Дәріс тақырыбы және тезистер Сағат көлемі
жүктеу/скачать 1,47 Mb.
|
Психология п ні туралы т сінік ж не оны даму тарихы
- Бұл бет үшін навигация:
- «прагматикалық »
- «бекітетін, қолдаушы»
- «жеке адам ішілік функциясы»
| Дәрістің қысқаша мазмұны.
Қарым-қатынастың перцептивті жағы – қарым-қатынас процесіндегі перцептивті механизмдері: эмпатия, идентификация, децентрация, аттракция, толеранттылық, рефлексия, кері байланыс. Тұлғааралық өзара әрекеттесу кеңістігі. Мен және басқалар адамдардың бірін-бірі қабылдауы ретінде. Қарым-қатынастың өзара іс-әрекеті мен комуникативтілігі, оның перцевтивті аспектісі – қатысушылардың өзара қарым –қатынасының қабылдауын көрсетеді. Толғымен қарым-қатынас тек қатынасқа түскен адамдардың арасындағы өзара түсіністік және оған дұрыс жауап берген кезде, оның әріптесі не айтқысы келгенін түсінгенде ғана дұрыс қатынас болады. Жоспары: Әлеуметтік психологиядағы перцсптивті процестсрді талдау ерекшсліктері. Қарым-қатынас процесіндегі тұлғааралық қабылдау мен өзара түсіністіктің ролі. Субъект қасиеттері, қабылдау обьектісі, сипаты және тұлгааралық өзара байланыстар – перцептивті процесс факторлары ретінде. Қабылдау механизмдері мсн аффектілері. Стереотиптілік құбылысының мазмұны мен мәні. Әлеуметтік стереотип туүсінігі және оның түрлсрі мен қызметі. «Себепті жапсыру» құбылысы. Тұлғааралық қабылдаудьң дәлдігі мәселесі. Өзге адамды тану мен қарым-қатынас процесінс «алғақы әсердің» ықпалы. Өзара түсіністіктің құрылымы мен механизмдері. Рефлексия түсінігі. Эмпатия құбылысы. Тұлғааралық идентификаңияны әлеуметтік-психологиялық зерттеу. Жеке адамаралық қарым-қатынастың пайда болуы жөне табысты іске асырылуы, егер де қатысушылар арасында өзара түсініктік болғанда ғана мүмкін. Озара түсіністіктің болуы, бір жағынан, басқаның мақсат-мүддесін, мотивтерін, багдарын түсіну, екіншіден түсіну ғана емес, сол мүдде, мотивтер, бағдарды қабьшдау, бөлісу түрінде көрінеді. Осы екі жағдайда да қарым-қатынасқа түсушінің басқа адамды қабылдауының маңызы өте зор, яғни қарым-қатынастың үшінші қүрамды бөлігі перцептивгі жағы туралы айтылып отыр. Әлеуметтік психологияда өлеуметтік перцепция үғымы кең мағынада: перцеіггивді процестердің өлеуметгік детерминантасы мөселеге көңіл аудару қажет-қабылданатын адамның (субъект) психологиялық жөне өлеуметтік ереюцеліктсрш зерттеуге, екіншіден жеке адамарлық бейнелеу механизмдерінщ талдауьша. Бақылаушының психологиялық ерекшеліктерш зерттеу әлеуметпк психологияның зертгелінгсн саласына жатады. Адамдардың бір-бірш қабылдауы мен түсінуінде жеке-даралық, жьшыстық, жас ерекшеліктерше, көсіби жөне жыныстық – ролдак айырмашьшықтар бар екені тчркелген. Мөселен, балалар көбіне ересектерге қарағанда сыртқы кейш-тшінге (киімі, шаш қоюы, сыртқы кейштеп ерекшеліктерге, т б.) көңіл аударады. Мұғалщдер мен оқытушылар өз шөкіртгершің бшмге ұмтьшуы, тәртштшіп, тағы сол сияқты қасиеттерше көбірек көңш бөлсе, ал студенттер педагогтардың тшті басқа қасиеттерше көңш аударатыны байқалған. Сол сияқты басшылардың қол астьшдаэғыларды қабылдауы мен керісшше қол астындағылардың басшыларды қабылдауы да еьа түрлі. Дегенмен, адамды қабыддауда, негізінен, ол адамның психологиялық