Публикации в материалах научных конференции

1. Подготовка научно-педагогических и научных кадров в Военной академии. Сборник материалов межвузовского семинара-совещания Вооруженных Сил Республики Казахстан. - Алматы: Білім, 2003. - С. 94-98.

2. Воспитание казахстанского патриотизма - основа духовного потенциала. Материалы межведомственной научной конференции «Баурджан Момыш-улы и современность». - Кокшетау: Риск-Бизнес, 2006. -С. 68-75.

3. О проблеме формирования военно-патриотического воспитания в Республике Казахстан. Материалы межкафедральной конференции. - Кокшетау: Борославский, 2006. – С.6-9.

4. Взгляды Баурджана Момыш-улы на стратегию и военное строительство Казахстана (Материалы научно-практической конференции) // Бағдар-Ориентир. - 2004. - №1. – С.24-27.

5. Военно-образовательный процесс: проблемы и перспективы XXI века. (Материалы научно-практической конференции). - Петропавловск: ВВУ, 2008. - С.12-14.

6. Вопросы воспитательной работы в Вооруженных Силах РК в контексте взглядов Б. Момыш-улы. – Астана: Полиграф, 2008. – С.11-13.

ТҮЙІН

Қайрлы Салық-ұлы Мұқанбетқалиев

БАУЫРЖАН МОМЫШҰЛЫНЫҢ ЖАУЫНГЕРЛІК ЖОЛЫ МЕН ӘСКЕРИ-ТЕОРИЯЛЫҚ МҰРАСЫ: ТАРИХИ ТАЛДАУ
Мамандығы 07.00.02 - Отан тарихы

(Қазақстан Рсспубликасының тарихы)

тарих ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін

алу үшін дайындалған диссертация
Әрине, зерттеу тақырыбы тәуелсіз және егеменді Қазақстанның Қарулы Күштері құрылысының қазіргі белесінде өзекті.

Халық батыры, батальонның аты аңызға айналған командирі Бауыржан Момышұлы, оның ерлігі, ержүректілігі және командирлік шеберлігі туралы дерек, бүкіл елге тез таралды. Оны тірісінде аты аңызға айналған комбат, халық батыры деп атаған. Ұрыс жолы, әскери зерегі мен атамекенді қорғау ісіне қосқан үлесі қазақстандықтар үшін үлкен қызығушылық тудырады. Аты аңызға айналған командир өмірінің аты шыға қоймаған беттерін, әскери өмірбаянының егжей-тегжейлі қалпына келтіру отан тарихының маңыздылығы және жауапты міндеті болып табылады.

Б. Момышұлы дарынды әскери ойшыл ретіндегі шығармашылығы әлі жеткілікті зерттелген жоқ. Жарияланған деректі еңбектері әскери мұрасын толығымен қамтымайды.

Оның ұлттық сана-сезімді және қазақ халқы мемлекеттік дамуының шыншыл көрінісін қалпына келтіруге себепші болатын, әрі қарай олардың дамуының негізгі бағыттарын болжауға көмектесетін әскери-тарихи көзқарастары үлкен мәнге ие.

Қазіргі кезекте батырдың еңбектерінде болған және бұрыннан әскери құрылыс саясаткерлерінің, теоретиктер мен тәжірибелін көзін тартатын, жауынгерлік және тарихи тәжірибесін әскери қауіпсіздікті қамтамасыз ету мәселелерін шешуде есепке алмай болмайды.

Елдің әскери оқу орындарында жас жоғары білікті офицер кадрларын даярлау үшін Б.Момышұлы мен оның серіктері пайдаланған ұстанымдарды, оқыту және тәрбиелеу түрлері мен әдістерді зерделеу және шығармашылық қолдану ерекше мәнге ие болады.

Қазақстанның, әскери қызметшілері мен жеткіншек әскер жасындағы жастарды жауынгерлік және патриоттық тәрбиелеуге өзекті, біздің ата-бабаларымыздың әскери және рухани мұрасының, қазақ халқының жауынгерлік жәнпе еңбек дәстүрлерінің базасындағы қазіргі жағдайдағы ұлттық патриотизмді қалыптастырудың ерекше өзектілігін айтпауға болмайды.

Зерттеу мақсаты: Бауыржан Момышұлының әскери жолын, әскери-тарихи қызметі мен мұрасына, өзі қатысқан ірі тарихи оқиғалармен органикалық өзара байланыста кешенді тарихи зерттеу жүргізу; оның қызметінің тәжірибесін жинақтау тәжірибелін кепілдемелер мен теориялық ұсыныстарды тұжырымдау.

