§ 2. Мемлекеттің кәсіпкерлік айналымға қатысу нысандары

Мемлекет — меншік иесі. Мемлекет өзінің функцияларын жүзеге асыру үшін өзіне меншік қүқығында тиесілі мүлкін пайдаланады. Бүларға қазына қаражаттары, мемлекеттік заңцы тұлғаларға бекітіліл берілген мүлік жөне өзге мүліктер жатады. Мемлекет бүл мүлікке қа-тысты өзінің иелену, пайдалану және билік ету қүқығын жүзеге асырады. Мүнда мүлікгі нақ иеленуге және оған билік етуге баса назар аударылады, ал бүл мемлекеттщ қоғамдағы мақсатына сәйкес келеді. Мемлекеттік занды тұлғаларға бекітіліл берілген мүлікті өз атынан өкіддік ететін мемлекеттік завды тұлғаньщ өзі кәсіпкерлік айналымға тартады.

Меншік иесі ретінде мемлекет өз мүлкіне қатысты өз атынан мөміле жасап, өзіне құқықтар мен міндеттер қабыддаіі алады, өз атынан сотта өкілдік етіп, дербес мүліктік жауап бере алады. Қазақстан Республи-касындағы аса ірі меншік иесі ретівде мемлекет өз мүлкін винди-кацшшық (талап ету) және негаторлық (теріске шығаратын) талап қою арқылы қорғайды.

Көп ретте мемлекеттің атынан Үкімет және Қаржы мшшстрлігі өкілдік етеді. Үкімет ең маңызды мөселелер бойынша (мемлекеттік мүдцелер түрғысынан қарағанда) өкіддік етеді жөне мүлікке қатысты алғанда стратешялық маңызға ие болады. Мемлекет Қаржы министрлігі арқылы (90-жыддары) жекешелендіруді жүзеге асырды, негізгі қаржы төлем-дерін жүргізді және қазына қаражаты арқылы материалдық жауап береді.

Үкімет — мемлекет бүлар арқылы өзінің меншік иесі функіщяларын жүзеге асыратын органдардың бірі. "Қазақстан Республикасының

Үкіметі туралы" 1995 ж. 18желтоқсандағы Конституциялық заңның 9-бабының 8-тармақшасына сөйкес, Үкімет "мемлекеттік меншікті басқаруды ұйымдастырады, оны пақдалану жөніндегі шараларды жасап, жүзеге асырады, Қазақстан Республикасы аумағында мемлекеттік меншік қүқығын қорғауды қамтамасыз етеді".

Мемлекеттік мүлікті есепке алу және барынша тиімді пайдалану мақсатында оны үйымдастыру — Үкіметтің аса маңызды функция-ларының бірі. Оны жүзеге асыру мақсатында үкімет 1997 ж. 1 тамызда "Мемлекеттік меншікті басқару тиімділігін арттыру туралы" қаулы қабылдап, онда Мемлекеттік кәсіпорындар мен мемлекеттің қатысуындағы шаруашылық серіктестіктер тізілімі туралы Ережені бекітті. Тізілімді жасау жекешелендіру барысында мемлекеттік мүлінің қозғалысын қадағалап отыруға мүмкіндік береді. Өзге қүжаттармен қатар, тізілім мемлекеттік көсіпорындардың, шаруашылық серіктес-тіктердің және акционерлік қоғамдардың балансына берілген мемле-кеттік меншіктің объектілік құрамын кврсететін формальды қүжат болып табылады. Бүл мүлік жөнінде Үкімет мемлекет атынан өкіддік етеді. Солай бола түрса да, басқару жөне шаруашынық жүргізу функ-цияларын ажырату мақсатыңда Үкімет төмен түрған мемлекеттік атқа-рушы органдарға мемлекетті меншік иесі ретінде үсыну жөніндегі өз өкілеттіктерін беруі мүмкін.

Кәсіпкерлік айналымда Қаржы министрлігіне маңызды орын беріледі. Қаржы министрлігі квлемінде занды тұлға құқықтарын иеленген бөлімшелер бар, олар, өз кезегінде кәсіпкерлік айналымда мемлекет атынан өкілдік ете алады. Кәсіпкерлік құқық субъекгісі ретіндегі мемлекеттің негізгі қаржылық қызметі мен жауапкершілігі Қазақстан Республикасының Қазынашылығы арқылы жүзеге асырылады.

