Бірақ, ол майды тек эмульсия күйінде ыдыратады. Мысалы сүт майы.

3. Астың ішектегі сіңірілуі ондағы бүртіктердің әсерінен жүреді. 1 см² жерде 2500-ге жуық бүртіктер болады. Ол астың сіңірілу бетін ұлғайтады. Әрбір бүртікте қан және лимфа тамырлары болады. Оларға судағы еріген кенеулі заттар сіңіріледі. Сіңірілу – бұл тек диффузиялық процесс емес, сонымен бірге кенеулі заттардың бүртік қабырғаларынан тұратын күрделі физиологиялық процесс. Судың сіңірілуіне осмос қысымының маңызы зор. Қандағы осмос қысымының көтерілуінен судың сіңірілуі жылдамдайды.

ІІ вариант

1. Адамда 32 тіс бар. Олар күрек тіс, ат тіс, азу тіс болып бөлінеді. Тіс тіс сауытынан, тіс мойыны, тіс түбірінен тұрады. Тіс сауыты – кіреукемен қапталған, оның астында қатты қабат дентин орналасқан. Тістің ішкі қуысы, онда қан тамырлары мен жүйке тамырлары болады. Сау тіс – ас қорыту мүшелерінің саулығы. Ауру тіс – сүт тістері болса да ауызда астың қорытылуын толық қамтамасыз ете алмайды және инфекция орталығы болып табылатындықтан, ішек-қарын аурулары пайда болады.

2. Қарын сөлі – ауызға және қарынға ас түскенде ғана бөлінбейді, астың иісін сезгенде де бөлінеді. Ондай қарын сөлін – «Тәбет сөлі» деп атайды. Дәмді түрлендіріп дайындау, әр түрлі дәмдеуіштер ас ішпей-ақ тәбет ашады. Қарын сөліндегі тұз қышқылы қарындағы бактерияларды өлтіреді және ферменттерді активтендіреді.
3. Кернеулі заттардың негізгі сіңірілуі аш ішекте жүреді. Оның құрылысы сіңіруге жақсы бейімделген. Ақуыз, май, көмірсудың сіңірілуі бүртіктердің көмегімен жүзеге асырылады. Аш ішектің сілемейлі қабықшасындағы 1 см² – 2500 бүртік кернеулі заттардың сіңірілу бетін ұлғайтады. Бүртіктер микронасос сияқты әсер етеді.

ІІІ деңгей.

1 вариант

1. Қоректік заттар : ірімшік, жұмыртқа, көкөніс, ет.

Кенеулі заттар : ақуыз, май, көмірсу

2. а/ зондылау әдісі - резина түтікті қарын, 12 елі ішекке енгізу.

б/ эндоскопия - оптикалық прибор енгізу.

в/ рентгенография, УЗИ.

3. Лизоцим - сілекей безіндегі кездесетін залалсыздандыратын зат.

Гастрит – қарынның сілемейлі қабықшасының қабынуы.

Липаза - майды ыдырататын фермент.

2 вариант

1.Ас қорыту жолы: ауыз қуысы – жұтқыншақ - өңеш – қарын - аш ішек-

тоқ ішек - тік ішек

2.Ауыз қуысындағы ас ұсақталып, сілекейге шыланып, ас түйіршіктеріне айналады. Аздап көмірсулар ыдырай бастайды.

3. Зондылау - ас қорыту жолына резина түтікше енгізу.

Ақыл тіс – азу тістің соңғы жұбы, адамға 20-22 жасында шығады.

Цирроз - бауыр ауруы.

4. Қорытындылау.

5. Үй тапсырмасы: Зачетқа дайындалу. т.с. қайталау.
№5 сабақ. Тақырыпты бекіту.

Топпен жұмыс. «Тамақтану мен ішек – қарын жолының проблемалары» тақырыбында конференция сабақ

Мақсаты : Тарау бойынша алған білімдерін қорытып бекіту.

Шарты : 1. Сынып 6 топқа бөлінеді (3-4 адамнан)

2. Алдын ала берілген тақырып бойынша оқушылар баяндама

жасайды.

1. 
   Ас қорытуды зерттеудегі Павловтың әдісі
   
2. 
   Ас қорыту жүйесіне кері әсер ететін жағдайлар
   
3. 
   Бауыр - ағзаны құтқарушы
   
4. 
   Тамақтану гигиенасы (тәбет, диета, пайдалы тағам)
   
5. 
   Ішек – қарын аурулары және олардың алдын алу.
   

1. 
   Қысқа - нақтылығы
   
2. 
   Қосымша әдебиет пайдалану
   
3. 
   Қызықты фактілер келтіру
   

Сұрақ берген оқушыларды да берілген сұрақтың құндылығына қарай бағаланады.

