Біркеншік есімдердің адам өміріне әсері қандай?

2.БҮРКЕНШІК ЕСІМДЕР

3. АДАМ ӨМІРІНЕ ҚАЛАЙ ӘСЕР ЕТЕДІ?

1. Ономастика жалқы есімдерді зерттейді. Ономастика өз ішінде екі салаға бөлінеді. Оның бірі – антропонимика кісі аттарын зеттеу обектісі етіп алса, екіншісі – топонимика географиялық атауларды зерттеу обектісі етіп қарастырлады.

Антропонимика ғылымының бөлімдері: адамның аты жөні, әке аттары, кісінің шын аты, лақап аты, бүркеншік аты, этноантропонимдер антропонимдер.

   Тіліміздегі халық есімдерінің шығуы, пайда болуы әр түрлі қоғамдық дәуірлерге тән қасиет. Сондықтан кісі есімдерінің шығуы мен дамуы кезеңдарінде әлеуметтік, тұрмыстық негіздер сөз жоқ әсер тигізеді. Осындай тарихи онмастиканың халық тарихы мен салт дәстүрінің байланысына сай өзіндік ерекшеліктері де бар. Бұл ретте ономастиканың ең алдымен тіл тарихына тән лигвистикалық ғылым. өйткені оны мен жер су аттары халықтың бай тілінен жасалды. Сондықтан да олардың құрамында әр дәуірге, түрлі қоғамдық құрлысқа тән сөздер кездеседі. Есімдер атадан балаға, ұрпақтан, ұрпаққа жалғасып ұзақ ғасырлар жасайды. Кісі аттары арқылы тіліміздің өткендегі тарихын, салт-дәстүрін, сенім-нанымын, тіл мен дінің және сонымен бірге көне сөздік құрамын біліп толық мәлімет алып отырмыз. Бүгінгі таңда кейбір сөздердің кісі есімдері ретінде ғана сақталғаны мұның толық күасы боды. Мысалы мына кісі аттары: Бүке, Қожық, Сүгір, Тумыш, Мамыт, Митыхат т.б. сөздер тек антропонимдер ғана кездесетіні болмаса, қазіргі әдеби тілімізде жеке мағыналы сөз, тұлға ретінде кездеспейді.

 2. Антропонимиканың зерттелу тарихынан

    Антропонимдер адамзат қоғамына маңызы зор, үлкен қызмет атқарады. Антропонимика: ономастиканың кісі аттарын зерттейтін негізі бөлім болып есептелінеді. Ал антропоним, антропонимия терминдері тілдегі сісі аттары белгілі бір халықтың тұтас өмірі мен болмысынын хабардар етеді.

     Ғылымны бұл саласының өзіндік зерттелу тарихы, ғылым ретінде даму жолы, негізі бар.

     Қазақ антропонимы жөніндегі кең көлемде еңбек жазған профессор Қ.Жұбанов болды. Ол “Қазақ сөйлеміндегі сөз тәрбиенің тарихынан”  деген еңбегінде кісі есімдерінің синтаксистік құрлысына ерекше назар аударып, жан-жақты талдайды. Ғылым біріккен тұлғала кісі аттары компонентерінің орын тәртәбін, синтаксистік құрлысын талдай отырып, олардың тілдік грамматикалық құрлысының даму жайын сөз етеді. Қазақ есідері мәселен: Қойлыбай, Майлыбай, сияқты есімдермен Жылқыбай, Сиырбай, Түйебай, сиқты есімдердің мағыналық та құрлымдық жағынан ірдей еместігі дәлелденген.

Келтірілген біріккен тұлғалы есімдердің компонентерінің бай сөздерінің, біріншіден, мағынасына байланысты, екіншіден, зат есім, не сын есім ретінде қолдануына орай, бірінші не екінші компонентте тұратының байқаймыз.

  Көне түркі кісі аттары профессор Ғ. Мұсабаев, Ғ. Айдаровтар өз еңбегінде құнды-құнды пікірлер айтқан болатын. Ғ.Мұсабаевтың “Қазақ тіңліндегі кейбір кішіреткіш жұрнақтар” деген еңбегінде тілдегі сөздермен антропонимдердің жасалу заңдылықтарындағы ұқсастықтарына тоқталады. Көрнекті ғылым кісі аттарындағы еркеліткіш, қан, жан, тай, тәрәзді жұрнақтардың семантикасы мен қызметіне тоқталады.

     Кісі аттары өзін қоршаған әлеуметтік қоғаммен тығыз байланысты. Т.Жанқұжақовтың бұл еңбегінде көрсетілген мәселелер оқушы қауымын қызықтыратын материалдармен қамтылған. Сондықтан-ақ еңбекте араб-иран, монғол, орыс тілінен енген есімдердің тарихы, дыбыстық морфологиялық негіздерге байланысты заңдылықтары толық қамтылған. Көпшілік назарынан аударатын өзекті мәселелердің бірі-ру, тайпа аттарымен қалыптасуы, даму күйі де сөз болды, бір сөзбен айтқанда, бұл көлемде еңбек қазақ есімдерінің қыр-сырын ашып көрсететін көлесді де өте қажетті еңбек болып табылады.