Мемлекеттік мүлікті жөне жекешелендіруді басқару — Қаржы министрлігінің келесі маңызды функциясы. Бүл министрлік (оның тиісті бөлімшелері) Қазақстан Республикасының мүлкіне қатысты мемлекеттің мүдделерін білдіруге жөне Қазақстан Республикасының мемлекепік меншігін (Қазақстан Республикасыньщ ерекше меншіііндегі объектілерден басқа) иелену, пайдалану және оған билік ету жөніндегі өкілетіііш жүзеге асыруға уәкілетті орган болын табылады. Өз кезеіінде, Қаржы министрлігі (тиісті бөлімшелері) мемлекеттік меншікті иелену, пайдалану жөне оған билік ету қүқығын республика аумағындағы және одан тысқары жерлердегі мемлекеттік оргаңцар мен шаруашылык, жүргізуші субъектілерге бере алады. Қаржы министрлігінің (тиісті бөлімшелерінің) мемлекеттік меншікті иелену, пайдалану жөне оған билік ету мөселелері бойынша өзінің қүзіреті шегінде қабылдаған шешімдері барлық деңгейдегі басқару органдары мен шаруашынық жүргізуші субъектілер үшін міндетті болып табылады. Қаржы

министрлігі (тиісті бөлімшесі) мемлекеттік кәсіпорындар мен үйым-дардағы мүліктің меншік иесінің, сондай-ақ акционерлік қоғамдар мен шаруашылық серіктестіктер мүлкіндегі мемлекеттік үлестің өкілеттігін жүзеге асырады.

Қаржы министрлігі (тиісті бөлімшесі) мемлекеттік меншіктің бірден-эір сатушысы ретіндегі Қазақстан Республикасының мүдцелерін білдіруге және оған сату үшін мемлекеттік мүлікке билік ету өкілдігі бар мемлекеттік орган мен барлық деңгейдегі әкімдер берген рес-публикалық жөне коммуналдық меншікке билік ету қүқығын жүзеге асыруға уөкілетті болады. Министрліктің (тиісті бөлімшелерінің) жекешелендіру саласындағы негізіі міндеттері мыналар болып саналады:

— мемлекеттік меншікті жекешелендіру мәселелері жөніндегі мемлекеггік саясатты жасауға және жүзеге асыруға қатысу;

— мемлекеттің үлесін, акционерлік қоғамдардың уәкілетті органдар сату үшін берген акциялар пакетін олар сатылатын сәтке дейін бас-қаруды қамтамасыз ету, акционерлік қоғамдардың басқару оргаңдарыңда мемлекеттің мүдделерін білдіру;

— сатып алу-сату шарттарының сақталуына бақылауды қамтамасыз ету, жекешелендіру туралы зандарды сақтау жөне т.с.с.

Жекешелендіру бағдарламасының шеңберінде мемлекеттік секторды азайту — мемлекеттік меншік дамуының бірден-бір болмаса да, негізгі бағыты. Мемлекет өз мүлкіндегі жаңа объектілерге (өндіру, кіріс түсіру, төл алу нәтижесінде) өзінің меншік иесі қүқығын таратады, сондай-ақ әр түрлі мәмілелердің негізінде мүлік сатып алады. Мемлекет меншік иесі ретінде өз мүлкін басқарып, қорғап, иеліктен шығарып қана қой-мастан, соңдай-ақ АК-ның 242-бабында (иесіз заттар), 243-бабында (меншік иесі бас тартқан жылжымалы заттар), 244-бабында (өз бетімен салынған құрылыс), 245-бабында (олжа), 246-бабында (қараусыз жануарлар), 247-бабында (көмбе), 253-бабында (реквизициялау), 254-бабында (тәркілеу), 256-бабында (күтімсіз қалған мөдени және тарихи қазыналарды сатып алу) көзделген негіздер бойынша мүлікке жеке меншік қүқығы (оның ішінде мәжбүрлі) тоқтатылғавда, сондай-ақ езге де жағдайларда меншік иесі болады.

Мүлік мемлекетке мүраға қалу тәртібімен де өтеді. Егер мүра қалдырушы өсиетшде оны мүрагер ретінде көрсеткен болса, мемлекет мүрагерлік қатынастарда тараптардың бірі болып табылады. Егер өсиет бойынша да, заң бойынша да мүрагерлер болмаса не мүрагерлердің ешқайсысының мүра алуға қүқығы болмаса (АК-ның 1045-бабы), не олардың бөрі мүрадан бас тартса (АК-ның 1074-бабы), мүра иесіз қалған деп танылады. Иесіз қалған мүра оның ашылған жері бойынша коммуналдық меншікке өтеді.

