Диплом жұмысы тақырыбы

Тәрбиелеу факторлары

Халық педагогикасының негізгі қағидалары

• 
  тәрбиенің халықтық сипаты;
  
• 
  табиғилығы;
  
• 
  еркін тәрбиелеу;
  
• 
  еңбекпен байланыстығы;
  
• 
  еңбек арқылы тәрбиелеу;
  
• 
  тәрбие ісін баланың жас ерекшеліктерін ескере отырып ұйымдастыру;
  
• 
  ата-ананың, ұстаздың жеке басының үлгісін ескеру, өскен ортаның ықпалын, өнегесін пайдалана білу;
  
• 
  өмірмен байланыстыру;
  
• 
  қатаң талап қою, жеке басты құрметтеу;
  
• 
  баланың қажеттіліктерін дер кезінде байқап, дұрыс жолға салу.
  

Болашақ ұрпағымызды тәрбиеленде, - дейді Елбасы Н.А.назарбаев, - оларға жастайынанимандылық пен салауаттылық қасиеттерді сіңіре білсек, тәрбиелесек, сонда ғана біз рухы дамыған,Отанның гүлденуіне өз үлесін қоса алатын азамат өсіре аламыз.

Халықтың падагогиканы насихаттауда бастауыш мектептерде барлық мүмкіндік жасаған. Әрбір кабинеттің төрінен халқымыздың небір ғұламалары мен ел билеген хандары мен билерінің, батырлары мен шешендерінің, ақыл-жазушыларының суреті мен нақыл сөздерін тамашалай аламыз.

Ұлтымыздың тәлім тәрбиесін ұрпаққа жеткізу-әрбір ұстаздың алдына қояр негізгі талабы.

Шәкірттерге ұлттық негізде сапалы тәрбие мен білім беруге сіздердің, болашақ ұстаздар мүмкіндіктеріңіз бар. Тек ұстаған сара бағытымыздан ауытқымай, оны жаңарта, дамыта түскеніміз ләзім. Бүгінгі уақыт талабы ұстақ қауымынан осындай тың ізденіс пен башыл іскерлікті талап етеді.

Ұлттық сананың оянып, рухани дамудың жамдануы соңғы кездері жанжақты сипат алып келеді. Тілін ұмытып, діннен безген жас ұрпақты оң жолға бағыттаудың, оларға тәлім-тәрбие берудің қажеттілігін өмір өзі көрсетіп отыр.Ұлттың болашағын ойлаған қазақ зиялылары мен ұстаздар қауымы бастауыш сынып оқушыларына халқымыздың ежелден келе жатқан үлгі-өнегесі бойынша тәрбиелеу қажеттілігіне қатты назар аударуда.

Халық педагогикасы негізгі түйіні – еңбек тәрбиесі және өндірістік білім, дағды, шеберліктерді жас ұрпақ бойына дарытып, адамгершілік, имандылық рухында тәрбие беру. Салт әрбір ұлттың ұрпақ тәрбиесінен, мәдени жұмысы мен тіршілігінен көрініс бере отырып, адамның дүние келуімен бірге өрбеп, дамып отырады, ал дәстүр сол салттың өмірде әлденеше рет қайталанып, жаңғырып, тіршіліктен ұзақ уақыт тұрақты орын алған түрі болып табылады. Ол ұлттың бүкіл болмысынан ойын сауығынан, әдет-ғұрпынан көрініс береді.

Салт-дәстүр, көбінесе, халықтың наным-сеніміне, дүниетанымына байланысты туып, қалыптасып , дамып, ұрпақтан-ұрпаққа ауысып, жаңарып отырады. Оның жаңа қоғамдық қатынасқа қайшы келетіндері жойылып, өмірге қажетті түрлері жаңа мазмұнға ие болады.

Қазақтың халық педагогикасындағы тәрбиенің басты ұстанымы адамгершілік, имандылық, қайрымдылық болып саналған. Адамдарды бір-біріне қол ұшын беруі, үлкенді кішіің, әкені бланың, ағалы інінің сыйлауы, ата-ананы қадір тұту жақсы дамыған.

Сөз құдіретін қадір тұту, аталы сөзге тоқтау, өнерді жалғастыру дәстүрі де ежелгі қағида. Ол жөнінде халық ”Сөз тапқанға қолқа жоқ” дейді.

Бастауыш мектеп оқушыларын халықтық педагогиканың озық дәстүрлерін оқып үйрену жолдары.

Халықтық педагогика дегеніміз бастауыш мектептің, ата-ананың, жұртшылықты, қоғамдық ұйымдардың басым біріктіретін ынтымақтастық педагогикасы екенін де мән бергеніміз жөн. Халықтық педагогиканы жүргізу үшін оны жете меңгеру, оқып үйренуіміз қажет.

Іс түйінің маман шешеді. Ал бүгінгі ата-ана да, тәрбиешілер халықтық педагогикаға жатсына қарайды, оның тәрбие тәсілік білмейді, білсе де қарая бастаған. Ендіше бастауыш сынып жетекшілерінің семинарларында, мұғалімдердің педагогикалық кеңестерінде ай сайын тәрбиешілерге, ұстаздарға, ата-аналарға халықтық педагогика тақырыбында мыналарды үйретуге болады.

Тәрбие жоспарының түзілуі мен құрылымын түрлендірін, халық педагогикасы барынша тереңдете ендіру, жаңа салалармен байыту; тәрбие сағаттарын өткізуде баспасөз материалын тиімді пайдалану.

