Жоспары: 1. Дүниетанымдық ғылыми түсінік және ұғымды қалыптастыру.
2. Ұғымның қалыптасуына қойылатын талаптар
Дәрістің қысқаша мазмұны: Ұғым - бұл заттар мен құбылыстардың маңызды қасиеттерін, байланысын және қатынасын көрсететін ойлау нысаны. Ұғымның негізгі логикалық функциясы ортақ болып табылады. Ұғым - бұл оқушы өзінің даму барысында игеретін ерекше бейнесі. Ұғым - адамзаттың әлеуметтік тәжірибесінің элементі. Түсінік заттың және бүкіл заттардың ортақ белгісінің "атауы" болып табылады. Ұғым анықтамасы бар. Ұғымның анықтамасы - бұл ұғымға сәйкес келетін объектілерді бірыңғай топқа біріктіру жүргізілетін оның маңызды белгілерінің, қасиеттерінің жиынтығы немесе жүйесі.
Ұғым – бұрын қабылданған объектілерді (құбылыстарды) еске түсіру немесе өнімді қиял негізінде пайда болатын сезімдік бейнелер.
Ұғым – пәндер мен құбылыстарда объективті орын алған және арнайы терминдермен бекітілген жалпыланған білім нысаны.
Ұғым дегеніміз – шындықтағы заттардың айрықша өзіндік қасиеттері мен олардың арасындағы қарым-қатынастарды бейнелейтін ой. Ұғым мәні жағынан біртұтас білім ретінде бейнелейтін шындықты көрсетеді де, сонымен қатар, ойлау әрекетіне негіз болады. Ұғым өзінің пайда болуы жағынан өмір тәжірибесін жинақтау ретінде де анықталады.
Философиялық еңбектерде ұғым сипаттамасы әртүрлі анықталады: ұғымның «оймен» құрылуы, «ұғым-ойлау формасы», «ұғым-ой»; ұғымда бейнелейтін қасиеттердің, байланысы мен ара-қатынастарының болуы; көргенін, байқағанын, сезгенін қорытындылау. Ұғым өзінің пайда болу жағынан тәжірибені қорытындылау ретінде анықталады. Осыған байланысты ұғым нанымның ең жоғары дерексізтеориялық сатысы ретінде көрінеді. Бірақ адам санасындағы түсінік форма және объективтік шындықты бейнелейтін саты ретінде дерексіздік те болады. Ұғым бұл түсініктің тиянақталып, негізгі белгілері арқылы санада берік сақталуы.
Ұғым - философиялық өлшем, логикалық таным деңгейі ретінде өз белгісі бар тұрақты құбылыс. Ал әр түрлі ғылымдардың өз өлшемдері болғандықтан, түсінікке өз мәртебелерін береді: физикалық, биологиялық, медициналық, тарихи, т.с.с. Философияда ұғымды құрау үрдісі дерексіздік ретінде анықталады да, бірнеше сатыларға бөлінеді.
Ұғымды психологиялық тұрғыдан қарастырсақ, ол түсінікке қарағанда көп қырлы және мазмұны мен мәні жағынан да түсініктен айырмашылығы бар. Олар бір-бірімен байланыста және қарама-қайшылықта дамиды. Түсініктер бейнелі көрнекі, ал ұғым көрнекі емес, ұғым құбылыстың маңызды жақтарын,өзара байланысын ашады. Түсініктер үнемі ойлау процесімен байланысты, сөзсіз оның туындауы мүмкін емес. Ұғым затты сырттай қарап қол жеткізетін сезіну мағынасында емес, ол заңдылықты бейнелік ойлау мен сезімдік таным негізінде оқушының сезімдік тәжірибесінде қалыптасатын жағдай екендігін алдыңғы қатарлы психологтар дәлелдей келе, оқушылардың ойлауының дамуы сезімдік тәжірибеден тыс жүзеге асырылуы мүмкін емес деген пікірге тоқталады. Түсінік үнемі өзгеріп, толықтырылып отырады, сүйтіп, біртіндеп ұғымға айналады. Ұғымдардың негізгі көзі-обьективті болмыс болғандықтан, физикалық және биологиялық ұғымдар нақты табиғи нысандар мен құбылыстарға негізделіп берілетіндіктен, бастауыш сынып оқушыларының түсінігіне лайық болып келеді. Түсініктер мен ұғымдар өзара тығыз байланыста болғанда ғана нақты ұғым қалыптасады.
Ұғымдардың жіктелуі: философиялық, физикалық және химиялық, географиялық және экологиялық, фенологиялық, астрономиялық және уфологиялық, биологиялық (ботаникалық, зоологиялық) және палеонтологиялық, ауылшаруашылық, экологиялық, антропологиялық (анатомо-физиологиялық), әлеуметтік, физикалық.
1956 ж. Н.М. Верзилиннің жетекшілігімен Ленинградтық әдіскерлер ұжымы «Биологиялық ұғымдардың даму теориясын» ұсынған.
- ұғымдар оқушылардың ойлау және тәрбиелеу процесінде жетекші рөл атқарады;
- ұғымдар оқушыларға дайын түрде берілмейді, оларды оқыту барысында дамытады;
- биологиялық ұғымдарды қалыптастыру және дамыту кезең-кезеңмен жүзеге асырылады;
- арнайы, жергілікті және жалпы биологиялық ұғымдар болып бөлінеді;
- күрделі ұғымдар оларды дамыту процесінде қарапайым ұғымдарды жинақтау, біріктіру, біріктіру және басқа оқу пәндерінің ұғымдарымен өзара байланыс (пәнаралық негізде) арқылы қалыптасады;
- ұғымдарды дамытудың әртүрлі түрлері бар: үздіксіз, үзік және т.б.;
- ұғымдарды үздіксіз қалыптастыру және дамыту кезінде оларды сабақтастықта және саналы түрде меңгеру жүреді.
Ұғымдарды қалыптастыру және дамыту кезеңдері: білім беру, даму, интеграция. Ұғымдарды қалыптастыру тәсілдері 1 кестеде берілді.
Индуктивті жолмен ұғымдарды қалыптастыру:
- осы объектілердің жиынтығында жалпы белгілерді анықтау мақсатында бірқатар объектілерді бөлу, топтастыру және салыстыру;
- елеулі белгілердің бөлінуі, оларды елеулі емес белгілерден ажырату:
- ұғымды анықтау (дефиницияны қалыптастыру) және тиісті терминді белгілеу;
- басқа ұғымдармен байланыс орнату, шектеспен шектеу;
- ұғымдардың тиісті жүйесіндегі түсінік орнын анықтау, оған нақты объектілерді жеткізу;
- қалыптасқан ұғымды қолдану (тәжірибе).
Дедуктивтік жолмен ұғымдарды қалыптастыру (Муртазин Г.М. бойынша) [53]:
- ұғымды енгізу үшін бастапқы түсініктерін іріктеу;
- ұғымды анықтау және шығару, оның белгілерін анықтау;
- теориялық білім жүйесінде оның орнын, оның басқа ұғымдармен байланысын анықтау;
- ұғымды нақтылау, аралас жағдайдан ажырату, жеке жағдайларға тарату;
- түрлі танымдық мәселелерді шешу үшін ұғымды қолдану.
Ұғымдардың пайда болу шарттары:
- салыстыру, зерттелетін объектілердің жалпы және әр түрлі белгілерін бөлу;
- анықтау және жіктеу жаттығулары;
- зерттелген табиғи нысандар немесе құбылыстар туралы сауатты сұрақтар қою біліктерін дамыту;
- өмірлік тәжірибелерден алынған білімі бойынша ассоциация жасау (Кітаптар, кинофильмдер және т.б.);
- проблемалық сұрақтар мен тапсырмалар;
- мәселені қою.
Бастауыш мектепте оқыту процесі негізінен қарапайым ұғымдарды қалыптастырумен сипатталады. Онда қоршаған әлем туралы оқу материалының зерттелу деңгейі көрсетілген, зерттелетін объектілер мен құбылыстардың маңызды белгілері жинақталған. Осы ұғымдардың көмегімен оқушылар зерттелетін заттар мен құбылыстардың мәніне енеді, бұл ұғымдар терминдермен берілген, анықтамалары бар, ал олардың мазмұны түсіндірулер мен сипаттамалардың белгілі бір әдістерімен ашылған.
Ұғымдарды қалыптастыруда өз қызметінде көрген болашақ бастауыш сынып мұғалімдер оқушылардың табиғатты сезімдік тану үрдісін басқаруға емес, оқушыларға вербальды (ауызша) формада табиғат туралы дайын білімді жеткізіп, үлкен қателікке жол береді. Бұл кезде оқытудың тәжірибелік және көрнекілік әдістері сөздікпен алмастырылады, сабақтарды ұйымдастыру формалары тек сыныпта сабақтар мен үй жұмысы болып табылады, ал оқытудың бірден-бір құралы оқулық болып табылады. Оқушыларға таныс емес табиғи заттарды, құбылыстарды, процестер мен жағдайларды сыныпта сөз арқылы сипаттаса, үйде берілген ұғымдардың анықтамасын жаттаса, оқушыларда жаратылыстанудан дұрыс биологиялық, физикалық ұғымдар қалыптаспайды. Мұндай оқыту нәтижесінде бастауыш сынып оқушыларының санасында табиғи заттар, құбылыстар, процестер мен жағдайлар туралы сөздер, сөз тіркестер, символдар мен мәтіндер ғана қалыптасып, жаратылыстанудан формальды білім жинақталады. Осының нәтижесінде жаратылыстанудан терминдерді жатқа айтатын оқушылардың өзі де тәжірибелік жағдайда білімдерін пайдалана алмайды. Мысалы, ондай оқушылар ұсынылған тастар арасынан гранит таба алмайды, нақты жердегі көкжиектің жақтарына қарай бағдарлана алмайды, көрсетілген өсімдіктер арасында мүк немесе папоротник бөліп алмайды, көкекті танымайды. Бұдан басқа, кіші оқушының психикасы жоғарыда айтылғандай, сигналдардың екінші жүйесі (сөз, сөйлеу) немесе шындықты вербальды бейнелеуі әлі де бірінші сигналдық жүйені тітіркендіргіштермен (стимулдармен немесе көрнекілікерді) бекітуді қажет етеді. Нәтижесінде оқушылардыңДүниетанупәніне деген қызығушылықтары төмендейді
Табиғатты (материалдық әлемді) сезімдік тану процесін ұйымдастыруда болашақ бастауыш сынып мұғалімге қабылдауды ұйымдастыра отырып, зерттеу үшін пәнді, құбылысты, процесті немесе табиғат (материалдық әлем) жағдайын ұсыну жеткіліксіз, бұл ретте болашақ бастауыш сынып мұғалім тарапынан қандай да бір көмек болмаса, сезімдік тану процесі өздігінен жүрмейді. Таным процесі - бұл шындықтың механикалық бейнесі емес. Біздің анализаторларымыз заттардың, құбылыстардың, процестер мен жағдайлардың үлкен көлемін қамтып, миға қоршаған әлем және біздің ағзамыз туралы ақпараттың сарқылмайтын ағыны түседі. Бірақ біз көріп, естіп, дәм сезіп, вестибулярлы және тері-бұлшық ет анализаторлары көмегімен сезінгеміздің барлығы біздің санамызға жетпейді және анық ұғымдар түрінде түсірілмейді. Біздің көзіміз заттардың бетінде жиі жылжиды, тек қана біздің назарымызды айқын, ашық түсті заттар, қозғалысы ерекше нәрселер аударады, немесе біз үшін қазіргі уақытта маңызы бар, әдейі көруді қажет ететін заттар мен құбылыстарға мән береміз. Міне, сондықтан да бастауыш сынып оқушыларында күнделікті өмірде кездесетін ең қарапайым табиғи заттар, құбылыстар, процестер немесе жағдайлар туралы анық биологиялық, географиялық түсініктері болмауы мүмкін. Осыдан өте маңызды қорытынды жасау қажет: оқылып жатқан табиғи зат, құбылыс, процес немесе оқылып жатқан табиғи жағдай жайында мағлұматты беруде оларды оқушылардың алдына қойса да, оқушылар одан қабылдауға қажетті ұғымдарды меңгермейді. Көру аз - қарай алу керек, есту аз - тыңдай алу керек. Болашақ бастауыш сынып мұғалімі оқушылардың таным процесін жүйелі түрде басқарып, дұрыс биологиялық, физикалық ұғымдарын қалыптастыру бойынша жұмыс істеуі тиіс: тікелей - сабақтарда, сабақтан тыс және сыныптан тыс іс - шараларда, үй және басқа да өздік жұмыстарын орындау кезінде.
Мұндай басшылық оқушылардың назарын оқытылатын заттың, құбылыстың, процестің немесе табиғаттың (материалдық әлемнің) зерделенетін жағдайының маңызды ерекшеліктеріне бағыттау арқылы жүзеге асырылады. Заттарға әсер ете отырып, біз оның жасырын қасиеттерін көрсете аламыз. Дұрыс қойылған сұрақтар мен берілген тапсырмалар, проблемалық жағдайды туғызу арқылы оқушылардың ұғымды қабылдаудағы белсенділігін арттыра аламыз. Мысалы, судың формасы сияқты қасиетін зерттеу кезінде, «судың қандай формасы бар?» деген проблемалық сұрақ қоюға болады. Балалардың көпшілігі болашақ бастауыш сынып мұғалім қойған сұраққа жауап бере алмайды. Бірақ болашақ бастауыш сынып мұғалім одан кейін балаларға қарапайым тәжірибе ұйымдастыру арқылы оған жауап беруге көмектеседі, балаларға түрлі формадағы мөлдір ыдыстарға су құйып, су пішіні қалай өзгеретінін бақылап отырады. Осы тәжірибенің соңында болашақ бастауыш сынып мұғалім қайтадан: «судың өз формасы бар ма?" деген сұрақ қояды. Енді балалар судың тұрақты формасы жоқ, ол құйылған ыдыс түрін қабылдайды деп жауап бере алады.