1.Кәсіпкерліку қүқықтар объектілеріне жалпы сипаттама

Кәсіпкерлік құқық объектілерін мынадай негізгі екі топқа бөледі: мүліктік игіліктер мен қүқықтар және мүліктік емес өзіндік игіліктер мен қүқықтар.

Азаматтық қүқық субъектілерінің материалдық жөне өзге де қажетгерін қанағатгаңдыра алатьш, өдетге, ақшалай бағалауға жататын және азаматгық қүқық ретгейтін қатьшастар саласына енгізілген мате-риаддық затгарды және өзге қүңдылықтарды (атап айтқанда, энергаяны, жүмысты жөне көрсетілетін қызметті) мүліктік игіліктер деп түсінеміз.

Мүлікіж игіліктерге (атап айтқанда, мүліктік игіліктерді пайдалану, иелену жөне оларға билік ету) субъективтік азаматтық қүқықтарды мүліктік қүқықтар деп түсінеміз.

Мүліктік игіліктер мен қүқықтардың негізгі түрлері АК-ның 115-бабыньщ 2-тармағында аталған. Оларға затгар, ақша, оның ішінде шетел валютасы, бағалы қағаздар, жүмыс, қызмет, шығармашылық интеллекгуаддық қызметгің объектіге айналған нәтижелері, фирмалық атаулар, тауарлық белгілер жөне бүйымдарды дараландырудың өзге де қүралдары, мүліктік қүқықтар мен өзге де мүлік жатады.

Мүліктік игіліктер мен қүқықтардың АК-да келтірілген тізбесі жеткілікті емес. Мысалы, қазіргі уақыт үшін маңызды болып табылатын ақпарат секілді мүліктік игілік оған енгізілмеген.

Азаматтық қүқық субъектілерінің жеке түлғасымен ажырамастай тығыз байланысты қүндылықтар мүліктік емес өзіндік игіліктерге жатады, ал мүліктік емес өзіндік қүқықтар дегеніміз — бүл аталған қүвдылықтарға қүқықтар болып табылады. Мысалы, адамның өмірі мүліктік емес өзіндік игіліктерге, ал өмірі сүру қүқығы — мүліктік емес өзіндік қүқықтарға жатады.

Қүқық объектілері — мүліктік емес өзіндік игіліктердің мүліктік емес өзіндіх қүқықтармен тығыз байланысқаны соншама, АК кейде тек мүліктік емес өзіндік қүқықтар туралы мөселе қозғап, онда осы үғымдар арқылы мүліктік емес өзіндік игіліктерді меңзеп отырады (мысалы, АК-ның 3-тарауының 3-параграфы).

АК-ның 115-бабының 3-тармағында негізгі мүліктік емес өзіндік игіліктер мен қүқықтардың тізбесі берілген. Бүл жеке адамның өмірі, денсаулығы, қадір-қасиеті, абырой, игі атақ, іскерлік бедел, жеке өмірге қол сүқпаушьшық, жеке қүпия мен отбасы қүпиясы, есім алу қүқығы, автор болу қүқығы, шыгармаға қол сүқпаушьшық қүқьвгы және басқа материалдық емес игіліктер мен қүқықтар. Көріп отырғанымыздай, мүліктік емес игіліктер мен қүқықтардың тізбесін түпкілікті толық деуге болмайды.

§ 2. Мүлік — азаматтық қүқықтар объектісі

"Мүлік" үғымы — азаматтық қүқықтың маңызды үғымдарының бірі. Азаматтық-қүқықтық реттеу нысанасы — мүліктік қатынастар үғымы онымен тығыз байланысты.

АК-ның 115-бабының 2-тармағы қүқық объекгісі — мүлікгің заңцық үғымына мүліктік игіліктер мен мүліктік қүқықтарды біріктіреді. АК жекелеген мүліктік игіліктер мен қүқықтарды да, сондай-ақ олардың жиынтығын немесе кешенін де мүлік деп түсінеді. Соңғы жағдайда, мысалы, азаматтың немесе завды түлғаның мүлкі туралы айтылады

да, олардың ішінен жекелеген игіліктер мен қүқықтар бөліп көрсе-тілмейді.

