Дәріс №1 Кіріспе. Ауыл шаруашылығы дақылдарының сорттарын және гибридтерін алудың, көбейтудің қазіргі заманғы әдістері пәніне түсінік және маңызы

Бұл жерде Ғ_шын% - пайызбен берілеген гетерозис коэффиценті; Ғ_1- - буданның бірінші ұрпақ белгісінің орташа күйі; Е_ж – жақсы ата – ана формасының белгісінің орташа күйі.

Божамды гетерозисті мына формуламен анықтайды:

Ғ_шын % = Ғ₁ – О_к / О_к * 100

Бұл жерде О_к – екі ата – ана формалары белгісіні4 ортша мәні.

Бәсекелі гетерозис Ғ_бәсеке % = Ғ₁ – О_к / Е_ж * 100

Бұл жерде О_к – нақтылы экологиялық аймақта ең тәуір сорт немесе буданның белгісінің орташа мәні.

Шын гетерозистің Ғ₂ ұрпақтағы депрессиясын мына формула бойынша есептеп табуға болады:

Ғ₂ = Ғ₁ – Ғ₂ / Ғ₁*100

Бұл жерде буданның Ғ₂ буданның екінші ұрпағы белгісінің орташа мәні.

1. Гетерозис дегіміз не? Олардың тәсілдерін ата.

2. Инбридингтің аутбридингтен айырмашылығы қандай?

3. Гетерозистің және ингибридингтің ауыл шаруашылықта алатын орынын айтыңыз.

Жоспар:

1. 
   Селекциялық материялдар.
   
2. 
   Материялдарды бағалау тәсілдері.
   

1. 
   Селекциялық материал дегеніміз не?
   
2. 
   Материалдық бағалау әдістерін ата?
   

1. Мемлекеттік сорт сынаудың міндеті мен түрлері

2. Сорт туралы түсінік және оларға қойылатын талаптар

3. Жаңа сорттарды мемлекетік сорт сынауға енгізу тәртібі

Мемлекеттік сорт сынаудың міндеті - ауыл шаруашылығындағы дақылдардың барлық сыналатын сорттары мен будандарын аудандастыру және өндіріске енгізу.Сорт сынау телімдері мен сорт сынау станцияларының жүйелері топырақ – клиамат жағдайларының барлық түрлерін қамтиды.Жұмыстарының түріне қарай мемлекеттік сорт сынау телімдері мынадай түрлерге бөлінеді:егістік дақылдарының телімдері;көкөніс дақылдарының телімдері.Көптеген сорт телімдерінде дәнді дақылдар сорттарына өсімдіктердің татпен,шаңмен,қаракүйемен жасанды зақымдауы кезеңінде бағалайды.

Мемлекеттік сорт сынау кезінде сорттардың агротехникасына көп көңіл бөлінеді.500-ден аса сорт сынау телімдері мен сорт сынау станцияларының болашағы бар және аудандастырылған сорттарды ауыспалы егістің әр түрлі алғы дақылдарының себу мен қоректендіруі,себу мерзімдерін,тыңайтқыштардың зерттеу нормаларын анықтайды.

Сорт сынау мен жаңа сорттарды көбейту үшін,шаруашылықты тұрақты жер телімін бөледі,оған өзінің ауыспалы егісін енгізеді.Барлық жұмысты ауыл шаруашылығы дақылдарының сортын сынау жөніндегі мемлекеттік комиссиясы бекіткенбірыңғай әдіс бойынша жүргізіледі.Сыналатын сорттарды осы облыстағы ең жақсы аудандастырылған сортпен салыстырады,ол сорт бақылаушы қызметін атқарады.Тәжірибелердегі қайталау – төрт алты дүркін.Мөлдектің есептеу алаңы қағида бойынша 100 м ².Шағын габаритті техниканы пайдаланған кезде мемлекеттік сорт сынау әдістемесі дақылдардың қатары бойынша мөлдектер мөлшері 25,тіпті алты дүркін қайталану кезінде 10 м² дейін қысқартуға мүмкіндік береді және мемлекеттік сорт сынауға берілетін жаңа сорттарды бір мезгілде,ірі топырақ – климаттың барлық сынау телімдерін тез сынауға мүмкіндік береді.Сорттар шаруашылық – биологиялық қасиеттерінің жиынтығы бойынша былай бағаланады:өнімділігі,тыңайтқыштарға реакциясы,өнім сапасы,аурулар мен зиянкестерге төзімділігі,механизацияны пайдалануға жарамдылығы.Сорттарды бағалау әдісі әр жыл сайын жетілдіріліп отырады.