3.Метрологияның пайда болуы мен дамуының негізгі кезеңдері  

   Өлшемдер адам көтере алатын, ұстай алатын нәтижелермен де өлшенеді. Мәселен: бір қушуқ, бір уыс. Ұзақтық қадаммен өлшенеді. Мәселен: грекше – буна, белгілі бір уақытта басып өткен жолмен де жолмен өлшенеді. Мәселен: Персияда “Персант” – ер кісінің бір күнде жүріп өткен жолы. Оңтүстік индияда ҮІ-ХІІ ғғ “Патти” олшемі-қой жайыла алатын алаңмен есемтелінді. Еңбек етумен бейланысты өлшемдер де болды. Парсыша-жоф, Римше-югер өлшемі бір пар өгіздің бір күнде жыртқан жеріне айналды. Орыстарда оны “Плуг” деп атады. Күріш пен бидайды да өлшем бірліктерінде аталды. Мәселен: өте ұсақ ретінде – гран, латынша-гранум-бидай, ағылсынша грайн. Ежелгі Вавилонда “ше” дап аталды. Ол – 0,2м/кв тең еді. Салмақ өлшемі-шеум-46мг. Үндістанда үшкүріш дана ұзындығы – “пал” деп атады. Сондай-ақ Вавилонда алпыстық жүйемен өлшенді. Египетте “шыңтақ” –52,3 см деп есептелінді. “Кіші шынтақ” – 44,8см деп есептелінді.

    Қазірде архитектуралық құрлыс істеріне өлшемдер сызғыштарда қолданады. Римде – пес-31,96см, кейде 29,62см деп есептелінді. Грецияда әр ауданда өлшемдер әр түрлі болып ұзындвқ – “стадии” – деп аталып, ол 177,6 см-ге өзгеріп отырды. Талант – 25,5кг-нан, 37,2-ға ауытқыды. Жерорта теңізі елдері үшін көбіне Вавилон өлшем бірліктері эталон ретінде белгілі болды. Мәселен: бір күндік жол – Мерхале, Мензил деп атады, салмақ өлшемдері – ман, батман, кантар, Орта ғасырлық Туркия, Иран, Орталық Азия елдеріне кең таралды. Ерте орта ғасырларда бір орталыққа басқарлатын мемлекеттің өлшем әр-түрлі есептелінді. Мәселен: 6 ғасырда Қытайда ұзындық өлшемі – “Чи” бірде 29,5 бірде 26,68 см деп есептелінсе, өлшемі “пядь” – 22,3 см кейде 23см, Москвада – 19 см т.с.с. болып тұрды.

      Сауданың өсуімен халықарадық байланыстардың жандануы және орталықтанған мемлекеттің пайда болуы біріңғай өлшем бірліктерінің бөлуін тездетті. Бірақ жергілікті өлшемдерді тез арада жою мүмкін емес еді. Мәселен: сол ХҮІІІ ғасырда ең бір дамыған ел Англия өзінде “фунт” өлшемінің 5 бірлігі бар болған. Ұлы Француз революциясы дәуірінде Францияда біріңғай өлшем бірлік жасалды және ол кейіннен халықаралық өлшем бірлігі алғышарт болды. 1971 ж. Француз Академиясы Комиссиясының ұсынысымен жаңа біріңғай өлшем бірліктері қабылданды. Ол бойынша–ұзындық – метрмен өлшенді. Ол Париж меридиандарының ширек милионнның 10/1 тең өлшем еді. Жер бетінде өлшем бірлігі “ар” көлемді-литр, салмақ-грамм деп есептелінді. Басқа өлшемдер – осыларды он есе көбейту не азайту арқылы арқылы анықталды 1979 жылы мертдің және кл-ның платиналық бірліктері жасалып, 1799 жылы Француз республикасы архивіне қойылды. Бірақ ескі өлшемдер де қатар жүре берді. Тек 1804 жылы 1 қантардаң бастап мерт жүйесіне міндетті тұрде өтілді. 1875ж. 17 мемлекет мертлік конвенцияға қол қойды. Парижде өлшеммен өлшегіштердің халықаралық бюросы жұмыс істеп тұрды.  1- халықаралық конвенция өтті, онда метр мен килограмм бекітілді. Бірақ көпке дейін әр мемлекет өз өлшемдерімен жүріп тұрды.

    ХҮІІІ-ХІХ ғғ. Ағылшын бірліктері кең тарады. Ұзындық-ярд-91,44см, салмақ-фунт-453,592гр, Рессейда 1899ж. заң бойынша метрлік жүйе жергілікті өлшемдермен жүргізіле берді. Сол жылдыры Рессейдің өлшем және өлшегіштер жөніндегі өлшегіштер Бюросын басқарған Д.И.Менделеев бұл салады көп еңбек сіңірді. 1918ж “Өлшем мен бірліктердің халықаралық ондық жүйесін енгізу жөніндегі” Ленин деректерінен рессейде міндетті түрде метрлік жүйе жүрді. Ал 1927 ж. сол жылдардағы КСРО елдері үшін міндетті саналды. Халық аралық қарым-қатынастардың жаңа сатыға көтерлуіне байланысты 1960ж. мертлік жүйеге өтілді. Қазірде Англияның ішінде әлі де жергілікті өлшемдер қолданды. 