Еңбекте келесі ғылыми міндеттер анықталған: мәселенің тарихнамалық және деректеметанулық талдауын орындау; Б. Момышұлының Ұлы Отан соғысы жылдарында командалық лауазымдардағы ұрыс жолын, сол кезде әскери кезеңдегі офицердің тактикалық икемінің қалыптасу және даму процесін аша отырып, дәйекті түрде жарықтандыру; оның полк және дивизия командирі ретінде шешім қабылдауы, бөлімдер мен бөлімшелердің өзара қимыл ұйымдастыру және оларды ұрыс жағдайында басқару кезіндегі жұмысының әдістерін зерттеу; батырдың жастарды оқыту және тәрбиелеу саласындағы қызметінің ерекшеліктері мен жаңартпаларын айқындау, ұрыс жағдайында бағыныштыларымен тәрбие жұмысының әдістерін зерттеу; оның әскери-тарихи ғылымның роліне көзқарасын Ұлы Отан соғысы және соғыстан кейінгі жылдары кезеңінің әскери өнер жетістіктерін үгіт етуге, тарату мен шығармашылық қолданылуына үлесін ашу; Б. Момышұлы қызметіндегі қазақ халқының жауынгерлік дәстүрлерін қолдану тәжірибесін және жастар мен Қарулы Күштердің жеке құрамын патриоттық және жауынгерлік тәрбиелеу жүйесіндегі қазіргі кезектегі оның қолданылуын зерттеу; Қазақстан Республикасы Қарулы Күштер құрылысының қазіргі жағдайындағы оның әскери-теориялық қызметінің теориялық-тәжірибелін маңыздылығын анықтау.

Ғылыми міндеттерді шешкен кезде автор келесі жаңа қорытындыларға жетті: алғаш рет мұрағат материалдарын, сондай-ақ тарихи әдебиетті жүйелік талдау негізінде докторлық диссертацияның деңгейінде мәселе тарихнамасының қазіргі жай-күйінің талдауын, оның кезеңге бөлуін жүргізді және деректеме базасын жүйеледі.

Автор алғаш рет батырдың әскери жолын кешенді зерттеді және Б.Момышұлының ұрыс қимылдарын ұйымдастыру мен жүргізу бойынша полк және дивизия командирі ретіндегі жұмысының, бұрын жарық көрмеген тәжірибесін көрсетті; оның әскери-тарихи ғылым роліне деген маңызы мен мазмұнын және олардың Қарулы Күштер құрылысы ісіндегі орнын жаңадан қарастырды.

Оның әскери кызметінің ғылыми талдауы негізінде және тарихи көзқарастарды есепке ала отырып, қазақ халқының тарихы мен ерлік істерін дәріптеуге, әскери-теориялық және рухани мұрасын жалпылауға көмек көрсетеді, азаматтық және әскери жастарды патриоттық тәрбиелеу мен оқытудағы, казірге заңда өзектілігін жоғалтпаған, ұрпақтар мұрагерлігінің ұстанымдары тұжырымдалды. Нақты зерделеу мен зерттеу нәтижесінде алғаш рет Бауыржан Момышұлы мұрасының теориялық қорытындылары тұжырымдалды және ғылыми білімді кеңейту мен тереңдетуге себепші болатын, қазіргі жағдайда қолданбалы маңызға ие тәжірибелін ұсыныстар берілді.

Негізгі қағидалары: зерттелген мәселенің тарихнамасының кезеңге бөлуін нақты зерделеу нәтижесінде автор Бауыржан Момышұлының өмірлік жолы мен кызметінің нақты дәуірге бөлуін откізді. Ол былай болады: бірінші кезең 1941 жылдан бастап 1945 жыл аралығы - батырдың Ұлы Отан соғысы майдандарындағы әскери қызметі; екінші кезең 1946 жылдан бастап 1955 жыл аралығы - Қызыл Армия Бас штабы Әскери академиясында оқуы, Тыл және жабдықтау Әскери академиясындағы ғылыми және педагогикалық қызметі; үшінші кезең 1956 жылдан бастап 1982 жыл аралығы - оның әдеби қызметі, жастарды тәрбиелеу жөніндегі әскери-патриоттық жұмысы.