ерекшеліктері мен бағдарлары маңызды рөл атқарады. Әсіресе, бұл айтылғандар алғашқы таныстық кезінде байқалады. Әлеуметпк психологияда қабылданатьш объектшщ психологиялық қасиеттерш зерттеу де дөстүрлі түрде қалыитасқан. Көбшесе, бақыланатын адамның қандай психологиялық жөне басқа қасиеттері маңызды, оны тануға көбірек мәлімет береді, басқаша айтқанда адамдар қарым-қатьшас барысында партнерді бағалауда қай нөрсеге көбірек көңіл бөледі? Ондай маңызды қасиеттерге бақыланатьш адамның бет-бейнесінің қимьшы (мимика), сезімдерш бшдіруі (экспрессия) отырыс-түрысы, жүрюі жатады. Киімі, шаш қойысы жөне дауыс ерекшеліктері мен сөйлеу мәнері де жатады. Зерттеулерден байқалганындай, кең таралған, “интернационалды” ым-ишараттармен қатар, белгш мөдени және ұлттық тоитарға төн ым-ишараттар бар. Сонымен бірге, қабыддаудың табыстьілыган қамтамасыз етуге бағытталған өмбебап психологиялық механизмдерда де қарастыруға болады. Оған өлеуметтік перцепция механизмдері жатады. Көптегензерттеулерде идентификацияның оған жақын үғым эмпатиямен тығыз байланысты екені анықталған. Эмgатияны, басқа адамды сезіну, оның тебіреністеріне бой үсына білу деп анықтауға болады, оның эмоциялық жағы басым, егер идентификацияда басқаның “проблемасы” “ойланылса”, эмпатияда “сезініледі”. Екеуінде де басқаның орнына қоя білу көрінеді, бірақ бастапқысында өзін партнермен теңестіру механизмі, ал соңғысында басқамен теңестіру қажет емес, өз пікірі болуы мүмкін, дегенмен басқаның проблемасын сезіну іске асырылады. Эмпатия — басқаның куаныш ~ сүйшіштерш дүрыс сезіне білу қасиеті. Қарым-қатынас жасаудағы эмпатшшың болуы психолог, педагог, өлеуметтік қызметкердің көсіби маңызды қасиеттерінің бірі. Осы екі жағдайда да, арадағы қарым-қатынастың іске асырылуы, үшінші жағдайдағы, партнердің “мені” түсінуіне байланысты. Басқаша айтқанда бір-бірін түсіну рефлексия. қүбылысымен күрделенеді. Әлеуметтік психологияда, рефлексйя -қарым-қатынасқа түсушінің басқа адам оны қалай қабылданайтынын түсінуі. Ол басқаша қабылдау мен тусінуі ғана емес, басқа “мені” қалай түсінетінін білу, ерекше бір-бірін бейнелеу, яғни “мен” басқаларға қалай көрінемін. Әлеуметтік психологияда зерттегендер: Дж. Холмс,Г.Гибш пен М.Форберг, негізінен диадалық (екі адамдық) өрекетгесу түрғысынан қарастырады. Топтың рефлексиялық қүрылымын зерттегенде диадалық өрекетгесумен қатар, топтың ортақ әрекеті жөне соған байланысты жеке адамаралық қатьшастарда пайда болатын рефлексияларда күрделене түседі. Гибш пен Форберпің үсынған диадалық рефлексиясы схема түрінде былай көрсетіледі. Екі партнер бар: А және Б. Олардың арасында қарым-қатынас бар: А-»£ жөне Б->.А. Онымен бірге А мен Б-ның өздері туралы түсініктері бар А-А1, Б-Б’ жөне басқа туралы түсінігі бар: А-да Б туралы Б”, Б-да А туралы А”. Коммуникативтік процестегі әрекеттесу мьша түрде іске асырылады: А, А’ түрғысынан Б”-ге қарап сөйлейді, Б, Б’ түрғысынан А”-ға жауап қатады. Накты жагдайда осы айтылғандардың қаншалықты жақын екендігі зерттеу қажет, себебі А-да, Б-да, объективті шындықпен сейкес келмейтін А’; Б1; А”, Б” бар екндігін білмейді. Қарым-қатынастың аса табысты болуы А-А’ — А” Б-Б’-Б” арасындағы алшақтық неғұрлым аз болуымен байланысты