Сынаққа дайындалу.

№ 6 сабақ. Қорытынды бөлім.

Тест

І вариант

1. Ас қорыту жүйесінің қызметі қандай ?

а/ астың ұсақталуы ;

б/ ас қорыту жолмен астың жылжуы ;

в/ астың сіңірілуі / ақуыз, май, көмірсу /;

г/ барлығы

2. Пенсин қандай ортада активті ?

а/ нейтрал ; б/ қышқылдық ; в/ негіздік орта

а/ қарын; б/ аш ішек; в/ тік ішек; г/ жұтқыншақ

д/ ауыз қуысы ; е/ өңеш; ж/ тоқ ішек

4. Адамда қанша тіс бар?

а/ 25 ; б/ 36 ; в/ 32.

а/ зондылау ; б/ эндоскопия; в/ УЗИ, г/ рентгенография

а/ лизоцим; б/ тұз қышқылы; в/ пенсин; г/ мальтоза

а/ май ; б/ ақуыз ; в/ көмірсу

10. 
    Қанға қай заттар сіңіріледі?
    

1. 
   Ас қай ас қорыту мүшесінде сіңіріледі ?
   

2. 
   Ас қорыту жүйесіне тән ауру :
   

3. 
   Ас қорыту мүшелеріне тән жауапты таңда.
   

2. аппендикс; 7. асты қарынға өткізеді;

3. қарын ; 8. қоректі зат сіңіріледі;

4. бауыр ; 9. қоректі зат қорытылады;

5. аш ішек 10. ішек таяқшасы мекен ету ортасы

4. 
   Дұрыс жауабын сәйкестендір .
   

2. ас қорыту аяқталады; 7. тік ішек;

3. тоқ ішектің бастамасы 8. 12 елі ішек;

4. сөл бөледі; 9. ұйқы безі ;

5. таға тәрізді мүше /П/ 10. тоқ ішек

5. 
   Ретімен жаз.
   

2. қарын ; 6. тоқ ішек ;

3. ауыз қуысы; 7. тік ішек.

6. 
   Сілекейдің құрамында су --------------------------------------болады.
   
7. 
   Аш ішекте ----------------------------------------------сіңіріледі.
   
8. 
   Ұлтабар ұшында ас толық қорытылады.
   

9. 
   Бауыр өт бөлмейді.
   

10. 
    Ауызда өзгеріске ұшырайды.
    

1 – г, 2-б, 3-д-г-е-а-б-ж-в, 4-б, 5-в, 6-а, 7- сопақша ми, 8- бауыр,

9 – а, 10-б-в.

ІІ вариант

1) -в, 2) -б, 3) -1-7, 2-10, 3-9, 4-6, 5-8, 4) 1-8, 2-7, 3-6, 4-9, 5-10,

5) 3-5-1-2-4-6-7. 6) фермент, лизоцим, 7) ақуыз,май, көмірсу,

8) а; 9) б; 10) а.

1 – билет

1. Аш ішекте қандай заттар сіңіріледі.

2. «Бауыр - ағзаны құтқарушы» дегенді қалай түсінесіз.

2 - билет

1. Ұйқы безінің сөлінің қызметі.

2. Тістің құрылысы.

3 - билет

1. Астың қарында қорытылуы

2. Ас қорыту жолын ата.

4 - билет

1. Астың ауызда қорытылуында қандай өзгеріс болады.

2. Су мен минералды заттар қайда сіңіріледі.

5 - билет

1. Жүйке жүйесінің қарын сөліне әсері

2. Сілекейдің құрамы қандай

6 - билет

1. Ас қорыту жолын тексеру әдістері.

2. Ас қорыту бездерін ата

7 - билет

1. Қоректік және кенеулі заттарды ата.

2. Тістің күту гигиенасы

8 - билет

1. Тамақтану гигиенасы

2. Кенеулі заттардың ыдырауы.
Пайдалынатын әдебиеттер :

1. 
   Әлімқұлова Р. Р. Сәтмбеков Биология. Алматы « Атамұра» 2004 ж
   
2. 
   Биология және салауаттылық негізі №1. 2004 жыл. 36 бет.
   
3. 
   Куприй С.А. Учебные модули по курсу «Биология» Алматы 2002 ж
   

Алматы «Мектеп» 1984 ж.

5 Панфилова Л.А. Адам анатомиясы, физиологиясы және гигиенасы. Саратов «Лицей», 1997 ж

6. «Шаңырақ» - Алматы, ҚСЭ, 1990