АК мүлік ретінде бірқатар жағдайларда мүліктік игіліктер мен қүқықтарды ғана түсінбейді, сондай-ақ мүліктік кешендер қүрамына талап ету қүқықтары мен борыштарды да қосады (119-баптың 2-тармағы). Сондықтан мүлікте азаматтық қүқықтың осы субъектісіне тиесілі мүліктік игілікгер мен қүқықтардың жиынтығы ретінде оның активін жөне қүқықтың осы субъектісі занды. негіздерде уақытша иеленетін, бірақ басқа түлғаларға тиесілі мүліктік игіліктердің жиышъш>ш ретівде пассивін жөне оның міңцетгемелерінің жиыгаыгъш бөліп көрсетеді.2

Материалдық затгарда мүліктің немесе мүліктік игіліктің қасиеті — бүл оларға табиғаттан емес, қоғамдық қатынастардан берілген қоғамдық, зандық қасиет. Сондықтан табиғатгың барлық затгары мүлік ретінде және азаматтық қүқық объектілері ретінде таныла бермейді. Қүқық субъекгілерінің материалдық және өзге де қажетгерін қанағат-тандыра алатын және азаматгық қүқық реттейтш қатынастар саласына тартьшатын материадцық заттар мен өзге де қүндылықтарды ғана мүліктік игіліктер деп түсіну керекгігін біз айтьш өткенбіз. Сондықтан, мысалы, күн сөзсіз, бүкіл адамзат игілігі болса да, мүліктік игіліктер қатарына жатпайды. Табиғат ресурстары болып табылатын табиғат объектілері ғана, яғни адам өрекетшің объектілері болатыңцықтан, заң-дарда меншік объектілері ретінде танылатын себепті (АК-ның 193-бабы), мүліктік игілікгерге жатады.

Мүліктщ мынадай негізгі түрлерін бөліп көрсетуге болады: 1) заттар; 2) ақша және бағалы қағаздар; 3) жүмыстар және көрсетілеіін қызметтер; 4) шығармашылық интеллекгуадцық қызметгің нөтижелері; 5) ақпарат; 6) мүліктік қүқықтар (қүқық объектілері - ақша мен бағалы қағаздарға осы тараудың жеке параграфтары арналған).

Заттар мүліктің кең таралған түрлерінің бірі болып табылады. Заң әдебиеттеріңце әдетге, адамға қатысты алғавда, сыртқы материалдық дүние заттарын — адам қолымен жасалған, сондай-ақ табиғаттың өзі жаратқан және табиғи қасиеттері бар нәрселерді заттар деп түсінеді.3 Алайда мүлік ретшдегі заттың мәні оның табиғи қасиеттерінде ғана емес (бүлар оның қүқықтық режимінен көрініс табатын болса да), адамның қажетгерін қанағаттандыра алатьш, тұтыну және айырбас қүны

бар, әдетге ақшалай бағасы болатын және, өдетге, айналымға қабілетіі мүліктік игілік ретіңцегі оның қоғамдық қасиетгеріңде болып табылады. Зат мұндай қоғамдық қасиетгерді қоғамдық қатьшастар арқылы, окьщ затгық нысаны ретінде, басқаша айтқаңца, затқа айналдырылған қоғамдық қатьшастар ретінде иеленеді.

Зат өзінің қоғамдық қасиеггерінің арқасында ғана құқық объекгісі бола алады, өйткені затгың табиғи қасиетгері оның құқықтық режиміне ықпал ететін болса да, қүқық субъектісі зандық құралдар арқылы оның табиғи қасиеттеріне ықпал ете алмайды. Қүқықтың мүліктік объекгілерге заттар түрівде ықпал ететіні туралы айтылғандар кейбір түсіндіруді қажет етеді. Бір қарағанда, затты пайдалану қүқығының субъекгісі заттан оның табиғи пайдалы қасиеггерін алу жолымен оған объект ретінде ықпал ететін болып көрінуі мүмкін. Затты пайдалана отырып, субъект оған заң жүзівде ғана емес, сонымен қатар іс жүзінде де ықпал етеді. Пайдалану қүқығы дегеніміз мүліктен оның пайдалы табиғи қасиетгерін алудың, сондай-ақ одан пайда табудың заң жүзіңце' қамтамасыз етілуі (АК-ның 188-бабының 2-тармағы). Пайдалану қүқығы мен іс жүзінде пайдалану заң жүзінде және іс жүзінде пайдалану, мүмкіндік пен шындық ретінде өзара ажыратылады. Заң жүзінде және іс жүзінде ықпал ету объектісі ретінде мүліктің айыр-машылығы болатыны осыдан келіп туады.