Сорт сынау әрбір сорт сынау теліміне 3 жылдан кем болмайды.Негізгі сот сынаумен бір мезгілде мөлдектерде ең жақсы,анағұрлым болашағы бар сорттарды 2 – 3 жыл ішінде өндіріс жағдайларына сынайды.Бұдан кейін бағалы сорттарды ауданджастырады,ал болашағы жоқ әрі қарайғы сынаудан алып тастайды.Кейбір ерекше жағдайларда бағалы сорттар екі жылдық сынаудан кейін аудандастыруға рұқсат етіледі.

Өндіріс үшін болашағы бар сорттардың жарамдылығын дұрыс және тез анықтау үшін өндірістік сорт сынау жолымен жүргізілуі мүмкін Мөлдектерге бір – екі жылдық сорт сынау мәліметтері бойынша сот сынау телімдері өз аумағының шаруашылықтарында жаңа болашағы бар сортты аудандастырылған стандартты сортсенсалыстыра отырып сынауды ұйымдастырады.Дәнді дақылдар үшін мөлдек алаңы 2 – 4,катоп үшін 1 – 2 гектар болады.Сорт сынау телімдерінің басым көпшілігі төңірегіндегі шаруашылықтар үшін,егіншілік мәдениетінің үлгісі қызметін атқарады.

Сорт сынау мекемелері жаңа болашағы бар сорттың тұқымдарын көбейтеді және оларды өздерінің аумағында тұрған шаруашылықтарға,сондай – ақ қатар орналасқан шаруашылықтарға егу үшін береді.

Бір облыстағы аудандастырылған сорттардың саны туралы мәселе өте маңызды.Әр жылдары,сондай – ақ әр түрлі облыстардың,аудандар мен шаруашылықтардың ішінде қашанда әркелкі жағдайлар қалыптасады.Сондықтан,бір облыста немесе аймақта биологиялық даму кезеңі әр түрлі,бір – бірін қайткендеде толықтыратын сорттарды аудандастыру пайдалы ғана емес,қажетті де.

2.Өсімдіктерді жүйелеуде «форма» және «сорт» бір ұғымды білдіреді.Алайда,сорттар мен ботаникалық формалар арасында түбірлді өзгерістер бар.

Сорт деп,селекция тәсілімен алынған морфологиялық,биологиялық және тұқым қуалау ерекшеліктерімен шаруашылыққа құнды белгілері бар мәдени өсімдіктің жиынтығын айтады.

Ауыл шаруашылығы өсімдіктерінің сорттары шығу тегі бойынша жергілікті және селекциялық болып бөлінеді.

Сорттардың шығу тәсілі бойынша сорт- популяция,линиялық,сорт- клон,буданнан шыққан сорт,мутант сорты болып бөлінеді.

Осы заманғы ауыл шаруашылық өндірісі сорттарына жоғары талаптар қойылады.Олрадың маңыздылары мыналар:

1.Жыл сайын жоғары және тұрақты өнім беру.

2.Кеткен шығынды ақтауы керек

3.Даму барысында ауа райының қолайсыз жағдайларына төзімді болу.

4.Аурулар мен зиянкестерге төзімді болу керек.

5.Механикалық баптауға икемділігі.