екендігі түсінікті. Мысал ретінде лектордың аудиториямен, байланысын қарастыруға (А) болады (Б). Егер де лектор (А) өзі туралы, тындаушылар (Б”), өсіресе өзін тындаушылар қалай қабылдайтыны туралы (А”) дүрыс түсінікте болмаса, онда лекгордың аудиториямен өзара түсіністігі болмайды, демек өзара өрекеттесуі де іске асырылмайды. Өзін-өзі дүрыс түсіну, басқаны дүрыс түсіне білуге үйрету – өте күрделі процесс, оған баулудың бір өдісі — перцептивті біліктілікті жетілдіретін өлеуметтік — психологиялық тренингаң түрі. Қабылданатын адамға деген эмоциялық көзқарастардың пайда болу механизмдерін анықтаумен байланысты зерттеу аймағы – аттракция деп аталады. Атращиянын_қазақша мағынасы -~ тартымдылық дегенге жақын! Атракция, бір жағынан, қабылдаушы үшін басқа адамның тартымдылығының қалыптасу процесі, екіншіден, осы процесс өнімі, яғии көзқарастардың біршама сапасы. Қарым-қатъшастың иерцептивті жағын зерттегенде осыны есте түтқан жөн, себебі бір жағынан, адамдар арасьюда бір-бірін үнатушылық, достық сезімдері немесе, керісінше, жақтырмау сезімдерінің қалыптасуы, екіншіден, бүл қүбъиіыстың қарым-қатынастағы маңызы қандай деген мәселелер туьшдайды. Атракиияны бір адамның екішш адамға деген әлеуметтік бағдары жөне сол жағдайда эмоциялық компоненті басым деп қарастыруға болады. Аттракцияның түрлі деңгейлері анықталган: үнатушылық, достық, сүйіспеншілік. Кеңестік өлеуметтік психологаяда аттракция көп зерттелінбеген. Қазіргі кезде тоіггық іс-өрекетге аттракцияны зертгеу қолға алына бастады. Әлеуметтік психологаяның ерекше саласы – каузалды этрибуциядеп аталады. Зерттеушілер Г.Келли, Э.Джонс,^К.Дэвис, Д.КенноуіТ” Р.Нисбет, Л.Стрикленд. Атрибуцияның аудармасы, телу, есептеу дегенге келеді. Латьш тілінен аударғанда “саша” — себеп, яғни каузалды атрибуцияны — себеіпі телу деп түсінуге болады. Каузалды атрибуция адамдар “туралы алынған мөлімет жеткіліксіз болганда, оның мүмкін өрекеттері мен қасиетгерін тауып, сол объеюіге телу жағдайы. Г.Келли атрибуцияның үш түрінқарастьфады:жекетүлгалықатрибуіщя,объектілікатрибуция жөне жағдайлық атриіэуция. Ьақылаушы көбше жеке тұлғалық атрибуцияны пайдаланады (әрекет себептері сол әрекетгі жасаушыға телінеді), ал қатысушы көбінесе жағдайлық атрибуцияны (әрекет себептері жағдайларға телінеді). Мүндай жағдайлар, өсіресе табысқа жету мен сөтсіздік себептерін теліғенде айқын көрінеді: өрекетке қатысушы сәтсіздік себептерін жағдайлармен байланыстырса, ал сырттан бақылаушы сәтсіздік себсбін ең алдымен орындаушыдан көреді. Атрибуция қүбылысының маңыздылшы көптеген экспериментгік зерттеулерден айқын көрінеді. Әлеуметтік дсихологияға енгізген Ф.Хайдердің идеясы бойьшша, адамдар негізінде былай ошіайды: “жаман адамға жаман қасиеттер төн”, ” жақсыға — жақсы қасиеттер”, яғни “жаман” адамдарға өрқашан жаман істер телінеді, ал “жақсыларға” — жақсы істер телінеді. Сонымен қатар каузалды атрибуция теориясында “жаман” адамға теріс істер телінгенімен. қабылдаушы өзін тек оң әрекеттер жасаушы деп бағалауы да қарастырылады. Көптеген эксперимештердің нөтижелері, адам қабылдауында маңызды рол атқаратын бағдар (установка) мөселесіне келіп тіреледі, өсіресе, оның маңызы таныс емсс адам туралы алғашқы