Бүл айтылғандар практикалық маңызы жоқ абстрактілі теория-лавдыру болып көрінуі мүмкін. Бірақ заң жүзінде және іс жүзінде ықпал етудің ара жігін айырудың зор маңызы бар. Оның қүқықтық реттеу тетігін пайдалану үшін, қоғамдағы іс жүзіндегі қатынастарға ықпал ету мақсатында қүқықтық қүралдардың мүмкшдік өлшемдерін анықтау үшін, демек, қүқықтық реттеудің мүмкіндіктері мен пәр-менділігін түсіну үшін оның өте зор маңызы бар.

Заттар мүлік ретінде барынша алуан түрлі және қүқық субъек-тілеріне үдайы белгілі бір қатынастарда болады (мысалы, оларға мегапік қүқығы, пайдалану қүқығы жене т.с.с. реіінде тиесілі болады). Заң өр түрлі табиғат ресурстарын да, зат нысанында көрінетін адам еңбегінің өнімдерін де заттар деп түсінеді. Энергаяның түрлері де (мысалы, жылу, электр энергаялары) заттардың қатарына кіреді. Өсімдіктер мен жануралар да затгар ретінде танылады.

Жеміс, өнім және табыс болып табылатын затгардың қүқықтық режимінің кейбір ерекшеліктері бар. Мүліктерді пайдалану нөтижесінде алынған түсім (жемістер, өнімдер, табыстар), егер заңдарда немесе бүл мүлікті пайдалану туралы шартта өзгеше көзделмесе, осы мүлікті занды негізде пайдаланушы адамға тиесілі болады (АК-ның 123-бабы). Әдетге, өсімдіктер мен жануарлардың ■гіршілік өрекеіінің қүндыльтғы бар табиғи өнімдерін, мысалы, жеміс ағаштарыныңжемістерін, шайдыңжапьфағьш,

ясануарлардың төлін, жүн, сүт, жүмыртқа секілді өсімдіктер мен жануарлардан альшатьш өнімдерді, яғни түсімдерді зандық үғым ретівде жемістер деп түсінеді. Бірақ, мүнда тағы да затгардың заңдық қасиеттері жөнінде, яғни мүліктің қасиеті жөнінде әңгіме болып отыр.

Еңбек барысында басқа затгарды өнімді пайдалану арқылы жасалған затгарды өнімдер деп түсіну керек (мысалы, наубайханада пісірілетін нан, тігін өндірісінде шығарылатын тігін бүйымдары жөне т.с.с).

Затты (заттарды) пайдаланудан немесе өнім шығару өрекетінен алынатын ақшалай және өзге түсімдерді табыстар деп түсіну керек. Бірақ, табыстар, затгар түрінде ғана емес, сонымен қатар, міндетгемелер бойынша ақшалай жене өзге де талаптар түрінде болуы мүмкін.

Жүмыстар мен көрсетілетін қызметтер. Азаматтық қүқықтардың объектілері больш табылатьш жүмыстар мен көрсетілетш қызметгер — бүлар адамның мақсатты іс-өрекетінің элементтері, олар өзінше материалдық игіліктер болып табылады.

Олардың арасындағы айырмашылықтар мьшада: жұмыстар, жүмыс процесінің өзінен бөлінетін материалдық нәтиже береді (мысалы, мердігерлік шарт негізінде жүмыс жүргізу нөтижесінде қүрылыс жүргізіледі). Бүл жағдайда қүрылыс жүмыстарының өзі қүқық объекгісі болады, бірақ бүдан әрі зат ретінде қүрылыстың өзі қүқық объектісі болады.

Қүқықтың дербес объектісі — қызмет көрсетудің қызмет көрсету жөніндегі іс-қимылдан басқа пайдалы нөтижесі болмайды (бүған нотариустың қызмет көрсетуі мысал бола алады).

Мынаны атап көрсету керек: жүмыстар да, көрсетілетін қызметгер де, егер олардың тауарлық сипаты болса, басқа түлғаларға түтыну қүны ретінде арналған болса, онда азаматтық қүқықтардың объек-тілеріне айналады. Мысалы, иесінің өз пәтерін жөвдеуі қүқық объектісі болмайды. Керісінше, мердігерлік шарт бойышпа басқа адамдардың пөтерін жөндеу азаматтық қүқық объектілері болып табылатын жүмыстарға жатады.