6.Өнімнің жоғары сапасы

3.Егер селекциялық – тәжірибе мекемесінде жаңа шығарылған сорт өзінің өнімділігі мен сапасы жөнінен ең жақсы аудандастырылған сорттан асып түссе,онда ол мемлекеттік сортт сынауға берілуі мүмкін.Сонымен бірге тағы да мынадай негізгі бағалы шаруашылық белгілерімен биологиялық қасиеттеріне ерекше назар акдарылады:өнімнің сапасы мен өнімділігі,қысқы суыққа,құрғақшылыққа төзімділігі,интенсивті технология бойынша егіп өсіруге жарамдылығы.

Жаңадан шығарылған сорттарды ғылыми – зерттеу мекемесі үш жылдық конкурстық сорт сынау мен бір – екі жылдықөндірістік сорт сынауға береді.Жаңа сортты мемлекеттік сорт сынауға бергенде белгіленген үлгі бойыншаоған сипаттамаұсынылады,онда сынау нәтижелері келтіріледі және сорттың агтотехнакаға қоятын талабы көрсетіледі.

Ғылыми – зерттеу мекемесі жаңа сортты мемлекеттік сорт сынауға берген кезде бірнеше сорт сынау телімдеріне жіберу үшін өндірістік сорт сынауға қажетті оның тұқымдарының белгі қорын жинау қажет.Бірінші жылғы барлық сот телімдері жаңа сорт тұқымын оны шығарған ғылыми – зерттеу мекемесінен тікелей алады.Кейінгі жылдары өздігінен тозаңданатын сорттардың тұқымын сорт сынау телімдерін өсіреді.Айқас тозаңданатын дақыл сорттың тұқымдарын сорт сынау телімдері жыл сайын өз облысының селекциялық – тәжірибе мекемелерінен алынады. Немесе оларды көбейту жұмысы сорт сынау телімдерінің бірінде ұйымдастырылады.Әрбір сорт сынау учаскесі барлық сыналатын сорттардың өзінің тұқымдық және қамсыздандару қорларын жасайды.

Мемлекеттік сорт сынау жүйесінің жұмыстары сорттардың егілетін аудандарын белгілеумен және оларды аудандастырумен аяқталады.

Бақылау сұрақтары:

1.Мемлекеттік сорт сынаудың міндетін ата.

2.Сортқа қойылатын талаптар

3.Жаңа сорттарды мемлекеттік сорт сынауға енгізу тәртібі қандай?

Тұқым шаруашылығы- ауыл шаруашылығында дақылдарының аудандастырылған сорттары мен будандарының жоғары сапалы сорттық тұқымын көбейтіп, шаруашылықтарды қамтамассыз етумен қатар, тұқымның көбейтіп, шаруашылықтарды қамтамассыз етумен қатар, тұқымдық дәннің сорттық, биологиялық және өнім беру қасиеттерінің сақталуын қадағалып отыратын ауыл шаруашылығы өндірісінің негізгі бір саласы.

Тұқым жаңарту негізгі элита болып табылады. Элита француз тілінен аударғанда өте жақсы деген мағынаны білдіреді. Яғни, бұл дегеніміз-сорттың ең жақсы сұрыпталып алынған өсімдіктерінің ұрпағы.

Сорттың генетикалық тұрғыда сақталуын қадағалауда жекелей және жаппай сұрыптаудың маңызы зор.

Элиталы тұқым өсіру кестесі:

І-жекелей сұрыптауда:

1) 1-ші жылғы тұқымды сынау питомнигі;

2) 2-шіжылғы тұқымды сынау питомнигі;

3) 1-4 жылғы көбейту питомнигі;

4) суперэлита;

5) элита

Жаппай сұрыптау:

1) 1-2 жылғыпитомнигі;

2) суперэлита

3) элита.

Өздігінен жеке айқас тозаңданатын элиталы тұқым өндіру жекелей сұрыптау әдісімен жүргізіледі. Осы әдіспен алынған сорттардың тұқымын өндіруде және болашағы бар, (тапшы) элита тұқымдарын өндіру жаппай сұрыптау әдісімен жүргізіледі.