Автор Мәскеу түбіндегі шайқастағы аты аңызға айналған батальон командирі Б. Момышұлының қалыптасуын, Калинин майданындағы полк командирі лауазымындағы әскери тәжірибесін және оның басшылығындағы 9-шы гвардиялық атқыш дивизиясының әскери жолын қарастырады.

Б.Момышұлы құрамаларының, бөлімдері мен бөлімшелерінің жетістіктері оның алдағы ұрыстарға дайындау бойынша офицерлер мен жеке кұрам арасындағы мақсатқа бағытталған және еңбекті жұмысының қорытындысы болды. Жауынгерлер оның басшылығымен жаумен соғысып қайсарлықпен, өз-өздерін ұстап соғысқан, жауға күш алып пен әскери техникада көп шығындар келтірген. Жеке құрам талпыну рухында тәрбиеленген, бұйырса да, бұйырмаса да қойылған міндетті орындау, олар жауға қажырлылықты, ерлікті және ұрыста оларға сеніп берілген қаруды қолдануды білуді қарсы қойған.

Автордың ұсыныстары мен тәжірибелін кепілдемелері зерттеудің негізгі қорытындылары болады: 1) зерттеу қорытындыларын әдістемелік бағдарларды және тарихтағы тұлғаның ролі сияқты Отан тарихының жеткіліксіз жарыққа шыққан және дискуссиялық мәселелерін шешудің фактологиялық негіздері ретінде қолдану қажеттілігі; мемлекеттің тәуелсіздігі мен егемендігін сақтауда халықтың әскери және ұлттық дәстүрлерінің маңызы; 2) батырдың өмірі мен қызметі туралы алынған нақтыланған мәліметтерді қолдану; 3) қазақстандық білім жүйесінде, әскери тәрбие құрылымы органдарында шығармашылық қолдану үшін диссертацияның негізгі қағидалары мен қорытындыларын ұсыну; 4) тәжірибелік маңызын жоғалтпаған Б.Момышұлының әскери еңбектер жинақтарын қайтадан басып шығару келешегі туралы қорытындылар; 5) белгілі нәтижеге жету үшін батырдың өсиеттерін орындау; 6) қазіргі шағын аймақтағы соғыстардағы, қарулы дау-жанжалдар мен қарсы лаңкестік операциялардағы моральдық-психологиялық, әлеуметтік-саяси қырлар маңызына көңіл аудару. Осының негізінде атамекенді қорғауды және әскер жасындағы жастарды дайындауды мемлекеттік деңгейге қою, барлық оқу орындарының, әрбір қазақстандық отбасының басымдық міндеті деп санау қажет.

The glory about our national batyr, legendary commander of the battalion-Bauyrzhan Momysh-Uly, aboul his bravery, courage and commander's skill: (lied about all over the world. He was nicknamed as a legendary commander of the battalion and national batyr and his battle way. his military talent and his contribution for the protection of our Fatherland represents a great interest for the kazakh people. The restoration of little-known pages of his life as a legendary commander and the details of his military biography is important and crucial task of our native science.

The creativity of Bauyrzhan Momysh -Uly as a talented militarian thinker is Still unsufticiently investigated. The published documentary works do not cover completely his military heritage.

A great value has his military-historical point of view, which helps to restore a real picture at the development of a national self-consciousness and independence of the kazakh people and forecast the basic directions of their development in future.

At the present stage it is impossible to do without the account of the batyr's battle and historical experience at the decision of the problems of a military safety, which arc contained in his works and attract the attention of many politicians, theorists and practices of the military construction.

A great importance acquires the studying and creative application of the principles, forms and methods of training and education which were used by Momysh -Uly and his fellow-champions for the preparation of the young highly skilled officer's staff at the military educational institutions of the country.

It is necessary to note the special urgency in the modern conditions at the formation of a national patriotism on the basis of a military and spiritual heritage of our ancestors, battle and labour traditions of the kazakh people, which are urgent for a military and patriotic upbringing of the military men and our growing up draft youth of Kazakhstan.

The purpose of the research work: to make a complex historical research of Bauyrzhan Momysh-UIy's battle way, his military-theoretical activity and heritage in the organic interrelation with the great historical events, the participant of which lie appeared; to generalize the experience of his activity, to formulate the practical recommendations and theoretical suggestions.

