Дәріс Генетика пәні. Қысқаша даму тарихы. Генетиканың зерттеу әдістері. Дәрістің мақсаты
жүктеу/скачать 1,35 Mb. Pdf көрінісі
|
Краткий конс.лек. genetics
| индукциялық мутация
, гибридологиялық талдау т.б. әдiстердi қолданады. Генетиканың қысқаша даму тарихы және негiзгi даму кезеңдерi Тұқым қуалаушылық туралы алғашқы түсiнiктердi тiптi ертедегi грек ғалымдары да берген болатын. Грек дәрiгерi Гиппократ (бiздiң эрамызға дейiнгi 400 жылдары) әкесiнiң де, шешесiнiң де "тұқымы" организм клеткаларының экстрактыларынан тұрады, бұл экстракт өзiнiң таңбасын жаңа особъқа жеткiзедi және оның белгiлi бағытта дамуын басқарады деген болжау ұсынды. Генетиканың дамуына Ч.Дарвиннiң "Түрлердiң пайда болуы" деген еңбегi өте үлкен әсер еттi. Өз еңбектерiнде Ч.Дарвин пайдалы өзгергiштiкке негiзделген қолдан сұрыптаудың творчестволық мәнiн ашып бердi. Сол кезеңдегi бiрқатар ғалымдар (Англияда - Т.Найт, Германияда - А.Гертнер, Францияда - Ш.Ноден т.б.) тұқым қуалау заңдылықтарын ашуға тырысты. Бiрақ, генетика үшiн аса маңызды ғылыми деректер жинақталғанымен тұқымқуалаушылықтың негiзгi заңдылықтары толық анықталмады. 1865 жылы чех жаратылыстану зерттеушiсi Грегор Мендельдiң "Өсiмдiк будандарымен тәжiрибелер" атты еңбегi жарық көрдi. Өсiмдiктердi будандастыру бойынша қойылған ұқыпты тәжiрибелер оған тұқым қуалаудың негiзгi заңдарын ашуға мүмкiндiк бердi. Осы зерттеулерiнiң нәтижесi 1865 жылы Брно (Словакия) қаласы табиғат зерттеушiлер қоғамының отырысында баяндалды. Бiрақ, оның жұмысы өз замандастарының арасында толық қолдау таппады, сонымен Мендельдiң iлiмi 35 жыл бойы ұмыт қалды. 1900 жылы Г.Д.Фриз (Голландия), К.Корренс (Германия), Э.Чермак (Австрия) бiр-бiрiмен байланыссыз, әртүрлi объектiлермен тәжрибелер жүргiзiп, Мендель тапқан белгiлердiң тұқым қуалау заңдылықтарын қайтадан ашты, сондықтан осы 1900 жыл генетиканың дүниеге келген, яғни туған жылы деп есептелiнедi. Тұқым қуалау заңдарының қайтадан ашылып жарық көруi, өсiмдiктер мен жануарлардың басқа түрлерiнде де осы заңдылықтардың болатындығын тексеруге арналған жұмыстардың әрi қарай жүргiзiле беруiне мүмкiндiк тудырды. Нәтижесiнде Мендель ашқан тұқым қуалау заңдарының универсальды (әмбебап, жан-жақты) және материалдық негiзi бар екендiгi анықталды. Көптеген зерттеушiлер организмдердiң тұқым қуалау ерекшелiктерi ген деп аталатын хромосома бөлшегiне тәуелдi деген қорытындыға келдi. Өзiнiң келесi даму тарихында генетика бiрқатар кезеңдерден өттi, ол кезеңдер бiр-бiрiмен өте тығыз байланысты. Бұл ғылымның келесi кезеңге көшу мүмкiндiгi ондағы ашылған жаңалықтарға байланысты. Генетиканың даму тарихын шартты түрде негiзгi бес кезеңге бөлуге болады. Бiрiншi кезең 1900-1912 жылдар аралығы. Бұл жылдар Мендель ашқан тұқым қуалау заңдылықтарының беку жылдары болды. Әр түрлi елдерде, түрлi объектiлермен жасалған гибридологиялық тәжiрибелерден орасан көп деректер алынды, олар Мендель ашқан тұқым қуалау заңдарының универсалды сипатта екендiгiн толық дәлелдедi. Аз жылдар iшiнде генетика өз алдына ғылым болып қалыптасты және кең көлемдi ғылым ретiнде танылды. 