Тұқымның егістік сапасы оның тазалығымен, өскіндік қуатымен, ылғалдылығымен, 1000 тұқымның салмағымен, аурулар мен зиянкестермен зақымдану дәрежесімен сипатталады. Сорттың сапасы сорттың тазалығы және сәйкестілігімен сипатталады. Сорттың тазалығы деп пайызбен көрсетілген , осы өсімдіктің негізгі сортының сабақ санының жалпы дамыған сабақ санына қатынасын айтады. Тұқым өзінің тұқымқуалаушылық белгілері мен қасиетін, оның ішінде жоғарғы өнімділігін, тек қана жоғарғы сорттың тазалығымен қамтамасыз етеді. Жоғары сапалы тұқымның жоғары сорттық тазалығы және жақсы егістік сапасы болу керек, осыған байланысты тұқым егістік сапалығы бойынша үш класқа, ал сорттың тазалығына байланысты үш санатқа (категорияға) бөлінеді.

Бірінші класты және бірінші санатты тұқымның егістік және сорттық тазалығы ең жоғары көрсеткіш береді. Егістік сапалығы жағынан мемлекеттік стандартқа сәйкес келетін тұқымды кондицалы деп атайды.

Тұқымдық егіске бірінші кластық тұқым, ал өндірістік егістікке бірінші және екінші класты тұқым пайдаланылады. Өздігінен тозаңтанатын дәнді және бұршақ дақылдарының 1,2 және 3 санатты тұқымдарының сорттық тазалығы 99,5,98,0 және 95,0% кем болмауы керек.

Селексия тұқым өсіру қызметімен айналысатын мемлекеттік өндіріске беретін алғашқы тұқым элиталық немесе элита деп аталады. Оның сорттық тазалығы 100% , егістік сапасы 1 кластан төмен болмауы керек, тұқым жақсы толыққан, сонымен қатар 1000 тұқымдық салмағы мен өнімі жоғары болуы керек. Жыл сайын көбейтілген элитаның ұрпағы репродукция деп аталады.

Сорт сапасының төендеу себептері-тұқымның механикалық ластануы, биологиялық, мутациялық және айқас тозаңдану салдарынан ажырауы болып табылады.

Механикалық қоспа-басқа сорт тұқымдарының қоспасы. Себу кезінде, тасымалдау немесе қырмандағы жұмысты нашар ұйымдастырудың нәтижесінде болады. Мысалы: күздік бидайда-қара бидай, жұмсақ бидайда-қатты бидай, сұлыда-қара сұлы мен арпа, арпада-сұлы және бидай.

Биологиялық қоспа-егістіктегі сорттың басқа сортпен немесе түрмен тозаңдануының әсерінен болады.

Жіктеу мутацияның пайда болуы-көбінесе буданды сорттардың гетерозиготты болуынан байқалған. Өсімдіктердің ауруларымен зақымдануының ұлғайуының салдарынан болады.

Өсіп-өніп жағдайының тұқымның өнімдік сапасына тигізетін әсері айтарлықтай. Сондықтан тұқымдық егістікте жыл сайын егістік сапасын жоғарылататынан агро-техникалық шараларды қолданып отыру керек.

Тұқым шаруашылығы жүйесі-кез келген дақылдың жоғары сапалы тұқымын жеткілікті мөлшерде қажетті қамтамассыз етіп өндіретін бір-бірімен тығыз байланысты өндірістік бірлік.

Қазақстанда тұқым шаруашылығын ұйымдастырудағы бірінші ғылыми-өндірістік түр-1996 жылы қазақ егіншілік ғылыми-зерттеу институтында құрылған республикалық “асыл-тұқым” ассоцициясы. “Асыл-тұқым” ассоциациясы қызметінің арқасында ғылым мен өндірістің күші бірігіп, нарықты жағдайға бейімделген, тұқым шаруашылығының мүлдем жаңа жүйесі іске аса бастады. Оның айырмашылығы, бұрынғы 7-8 жылмен салыстырғанда, жаңа сортты 3 жылда өндіріске толық енгізуге болады.