Шығармашылық интеллектуалдық қызметтің нәтижелері азаматгық қүқықтар объектшерінің дербес түрі, мүліктің ерекше түрі больш табы-лады, ол объектиғіі өмір сүреіін болса да, затгардан өзгеше, материалдық емес, асқақ сипатта болады. Азаматтың немесе заңцы түлғаның шығармашылық интеллектуалдық қызметгің нәтижелеріне және оларға теңестірілген занды түлғаны дараландыру қүралдарына жеке немесе занды түлғаның өзі орындайтын жүмысының немесе қызметінің өнімдеріне (фирмалық атау, тауар белгісі, қызмет көрсету белгісі және т.б.) ерекше қүқығы танылады (АК-ның 125-бабының 1-тармағы).

Шығармашылық интеллектуалдық қызметтің нәтижелеріне, атап айтқанда, мыналар жатады: ғылым мен өнер шығармалары, дыбыс

263және бейне шығармалары, өнертабыстар, пайдалы модельдер, өнеркә-сішж үлгілер, селекция жегістіктері, интегралдық сызбалар топологаясы және шығармашылық интеллектуалдық қызмепің кейбір басқа нәти-желері жатады. Оларға ерекше қүқық объектілері ретінде фирмалық атаулар, тауарлық белгілер, қызмет көрсету белгілері жене т.б. теңес-тірілген.

Шығармашылық интеллектуалдық қызметтің осынау объектив-теңцірілген нәтижелерінің барлығын және оларға теңестірілген дара-ландыру қүралдарын заң интеллектуалдық меншік үғымына бірікгіреді (125-бап). Шығармашылық интеллектуаддық қызметтің нәтижелері мен ерекше қүқықтардың (интеллекгуалдық меншікгің) объекгісі болуы мүмкін даралану қүраддарын пайдалануды үшінші жақтар қүқық иеленушінің келісімімен ғана жүзеге асырады.

Интеллектуаддық меншік қүқығы объектілері мен осы объекті-лердің материалдық иелерін айыра білу қажет. Интеллекіуаддық меншік объектілері мен осы қүқықтың материалдық иелеріне қүқық дербес объектілер ретінде бір-біріне тәуелсіз өмір сүреді. Мысалы, кітаптың немесе музыкалық шығарма жазылған кассетаның меншік иесі болып саналатын адам кітапқа немесе кассетаға өз қалауьшша билік ете алады — сатады, сыйға тартады және т.с.с. Алайда кітапта жарияланған рдеби шығармаға қүқық шығармашылық интеллектуалдық қызметтің нәтижесі ретінде немесе кассетаға жазылған музыкалық шығармаға қүқық кітапқа немесе кассетаға емес, өдеби немесе музыкалық шығар-маның меншік иесіне тиесілі болады. Сондықтан кітаптың немесе кассетаның меншік иесі әдеби немесе музыкалық шығарманың меншік иесінің келісімінсіз кітапта жарияланған немесе кассетаға жазылған шыгармаларды көбейтуге жөне таратуға қүқысыз болады.

Ақпарат. Қазіргі уақытта азамттық айналымға кеңінен енгізіліп отырған ақпарат азаматтық қүқық объектілерінің ерекше түрі болып табылады.

Әдебиеттерде ақпаратқа берілген анықтамалардың көптеген түрлері бар. Азаматгық қүқық объектісі — ақпаратқа сипаттама беру үттгін оны адам қабылдай алатындай нысавда (тікелей немесе әр түрлі механизмдер мен қүраддардың көмегімен жанамалай) объективті бейнелейтін нер-селер туралы немесе адамдар туралы мәліметтер ретінде айқындау жеткілікті болады. Мысалы, ауызша немесе жазбаша сөздің, график-тердің, схемалардың, сызбалардың, компьютерлікжәне өзге техникалық көмегімен мөліметтерді тіркеу немесе хабарлау. Ақпарат дегеніміз — бүл материаддық нысанда бейнеленген немесе материалдық иесіне орналастырылған ізгі игілік. Қазіргі уақытга компьютерлік техниканың көмегімен дайыңцалатын, сақталатын және берілетін машиналық ақпарат ерекше маңызға ие болуда. Ақпарат бір иесінде жеке-дара

264

Ақпаратқа қүқықтың, мысалы, қызметтік және коммерциялық ақпарат қүпиясына қүқықтың занда көзделген жағдайларда ғана қорғалатынын ескеру керек.

РФ Азаматтық кодексінде ақпарат тікелей азаматтық қүқық объектілері түрлерінің біреуі ретінде көрсетілген (128-бап). Ал ҚР Азаматтық кодексінде ол қүқық объектісі ретінде "басқа мүлік" үғымымен қамтылған (115-бап). Мысалы, сатып алу-сату міндет-темесіңде ақпарат азаматгық қүқықтардың объекгісі бола алады.