In the research work are determined the following scientific tasks: to make historiographic analysis of the problem; consistently bring to light Bauyrzhan Momysh-Uly's battle path during the Great Patriotic War at the command posts which he occupied, thus opening the process of the formation and development of the tactical abilities of the officer at the military period; to investigate the methods of his work as the commander of the regiment and division when making a decision, at the organization of interaction between units and subunits and their control in the battle conditions; to reveal features and innovations of the batyr's activity in training and upbringing of the youth, to investigate the methods of his educational work with the personnel in (lie battle conditions; to open his views on the role of a military-historical science, his contribution af the propagation, distribution and creative usage of the achievements of a military art during the Great Patriotic War and at the post-war years; to investigate the experience at the application of the battle traditions of the kazakh people in Momysh-Uly's activity and its usage at the present stage in the system of the patriotic and military education of the youth and the personnel of the Armed Forces; to define ihe theoretically-practical importance of his military-theoretical activity in the modern conditions at the construction of the Armed Forces of Kazakhstan Republic.

At the decision of the scientific tasks the author has achieved the following new results: for the first time on the basis of the system analysis of the archival materials and also the historical literature at the level of the doctor's dissertation the author made the analysis of a modem condition of the historiography, its problems, its division into periods and systematized its sources.

For the first time the author made a complex research of the batyr's battle way and showed, not broached earlier, the experience of Momysh-Uly's work at the organization and managing the battle actions as the commander of the regiment and division; all over again he considered his essence and contents on the role of a military-historical science and their place at the construction of the Armed Forces;

On the basis of the scientific analysis of his battle activity and with the account of his historical views, the work promotes the popularization of the historical traditions of the kazakh people and their heroic feats, generalization of military-theoretical and spiritual heritage and formulated the principles of the continuity of the generations in the patriotic education and training of the civil and the army youth, which is actual today. For the first time as a result of attentive studying and research were formulated the theoretical conclusions of Bauyrzhan Momysh-Uly's heritage and there were given the practical recommendations which promote the expansion and deepening of the scientific knowledge which is important in the modern conditions.

The basic theses: the author made a precise division into periods of Bauyrzhan Momysh-Uly's life and activity as a result of attentive studying of the division into periods of the historiography of the researched problem. It looks as follows: the first period from 1941 up to 1945 - the batyr's battle activity at the

fronts of the Great Patriotic War; the second period from 19-16 up to 1955 - his studying at the Military Academy of the General Staff of Red Army, his scientific nnd pedagogical activity at the Military Academy of rear and provision; the third period from 1956 up to 1982 - his literary activity, military-patriotic work at the education of the youth.

The author considers Bauyrzhan Momysh-Uly's formation as a legendary commander of the battalion in the battle near Moscow, his battle experience at the post of the commander of the regiment on the Kalininsky front and the battle way (if [he 9-th Guards rifle division under his command.

Bauyrzhan Momysh-Uly's success of the large units, units and subunits were the result of his purposeful and laborious work among the officers and personnel at Ihe preparation for the forthcoming battles. Soldiers under his command fought reasonably and firmly, not losing their self-control, rendered large losses to the enemy in the alive force and bailie equipment. The personnel was brought up in the spirit of aspiration, by aJl means to execute their mission, they opposed to the enemy their persistence, courage and skills applying in the battle the weapon entrusted to them.

The basic results of the research work are the suggestions and practical recommendations of the author: 1) the necessity of using the results of the research wotk as the methodological points and factological basis of the decision which are not enough covered and debatable problems of the patriotic history as a role .if the person in the history; the importance of the battle and national traditions of the people in the preservation of their independence and sovereignty of the state; 2) the usage of the given specified facts about the batyr's life and his activity; 3) the recommendation of the basic thesises and conclusions of the dissertation lo; the creative usage of it in Kazakhstan's system of education, in the educative structure of the army; 4) the conclusions about the prospective-ness of the reprinting which has not lost it's practical importance, the collections of Momysh-Uly's military works, the edition of his complete collected works; 5) the performance of the batyr's precepts with a high quality for the achievement of the certain results; 6) paying attention to the importance of the moral - psychological, social - political aspects in the modem local wars, military conflicts and counterterrorist operations. On the basis of these facts i1 is necessary to put on a stale level the protection of our Fatherland and preparation of the draft youth and it is a priority task of all the educational institutions and each Kazakhstan family.

Подписано в печать 6.01.2009г.

Бумага офсетная. Объем 2,5 п.л.

Формат 60х84 1/16.

Тираж 100 экз.

Заказ №6

Западно-Казахстанского государственного университета

им. М. Утемисова

090000, г. Уральск, ул. Сарайшык, 34