1906 жылы ағылшын ғалымы У.Бэтсон жаңа ғылымның атын - генетика деп атауды ұсынды (латынның geneo - шығу тегiне, тууға қатысты). 1909 жылы Дания ғалымы В.Иогансен ген , генотип және фенотип деген терминдердi ұсынып, оларды биологиялық әдебиеттерге енгiздi. Голландия ғалымы Г.Де Фриз 1901 жылы мутациялық өзгергiштiк теориясын ұсынды, ол теория бойынша организмдердiң тұқым қуалайтын қасиеттерi мен белгiлерi кенеттен өзгередi деген ұғым қалыптасты. Генетиканың дамуының келесi кезеңiнде (шамамен 1912 жылдан 1925 жылға дейiн) тұқым қуалау факторлары хромосомалармен байланысты екенi дәлелдендi. Тұқым қуалаудың хромосомалық теориясын жасауда АҚШ ғалымы Т.Г.Морганның және оның шәкiрттерiнiң (A.Стертевант, Г.Меллер, К.Бриджес) жұмыстары маңызды роль атқарды. Бұл авторлар, кейiнiрек генетикалық зерттеулердiң негiзгi объектiсi болған жемiс шыбыны дрозофиламен жасаған тәжiрибелерiнде, гендердiң хромосомаларда бiрiнен соң бiрi тiзбектеле орналасатындығын, әр геннiң онда белгiлi орны болатындығын және гендердiң бiр-бiрiнен белгiлi бiр ара қашықтықта орналастындығын анықтады. Тұқым қуалаудың хромосомалық теориясы биологияның ең iрi жетiстiгi болды, бұл теория тек генетикалық мәлiметтерге ғана емес, сол сияқты митоз және мейоздағы хромосомалардың қозғалу сипатына, тұқым қуалаудағы ядроның ролi туралы мәлiметтерге де сүйендi. Генетиканың дамуында Н.К.Кольцовтың, Ю.А.Филипченконың, Н.И.Вавиловтың, Г.Д.Карпеченконың, А.С.Серебровскийдiң т.б. ғалымдардың еңбектерi маңызды роль атқарды. Генетиканың дамуының үшiншi кезеңiнiң (шамамен 1925-1940 жылдары) ең басты ерекшелiгi - мутацияларды қолдан алу мүмкiндiгiнiң ашылуы. 1925 жылы орыс ғалымдары Г.А.Надсон мен Г.С.Филиппов саңырауқұлақтармен, ал 1927 жылы АҚШ ғалымы Г.Меллер дрозофиламен жасаған тәжiрибелерiнде рентген сәулелерiнiң тұқым қуалайтын өзгергiштiктердiң пайда болуына себепкер екендiгi туралы мәлiметтер алды. Кейiнiрек 30-40 жылдары химиялық қосылыстардың да мутациялар тудыратыны анықталды (В.В.Сахаров, М.Е.Лобашев, И.А.Рапопорт). Бұл кезеңде эволюцияның генетикалық негiздерiн зерттеу бағытындағы жұмыстар да дамыды (С.С.Четвериков, Р.Фишер, Дж.Холдейн, С.Райт). Төртiншi кезең шамамен 40-шы жылдардан 1955 жылға дейiнгi уақытты қамтиды. Бұл кезең биохимиялық және физиологиялық белгiлер генетикасы бойынша ғылыми жұмыстардың дамуымен сипатталады. Әртүрлi организмдердiң, соның iшiнде дрозофила мен нейроспораның тұқымқуалайтын белгi-қасиеттерiнiң қалыптасуы негiзiнде биохимиялық процестердiң жататындығын зерттеу геннiң әрекетiн түсiндiруге мүмкiндiк туғызды. Дж. Бидл және Э. Тэтум қандай болмасын ген организмде бiр ғана ферменттiң түзiлуiн анықтайды деген қорытындыға келдi. Содан келiп, " жүктеу/скачать 1,35 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|