ҚР Азаматгық кодексіңде ақпаратгың кейбір түрлері ғана, мысалы, ақпаратгың ерекше түрі болып табылатын шығармашылық интеллек-туалдық қызметтің нөтижелері, сондай-ақ ақпаратгың қызметгік жөне коммерциялық қүпия секілді түрі арнайы реттеледі. Қүқық объектісі — шыгармашылық интеллекгуалдық қызметгің нөтижелері туралы айтьш өткенбіз: біз ендігі жерде қызметтік және коммерциялық қүпияға толығырақ тоқталмақпыз.

Азаматтық заңдар қызметгік немесе коммерциялық қүпия болып табылатын ақпаратты қорғайды (АК-ның 126-бабының 1-тармағы). Бір мезгілде мынадай үш белгісі бар ақпарат қана қоралуға жатады: үшінші жаққа белгісіз болуына байланысты ақпараттың нақты немесе потенциалды коммерциялық қүны бар; үшінші жақтың ақпаратпен заңды негіздерде танысу мүмкіндігі жоқ; ақпарат иесі оның қүпиялылығын сақтау шараларын қолданады.

Қызметгік жөне коммерциялық қүпия болып табылатын ақпаратгың қүрамы мен көлемін заң анықтаңды, ал заңның тиісіі нүскамасы бшмайгын жағдайларда — коммерциялық қүпия жөнінде көсіпкерлер, қызметгік қүпияғақатысты мемлекетгікоргандар анықіайды. Мәселен, "Бухгалтерлік есеп және қаржьшық есеп-қисап туралы" 1995 ж. 26 желтоқсандағы КР Заңы бухгалтерлік есегаің бастапқы қүжатгары мен тіркелімінің мазмүны коммерциялық қүпияны қүрайтын ақпарат болып табылады деп белгілеген. Егер қүрылтай қүжатгарывда өзгеше көзделмесе, заңның үйғарымьша байланысты, жауапкершілігі шектеулі серікгесгіктердің және қосымша жауапкершілігі бар акционерлік қоғамдардың қүрылтай шарттарының мазмүны да коммерциялық қүпия деп танылады.

Заң еркін танысуға жол беретін ақпарат (мысалы, жылжымайтын мүлікгі тіркеу жөне тіркелген қүқықтар туралы мағлүматгар) қызметгік немесе коммерциялық қүпияны қүрайтын ақпарат ретінде таныла алмайды.

265Жария-қүқықтық зандармен қорғалатын, сондай-ақ ерекше тәртіішен қорғалатын, мемлекеггік және өзге құпия болып табылатын ақпаратты қызметтік және коммерциялық қүпия туралы ақпараттан айыра білу керек.

Қызметтік немесе коммерциялық құпияны қүрайтын ақпаратты заңсыз жолдармен алған адамдар, сондай-ақ еңбек шартына немесе келісім-шартқа, азаматгық-қүқықтық шартқа қарамастан, осындай қүпияны жария еткен қызметшілер келтірілген залалдың орнын толтыруға міңдетті.

Мүліктік қүқықтар қүқық объектісі — мүлікгің маңызды түрлерінің бірі болып табылады. Заттық қүқықтар да (мысалы, жерді түрақты пайдалану қүқығы), сондай-ақ міңцеттемелік қүқықтар да (мысалы, қүқықты беру кезіңце несие берушінің борышқордан берешегін алу қүқығы) осындай объектілер болуы мүмкін.

Интеллектуалдық меншік қүқығы да мүліктік қүқықтардың қата-рына жатады.

Мүліктік кешендер. Көптеген жағдайларда мүлік жекелеген зат немесе қүқық түрінде емес, мүлікгік кешен ретіңде көрінеді. Каіштал осьшдай мүліктік кешендердің бір түрі больш табылады. Заңцық мағы-нада алғаңда, кәсіпкерлік қызметке арналған мүліктік кешенді капитал деп түсінеді. Заң бойынша, капитаддың көптеген түрлері бар. Мәселен, "Бухгалтерлік есеп жөне қаржьшық есеп-қисап туралы" 1995 ж. 26 желтоқсандағы ҚР Заңында меншікті капитал туралы сөз болады, ол субъектінің міңдеттемелерін шегеруден кейін қалған оның активтерін білдіреді. АК шаруашылық серіктестіктің жарғылық капиталы туралы норманы қамтиды, ал ол оның қүрылтайшыларының қаражаты есебінен қалыптасады. Ақша, бағалы қағаздар, затгар, мүліктік қүқық, интел-лектуаддық қызмет нәтижесі қүқьнъш қоса алғанда және өзге де мүлік шаруашылық серіктестіктің жарғылық капиталына салынатын салым бола алады (АК-ның 59-бабының 1-тармағы). Акционерлік қоғамның жарияланған жарғылық капиталы шығарылатын болып жарияланған барлық акциялардың атаулы жиынтық қүнынан түрады (АК-ның 88-бабының 1-тармағы).