Тұқымның сорттық және егістік сапасынбұрмалауға жол бермеу үшін және қазақстандық тұқым өндірушілік халықаралық нарыққа шығу үшін, Қазақстан Республикасы Үкіметі бекіткен: “Міндетті түрде сертификат толтыруға жататын өнімнің тізбесіне” тұқымды енгізіп, тұқымдық материалды сорттық сертификат толтыру жүйесіне толыру керек. Тұқымға сертификат толтыру әлемдегі барлық дамыған елде қабылданған. Осы елдердің тұқым бақылау ассоциациясында шоғырланған әлемдік ғылымның нәтижелеріне сүйенеді.

Академик Р.А. Оразалиев ұсынған республикадағы

тұқым шаруашылығы жүйесін жеделдетіп жүргізу

сызбасы

Тұқым шаруашылығы мекемелері	Т.ш-ғы питомниктары	Т.ш-ғы питомниктердің өндірілетін тұқымның түрлері	Алғашқы және өндірістік т.ш.-да өндірілетін тұқымның көлемі
			Алаң көлемі, га	Тұқымның көлемі, т
Ғылыми-зерттеу мекемелері-оригинатор	П-1, П-2, П-Р-1	П-1,П-2 және Р-2	703	147
Тәжірбие шаруашылығы элита тұқым шаруашылықтары	Р-2с/элита, элита	Р-2,с/элита	40500	8100
Өндірістік кооперативті ұжымдық және фермерлік шаруашылығы	Элита 1және келесі жоғарғы репродукциялар	Элита және 1 репродукция	336000	67200

2. Шет мемлекеттердегі тұқым шаруашылығы

Тұқымның негізгі санатын өндірудің көптеген елдерде қабылданған сызбасы.

Селекциялық элита-сортты шығарған селекциялық (bpeeber seed) станция өндіреді

Базистік тұқым -селекциялық элитаның

Сертификациялық -базистік тұқымның көбеюінен

тұқым (certified seed)алынады

Тұқымды өндірістік

Халықаралық ереже бойынша, кез келген тұқым партиясының сертификаты және белгілі бір түсі бар этикет қағазы болуы керек.

Базистік тұқым-ақ этикет қағазы.

Сертификациялық тұқым, 1-ші ұрпақ – көгілдір этикет қағазы. Сертификациялық тұқым, 2-ші ұрпақ – қызыл этикет қағазы.

3. Ауыл шаруашылығы дақылдарының тұқым сапасын әдісі мен техникасы
Тұқым шаруашылығының ең маңызды бөлімінің бірі-сорттық тұқымның сапасын мемлекеттік және шаруашылықтың өзінде бақылау. Мемлекеттік бақылау мынадай әдісткр арқылы атқарылады.

1) егістік анықтау;

2) зертханалық бақылау;

3) жер қыртысын бақылак;

Дәнді және дәнді бұршақ тұқымдас дақылдарды далалық сынаулардан өткізу өнімді жинау алдында өткізіледі.

Сынауда апробация өткізк үшін:

А) дайындық жұмысы;

Ә) апробация жасайтын бума алу;

Б) алынған бумаларды талдау;

В) сынаудың қортындысы бойынша құжаттарды беру керек.

Апробация жүргізу үшін арнайы дайындықтан өтуі керек және апробация жүргізуге құқығы бар деген куәлігі болу қажет. Апробация апробатор астық оруға дейін жасап, егістікке есепке алып, аға сынақшаға қол қойғызып, шаруашылыққа сынақ құжаттарын тапсырады.
Апробация жүргізу және егістіккі есепке алу үшін шаруашылықта жергілікті селекция тұқымы және будан тұқымы себілген деген құжаттар болуы қажет.

Есепке алу актісі себілген тұқымның құжаттары бойынша беріледі. Істелген есеп жұмыстарын арнайы журналға жазады, оған есепке жататын жер көлемі,апробацияның қортындысың апробация құжаттары берілген мерзімі жазылады.

Ғылыми-зерттеу орындарында, оқу-тәжірбие шаруашылықтарында суперэлита, элита және бірінші қалыптастыру апробацияларын арнайы құрылған комиссия жүргізеді.

4. Жеке дақылдарды арнайы апробацияда өткізу