ой қалыптасуъшда ерекше екенімен анықталады. Майрон Ротбарт пен Памела Биллер (1977) өз экспериментінде суретте көрсетілген адамның бет өлпетінің көрінісіне баға беруді өтінген. Бір топ адамдарға – суреттегі адам туралы, гестапо бастығы, концентрация лагеріндегі жан түршіктірер медициналық экспериментке кінөлі деп айтқан. Ол адамдар, суретіне қарап, оны қатыгез адам деп бағалаған. (Бет өлпетінде кекесінді жымию бар емес пе?). Басқа адамдарға астыртын: сол суреттегі адам туралы-нацистерге қарсы күресетін қозғалыс жетекшісі деген, ал олар суретгегі адамды ақ ниетті, мейірімді адам сипаттаған. (Суретке қараңыз: көздері қандай қамқор жөне ол күлімсіреп түр емес пе?) Осы сияқты қүбылыс А.А.Бодалевтің экспериметтерінде (1982) де анықталған. Бір адамның суреті студентгердің екі тобына көрсетілген. Бір топтағы студештерге ол адам-қылмыскер, ал екінші топтағьшарға сол адам туралы – көрнекгі ғалым деп айтылған. Бірінші жағдайда студенттер: суретгегі адамның тереңде орналасқан көздері қүпия қаһарын, алға қарай шыққан иегі қылмыстьщ түбіне шейін жететінін көрсетеді, т.с.с. сипатгамалар берген. Екінші топтағылар сол тереңде орналасқан көздер, терең ойлы адамды, ал алға кеткен иегі — білім жольшда Кездесетіш қиындықтарды жеңуге қажет күш-жігері, т.с.с. деп бағаланған. Мүндай зерттеулер адам аралық қатынаста сипаттамалар маңызды, қандай жағдайда қалай сияқгы сұрақтарга жауан беруге тырысады. Адамаралық қатынастарда адамдардың бір-бірін қабылдауында тағы да зерттеу саласы болші табылатын түрлі “эффектілерді”, де есепке алу қажет. Үш түрлі “эффектілер” көбірек зерттелген: ореол эффектісі (ореол – қүрмет, даңқ), жаңа мен алғашқылық эффектісі жөне стереотип эффектісі (таптауырын). (2 схемада). “Қүрмет эффектісінде” қабылдаушыға алдын-ала қабылданатын адам туралы арнаулы бағдар беріледі , белгілі қасиеттер телінеді: ол адам туралы алынған мөлімет алдын-ала жасалынған бейненің үстіне салынады. Бүрын жасалынған бейне “қүрмет” рөлін атқарып, нақты қасиетгерді көріп, дүрыс қабылдауға кедергі жасайды. Бүл эффектімен “жаңа” жөне “алғашқы’* эффектілері тығыз байланысты. Бүл екеуі де адам туралы берілетін мөліметтің ретімен байланысты. Бір экспериментте студенттердің төрт түрлі тобына таныс емес адамды көрсеткен. 1- топқа бүл адам-экстраверт, 2-ге — интроверт, 3-топқа алдымен экстраверт, кейіннен интраверт, 4-топқа керісінше деп айтьшған. Барлық төрт топқа бейтаныс адамды, алдын-ала айтылған түлғалық қасиеттері терминдерімен сипаггап беру үсьшылған. Алғашқы екі топтағылар қиындықсыз сипаттаса, үшінші және төртінші топтағы сипаггамалар тікелсй мәлімет реттае байланысты болған, ягаи алдьшен айтылған мөлімет басым болған. Осындай эффект “алғашқы” эффект деп атшшшады. Ал керісінше, таныс адамды сипаттауда “жаңалық” эффекіісі басым, бүл жерде кейін айтылған мәлімет, яғни жаңалау мөлімет маңыздырақ екені анықталған. Қарым-қатынастың маңызды 5 функциясын бөліп қарастыруға болады. 1.Қарым-қатынас адамдардың ұжымдық іс-әрекетінде байланыстырғыш ролді атқарады. Бұл функциясын шартты түрде «прагматикалық» функция деп атауға болады. 2.