Жеке кәсіпкердің кәсіпкерлік ісі заңца көзделген мүлікгік кешеннің бір түрі болып табылады. Кәсіпкерлік іс, мүліктік қүқықты қоса алған-да, жеке кәсіпкер соньщ негізінде және сол арқылы өз қызметін жүзеге асыратын мүліктің жиынтығы реіінде анықталады ("Жеке кәсіпкерлік туралы" 1997 ж. 19 шілдедегі заңның 14-бабының 1-тармағы). Өзінің мөні жөнінен "кәсіпкерлік іс" үгамы "капитал" үғымына жақын келеді.

АК-ның 119-бабының аныктауьшша, қүқық объектісі — көсіпорьш ерекше мүліктік кешен болып табылады. Занда және практикада

266

кәсіпорын көбіне қүқық субъектісі ретінде көріңеді. Мысалы, АК-ның 102-бабының 2-тармағында кәсіпорьшның мүлкі туралы айтылады. Бүл жағдайда көсіпорын мүлікке қүқықтың субъектісі ретінде көрінеді. Заң басқа да бірқатар жағдайларда кесіпорынды қүқық субъекгісі ретінде қарастырады.

Мүліктік кешен — көсіпорынға жылжитын мүлік те кіретініне қарамастан, көсіпорын түтас алғанда, жылжымайтын мүлік ретінде

Көсіпорын немесе оның бір бөлігі мөмілелердің объектісі болуы іүмкін. Өзінің мөні жөнінен кәсіпорын мүліктік кешен ретінде апиталдың бір түрі болып табылады, бірақ ол заңца бүл мағынада көрсетілмеген.

Мүліктің мүліктік кешен ретінде көрінетін жағдайына басқа да

көптеген мысалдар бар.
8-тақырып. Кәсіпкерлік қызметтің міндеттік құқықтық қатынасы.

Кәсіпкердің міндеттеме қатынасының ерекшеліктері. Саудалық кәсіпкерлік сферада келісімдердің орындалуы. Фатерингтік қатынас. Инестициялық қызметтің құқықтық формалары. Кәсіпкерлік қызметтің ерекшеліктері. Кәсіпкерлік тәуекелдік міндеттемелері.

9-тақырып. Кәсіпкерлік қызметтің мемлекеттік реттеу.

Кәсіпкерлік қызметті лицензиялау формалары мен тәртібі. Кәсіпкерлердің банкротқа түсуі. Кәсіпкерлік қызметті стандарттау мен сертификаттау.

Кәсіпкерлік қызметті қолғау тәсілі. Қазақстан Республикасы заңдары кәсіпкерлік дамуына негізгі гарантия. Кіші кәсіпкерліктің негізгі бағытын мемлекеттік қолдауы. Коммерциялық түсінігінің құпиялары. Коммерциялық құпияны, ақпаратты қорғау.

Конкуренттік құқықтың негізгі ережелері. Қазақстанда конкуренттік даму негізгі кілті. Конкуренттік заңдар. Нақты момнополия, монополиялық қызметі және конкуренттік түсінік. Монополияның қызметтің шектелуі. Қазақстан Республикасы заңдарындағы антимонополиялық органдары.

Кәсіпкерлік қатынас субъекті ретінде тұтыншыға сипаттама және түсінік. Қазақстан Республикасы заңдарындағы тұтынушы құқығын қорғау, құқығы мен тәсілдері. Тұтынушылар құқығын қорғау, кәсіпкерлердің заңдарды бұзудағы жауапкершілігі.

Кәсіпкерлік сферада шаруашылық байланыстың құрылымымен түсінігі. Кәсіпкерлер қызметінің коммерциялық делдалдық формалары. Жарнама тауарлар, жұмыс, қызмет көрсету облысында кәсіпкерлік қатынастарды құқықтық реттеу. Биржа жағдайының құқығы. Түрлі сипаттама.