"Обломов" И. А. Гончарова (Бірінші тарау)

И. А. Гончаровтың романында біз екіұштылықтың сындарлы принципімен де айналысамыз, бірақ екіұштылық сатиралық емес. Бұл жағдайда көркемдік қабылдаудың эстетикалық объектісі біртұтас құндылық позициясы өрісіндегі жоғары тапсырма мен төмен даналыққа қосылмайды-онда өзара ерекше құндылық ниеттері біріктірілген. Осы себепті, романның кейіпкері "жаман" немесе "жақсы" екендігі туралы бітпейтін дау-бұл көгершіннің жаны бар ұйқылы жалқау, қандай категорияларда және қандай позицияларда болса да, біз оны негізінен шеше алмаймыз, өйткені бүкіл роман әлемі, оның кейіпкері сияқты, өзімен сәйкес келмейді, пайда болады екі жақты көзқараста. Романның бірінші тарауында оны оқу процесін ұйымдастыратын көзқарастың қосарлануы туралы оқырман әлі ештеңе біле бермейді.

Толстойдың романы-бұл эстетикалық доминантпен көркемдік "іліністердің" ең күрделі тәртібі, оны қайғылы деп анықтауға болады. Анна Каренинаның сюжеттік желісінің қайғылы аяқталуы айқын. Алайда, егер біздің алдымызда эстетикалық тұтастығы бар мәтін болса, онда оның кез-келген фрагменті трагедияның "магниттік токтарына" енеді. Осыған байланысты ең аз біреуін қарастырып қарасақ, кейіпкердің өміріндегі қолайсыз кезеңдер-бітімгершілік миссиясын сәтті жүзеге асырғаннан кейін Мәскеуден Санкт-Петербургке оралған түн. Аналитикалық "баяу оқудың"сәйкестендіру жолын таңдайық. Трагедия көркемдік тұтастықтың дисгармониялық принципі ретінде өзінің әлемдік тәртіптегі рөліне қатысты кез-келген "мен" кеңдігін, артықтығын болжайды. Осы жерден әлемдік тәртіптің тұрақсыз күйі және белгілі бір рөлдік шекараларға "мен" экстатикалық шашырауы пайда болады.

Талданған фрагмент мынадай фразамен ашылады: «Ну, все кончено, и слава богу!» — была первая мысль, пришедшая Анне Аркадьевне, когда она простилась в последний раз с братом, который до третьего звонка загораживал собою дорогу в вагоне» ("Ал, бітті, Құдайға шүкір!"- Анна Аркадьевнаға үшінші қоңырауға дейін вагондағы жолды жауып тастаған ағасымен соңғы рет қоштасқанда бірінші ой келді»).

Бірінші және соңғы анықтамалардың қарама-қарсы айқындылығына ғана емес, сонымен қатар бірінші ойдың соңғы ойға ұқсайтындығына назар аударайық: бәрі аяқталды! Құдай туралы айтумен қатар, Аннаның бұл ойы бізді роман мәтініндегі өзінің соңғы, өліп бара жатқан ойына сілтеме жасайды: "Құдайым, бәрін кешір!"(7-бөлім, ХХХІ тарау). Вронскиймен махаббат туралы түсініктеме болатын бұл сапар кейіпкердің ақырет финалына қарай қозғалысын бастайды. 147Ол өзінің еркін " мен " жолында әртүрлі қасиеттердің рөлдік кедергілерін қатты сезінеді, нәтижесінде ағасының болуы да тосқауыл ретінде қабылданады. Аннаның күйеуіне оралуын сипаттайтын алғашқы сөздерден бастап және ұлына оның өмір сүруінің рөлдік және рөлден тыс екіге бөлінуі трагедияға тән (басында байқалмағанымен) көрінеді. Екіншісі осы ерекшеліктің әлсіреуінен көрінеді, Аннаның жол сабағына (оқуға) назар аудара алмауында: ол оқудан, яғни басқа адамдардың өмірінің көрінісін бақылаудан бас тартты. Ол өзі үшін өмір сүргісі келді (үзінді шығармадан) Бұл жағдай кейіпкердің әдеттегі өмір жолын қалпына келтіруге деген ұтымды ұмтылысына қайшы келеді. ХХХ тарау қорқынышты дауыл сөздерінен басталады, содан кейін біз вагондар, тіректер, адамдар, көргендердің бәрі бір жағынан қармен әкелінгенін байқаймыз.