Маңызы бойынша 2-функциясын «қалыптастырғыш» функция деп атауға болады. Бұл функция адамның психологиялық бейнесін қалыптастырып өзгертудің маңызды шарты. Бала дамуының белгілі кезеңдерінде мінез-құлқы, іс-әрекеті және баланың қоршаған әлем мен өзіне деген қатынасы үлкендер арқылы іске асырылады. Д.Элькониннің айтуынаша: «Бала әрқашанда 2 адам –оның өзі және ересек адам». Даму барысында бала мен ересектің сыртқы тікелей емес қарым-қатынасы баланың ішкі психологиялық процесіне және де баланың дербестік ырықты іс-әрекетіне айналады.Онтегенездің бастапқы кезеңдерінде қарым-қатынас бала өмірінде аса маңызды функция атқарады. Орта ғасырда бір испан епископы былай деп жазған екен: «Жетімханадағы балалар зерігіп, зеріккендіктен өледі». 30-жылдары АҚШ-та эксперимент жүргізілген: 2 клиникада қауіпті, әрең жазылатын ауру балалар жатқан. Оның біреуінде балалар туысқандарымен кездеседі, ал екіншісінде туысқандарымен жолықтырмайды. Осы екі клиникада жазылу тиімділігін салыстырғанда: оның біріншісінде –бала өлімі жоқ, ал екіншісінде – балалардың үштен бірі шетінеген. Бала мен ересектің қарым-қатынасы білім, іскерлік, дағдыны берудің жай қосындысы емес, өзара әрекет нәтижесінде өзара ықпал ету мен өзгерудің күрделі процесі. Бала өзіне берілетін басқаның тәжірибесін белсенді түрде ой елегінен өткізіп, өңдеп пайдаланады. 3.Қарым-қатынастың үшінші функциясы ретінде «бекітетін, қолдаушы» деген функциясын атауға болады. Басқаша айтқанда, басқа адаммен қарым-қатынаста адам өзін-өзі танып біліп, өзіне -өзі сенімге ие болады. Адам өзін-өзі бағалау үшін басқаның мақұлдауын қажет етеді. У.Джеймістің айтуынша: «Адам үшін қоғамда өз бетімен назардан тыс қалу және басқалардың оны мүлдем байқамауы - ең зор жаза». Көптеген психотерапевтік жүйелерге адамның мұндай жағдайы «қолдау алмаған, бекітілмеген» деген ұғым арқылы беріледі, және де «Сенікі жөн емес», «Сен жамансың» деп мойындамауға қарағанда (бұл жағдайда теріс болса да бекітудің белгілі үлесі бар), бекітілмеу «Сен бұл жерде жоқсың», «Сен тірі адам емессің» дегенді көрсетеді.Атақты ағылшын психологы Р.Д.Ленг – бекітілмеу, көптеген психологиялық ауру, әсіресе шизофренияның себебі деген қорытындыға келген. Оның байқаулары бойынша, басқа да зерттеулер көрсеткеніндей, эндогенді психозбен көбінесе ата-аналары тарапынан шеттелінген балалар ауырады екен. Адамдар өміріндегі әртүрлі дәстүрлер-амандасу, түрліше көңіл аудару рәсімдері «бекіту терапиясы» деп саналады. 4.Қарым-қатынастың төртінші функциясы тұлғааралық қатынастарды ұйымдастыру және қолдау болып табылады. Басқа адамдарға деген эмоциялық көзқарастар-«сүйкімді-сүйкімсіз», «ұнайды-ұнамайды» деген терминдермен белгіленеді. Әрине, эмоциялық қарым-қатынас адам өміріндегі жалғыз қатынастың түрі емес, бірақ олар адамның барлық қарым-қатынас жүйесінде көрінеді, көбінесе іскерлік тіпті ролдік қатынасына да өз әсерін тигізеді. 5.Келесі, бесінші функциясы «жеке адам ішілік функциясы». Бұл жағдайда адамның өз-өзімен қарым-қатынас жасауын (ішкі немесе сыртқы сөйлеу арқылы – диалог типінде) адамның ойлауының әдісі түрінде қарастыруға болады. Осыған байланысты Л.С.Выготский былай деген: «...адам өзімен өзі болғанда да қарым-қатынас функциясын сақтайды» жүктеу/скачать 1,47 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|