БАҚ-та бүркеншік есімдер (псевдонимдер) пайдалану ежелден келе жатқан үрдіс. Үлкен талқылау мен талдауды қажет ететін псевдоним мәселелерінің өзіндік қызығы мен қарастырылатын заңдық қырлары жетерлік. Біреулер үшін қалыпты жағдайдай қабылданатын, енді біреулер үшін жауапкершіліктен жалтарудай көрінетін бүркеншік есім тәсілінің де тарихы тым тереңнен тартады.

Бізге орыс мәдениетінен ойысты делінетін бұл әдістің беделді де белгілі болған тұсы кеңес кезеңіндегі алаш зиялыларының атауларымен айшықты. Өз кезеңіндегі «Қыр баласы», «Қыр қазағы», «Біреу», «Сауықшыл», «Ел баласы», «Ұмытылған», «Арыс ұлы», «Қараша бала», «Қоңыр» секілді айтулы аттар ел  санасына сілкініс жасауға күш салды, ұйқыдағы қазақты маса болып оятуға әрекеттенді. Арда туған ұлдардың қалам қайраткерлігі  ағартушылыққа аянбай күш салғанымен құнды. Одан кейінгі баспасөз тарихында да бұл үрдіс кенжелеген жоқ. «Жас алаш», «Заман-Қазақстан», «Жас қазақ», «Ана тілі», т.б секілді қа­зақ баспасөзінен қаламы ұшқыр, ойы орамды туындылар осындай бүркеншік есім­дермен беріліп жатты. Әдебиетте де лақап аттармен көптеген көркем туындылар дүниеге келді. Бір басында 74 бүркеншік аты бар Бейімбет Майлиннің де, ес жиып, етек жинағанша «Көкбай» есімін иемденген ұлы Абайдың да, одан өзге тұлғалардың да талантына тәнті жұрт лақап есімді емес, суреткердің өзіне ұсынған тұшымды дүниесімен тұшынды, олардан рухани нәр алды. Бұл заңдылық бүгінде өз құндылығын жойған жоқ. Десек те, нарықтық, зайырлы, құқықтық  қоғам рухани кеңістіктегі осындай үр­дістерді заң шеңберіне тоғыстырмаққа, белгілі бір құқықтық заңдылықтарға топтастырмаққа ұмтылуда. Ендеше, ежелден келе жатқан бүркеншік есімдерді пайдалану үрдісін бүгін қандай заң шеңберінде қарастырамыз?  Оның тиімді жақтары мен олқы тұстары неде?

Мәселен, БАҚ-та өткір делінетін мақала көбіне бүркеншік есіммен беріледі. Сынға ілініп, салдыр-салақ жұмысы жұртқа жария болған кез келген шен­дінің алғашқы ашу-ызасы редакция басшылығына емес, ең алдымен авторға ауатынын ескерсек, бүркеншік есімнің авторға жәрдемші болатыны түсінікті. Одан бөлек, бір нөмірде екі-үш мақаласы кетіп бара жатқан тілшіге амалсыз бүркеншік есімге жүгінуге тура келетіні тағы бар. Бірақ, заңгер мамандар автор өзі пайдаланатын бүркеншік есім­дерді міндетті түрде авторлар қоғамында тіркетуі керек екендігін айтады. Тіркелмеген бүркеншік есімнің сол автордың туындысы екендігі талас туғызған жағдайда көптеген қиындықтарға, тіпті, кейде мұндай даулардың әділетсіздіктерге алып баратынын да мамандар алдыға тартады. Дегенмен, «Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы» заңда бүркеншік есімдер жайлы былай делінеді  ( 8-бап  3-тарау): Авторлық құқық объектiлерi болмайтын туындылар: туынды жасырын немесе бүркеншiк атпен жарияланған жағдайда (автордың бүркеншiк аты оның өзi екенiне күмән туғызбайтын жағдайды қоспағанда), туындыда есiмi немесе атауы көрсетiлген баспагер өзге дәлелдер болмаған кезде осы заңға сәйкес, автордың өкiлi болып табылады және оның өкiл ретiнде автордың құқығын қорғауға, оның жүзеге асырылуын қамтамасыз етуге құқығы бар. Бұл ереже сондай туындының авторы өзiнiң кiм екенiн ашқанша және өзiнiң авторлығын мәлiмдегенше қолданыла бередi. Одан бөлек,  «Бүркеншік ат авторлық құқық бойынша қорғалады және автордың келісімінсіз оның бүркеншік атын жария етуге ешкімнің хақысы жоқ» делінеді. Бірақ, бұл басымдықтар авторға заң шеңберінен шығуға құқық бермейді. 

Тақырыпқа орай

Марғұлан Шыныбаев, заңгер:

Аида Жүнісбекова, Алматы қаласы Экономикалық сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес департаменті ұйымдастыру және басқару басқармасының бастығы: