Дефис деген сөзден басқа барлық лингвистикалық

_і
Үндестік заңы — агглютинативті тілдерге, оның ішінде қазақ
тіліне тән күбылыстың бірі. Соның арқасында қазақ тілі
фонологиялық жүйесінің өзіндік ерекшеліктері бар тіл қалпын сақтап
қалуда. Алайда, соңғы кезде бүл заңның қагидалары сақталынбай,
"қолдан жасалынған" қайшылықтары көбейіп кетті. Бүл әсіресе орыс
тілінен және орыс тілі арқылы үнді-еуропа тіддерінен енген сөздерді
жазуда анық байқалады. Себебі, ғалым ағаларымыз кезінде бүл
жөнінде "Орыс тілінен жоне орыс тілі арюылы Еуропа тілдерінен
енген сөздерді орыс тілінде қалай айтылып, қалай жазылса, қазақ
тілінде де оларды солай жазу керек" - дсгсн болатын [59,1 10]. Ал енді
араб-парсы тілдерінен енген сөздерге байланысты мүндай заң
болмаса да осы сөздерді үндестік заңына бағындырып та,
бағындырмай да жазып жүрміз [60,6]. Негізінен, мүндағы белгілі бір
жүйенің болмауы - тіліміздегі үндестік заңының бүзылуында дер сдік.
Себебі, мектепте оқушыларға үндестік занын оқытып, үйретеміз де,
ал жазу барысында ол заңды сақтамаймыз. Егер де оқушылар басқа
тіддерден енген сөздерді айтылуы бойынша мугалым, кітәп, кәзір деп
жазса, оны түзетіп мүғалім, кітап, козір деп жаздырамыз. Ал қазан
төңкерісіне дейін қазақ тіліне араб-парсы тілінен ғана емес, орыс
тілінен енген сөздер де үндестік зацына бағынып айтылып та,
жазылып та келгені белгілі: бәтеңке, жәрмеңке, кәмпит, кереует,
бөрене т.б. [60,6]. Ал қазір жазудагы морфологиялық үстанымға
57

!
көбірек аркд сүйейтін болдық. Мысалы, қазіргі ділмар, дічдар, пәтуа, білімдар сөздерін ділмәр, діндәр, пәтуә, білімдәр деп негс жазбасқа?!
Ксзіндс Халел Досмухамсдүлы "Бір жуан соз, бір жіңішке соз
екеуі бірігіп қосылғанда көбіне жуан сөз өзгеріп, жіңішкеріп
кетеді",-дей келіп, бай-шешек, гүл-айым дсген сөздерді мысалға
келтірген болатын [61,30]. Егер осы қагидага сүйенетін болсақ, онда
зерттелініп отырған 50 ж. мектеп оқулықтары мәтіндеріндегі
кездесетін кіна (2 с.к), кітап (344 с.қ), күдыретті (1 с.к), корек (17
с.к), қауіпті (4 с.к), қате (6 с.к), каперсіз (1 с.қ), қасиет (5 с.к) т.б.
араб-парсы тілдерінен енген сездерді үндсстік заңына бағындырып
кінә, кітәп, қудыретты, көрек, қауыпты, қата, кәперсіз, кәсиет деп
жазуға болмас па еді?! Соңғы кездері кіна сөзі кінә деп
жазылғанымен, оған қосымша жалғанған жағдайда бүл реттілік тағы
да бүзылғандығын көреміз: кінәлайтындай (70 ж. БСО 1 с.қ). Біздер
қарастырған 50 ж. БСО мәтіндеріндегі үндестік заңына бағынбай
жазылған қайткен сөзі кәйткен болып айтылса, қазір ~ кәзір, қазіргі
— кәзіргі, қайтеді — кәйтеді, қайтсін — кәйтсін, қайтіп ~ кәйтіп,
кдбілет — қабылет, мүғалім ~ мүғалым болып айтылатыны даусыз.
Біз келтіргсн сөздердің екінші варианттарын қолданғанды дүрыс дер
сдік.
Тіліміздің лексика саласындағы осы келсңсіздік морфологияға да әсер етпей қалған жоқ. Оған мысал ретінде тіліміздегі үндестік заңына бейімделіп үлгермей қалған көмектес септігінің жалғауларын (баламен, дауылмен, қармен т.б.), мсншіктілікті біядіретін -нікі, -дікі, -тікі қосымшаларын айтуға болады. Төңкеріскс дейін қазақгардың тілінде көмектес септігінің қосымшасының жуан варианты (атпан келді, арбаман көшті) мен онықы, мүныкы сиякхы оралымдар болған [60,6].
Алайда тілге деген немқурайдылық, әркелкі пікірлердің салдарынан мүндай қосымшаларды қазір колданудан шығарып тастадық деуге боларлық. Бүгінде жуан сөздсн кейін де, жіңішке сөздерден кейін де тек жіңішке қосымшалар (-мен, -бен, -нікі, -дікі, -тікі) жалганады.
50 ж. БСО мәтіндеріндегі көмектес септігінің жалғаулары бүкіл жалғаулардың 3,09% үлесін қүрайды (1490 с.қ). Оның ішінде 1,62%-ы жуан дауысты дыбыетардан түратын буындарға біткен сөздерге жалғанған. Мүның бәрі тіліміздсп сөздердіц үндесіп айтылуын әлсіретіп, жазуымыздағы ала-қүлалык.ка алып келеді. Ал білім негізі бастауыш сыныптарда қаланатын болғандықтан, жоғарыда келтірілген кірме сөздердің жазылуын реттеу БСО мәтіндерінен басталғаны жөн секілді.