Мектепте қыздар жиналысын ”Ана мектебін”, ұлдар жиналысын ”Әке мектебін” сынып және жас ерекшеліктеріне сай жетілдіру.

Кез келген пәнді оқытуда халық даналығын пайдалану, әсіресе қазақ тілі мен ана тілі сабақтарында тереңдете оқыту.

Ана тілі сабақтарына салт-дәстүр сабақтарын ендіру. Дене тәрбиесі пәніне ұлттық ойын түрлерін батыл ендіру. Үйірме, факультативтік оқулар ұйымдастыру.

”Шешендік өнер”, ”Сөйлеу мәдениеті” пәнін сабақ кестесіне ендіру арқылы бұл істі ұлттық деңгейге көтеруге болады.

Осындай тәрбие түрлерін алға қоя отырып, сабақта, сабақтан тыс мынандай әдістер арқылы ұрпақты тәрбиелеуге болады.

А) Тәрбиелік маңызы зар сөздері бар мәтіндерді оқу.

Ә) Суретті қолдана отырып әңгімелеу.

Б) Тыйым сөздермен сабақтасқан мақал-мәтелдерді, тақпақтарды қолдану.

В) Ойын әдісі т.б.

Шығарманың түйіні мақал-мәтелдер болғандықтан, ата дәстүр сипатына ие болған тыйым сөздерді баланың жадында сақтауы үшін қолайлы тақпақ түрінде ұсынуға болады.

Мысалы, М.Әлімбаевтың бірнеше өлеңін келтірейік

1.Ұнамасын, ұнасын,

Бұзба құстың ұясын.
2. Құр беталды ермекке

Бос бесікті тербетпе.

Ендігі біздің мақсатымыз – сн ғасырлар бойы жас ұрпағын тәрбиелеуге қалдырған ата-бабамыздың ұлағатты сөздері мен салтын, дәстүрлерін, тілін болашақ ұрпақтарға бұлжытпай жеткізу.

Қазақтың ағартушы-педагогтары А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, М.Дулатов, Х.Досмұхамедов ұстаздық етуде және тәлім-тәрбиелік нңбектер жазуда өз ұлтының салт-санасын терең зерттеген. Сан ғасырлық тарихы бар ата-бабаларының халықтық педагогикасына терең ғылыми талдау жасады. Сөйтіп, олар қазақ халқының ғасырлар бойы қалыптасқан әдет-ғұрып, салт-дәстүрі мен тәлімдік мұраларын жас ұрпаққа ұлттық тәрбие беруде пайладану жолдарын көрсетті. Сол мақсатта олар қазақ мектептерінің оқушылары мен мұғалімдеріне арнап оқулықтар, оқу құралдар және әдеби шығармалар жазды.

А.Байтұрсынов өзінің оқушыларға ұлттық тәрбие беру туралы ой-пікірлерін ”Тіл туралы”, ”Әдебиет танытқыш”, ”Баяшы”, ”Тіл ашар , ”Әліпби”, ”Сауат ашқыш”, ”Оқу құрал” т.б. еңбектерінде жан-жақты айтып, өзі тікелей іске асырып отырды. Ол осы еңбектері арқылы Қазақстанда ұлттық білім беру жүйесінің негізін қалады. Ол жүйенің түрлері: ұлттық жазу жүйесі бойынша білім беру; ұлттық негізгі бағдарламалар, оқулықтар, оқу-әдістемелік құралдар; ұлттық мектепте керек заттар; мектеп ісін жандандыратын ұлтжанды мұғалімдер мен тәрбиешілер дайындау.

А.Байтұрсынов осы жүйенің барлық түрлерінде қазақтың тілін, ауыз әдебиетін, мәдениетін, тарихын, әдет-ғұрпын, салт-дәстүрлерін қазақ мектептерінде оқытып, оқушыларға ұлттық тәрбие беру мақсатында пайдалану жолдарын көрсетті.

А.Баййтұрсынов өзінің ”Бастауыш мектеп” деген мақаласында қазақ бастауыш мектептерінде қандай пәндер оқытылуы қажет деген мәселеге арнайы тоқтап, ол пәнді ”оқу, жазу, дін, ұлт тілі” ұлт тарихы, есеп, шаруа-пәсіп, қолөнері, жағрафия, жаратылыстану болу керек” екендігін жақтылап көрсетеді. Ал, ”Қазақша оқу жайында” атты мақаласында бастауыш мектепте оқыту тілі туралы: ”Қазақ балаларын ана тілін де, төте жолмен, қолайлы құралдармен оқыту керек” деп кесіп айтты. Сол мақаласында ол туған халқының ғылым-білімге ұмтылуын, ә3 қазақтың ең болмаса бастауыш білім алуын аңсады. ”Адамға тіл, құлақ қандай керек болса, бастауыш мектепте үйрететін білім де сондай керек”, деп жазды ол. Бірақ осындай білім беретін ауыл мектебінің сол кездегі хал-күйі жөнінде ”Әуелі ауыл мектебінен бастайық . Осы күнгі ауыл мектептерінде оқуға керекті құрал жоқ, оқыта білетін адамдар аз”, -екенін ерекше атап өтті.

М.Жұмабаевтың оқушыларға ұлттық тәрбие беру туралы ой-пікірлері оның ”Педагогика”, ”Бастауыш мектептегі ана тілі”, ”Бастауыш мектепте ана тілін оқыту жөні”, ”Сауатты бол” атты еңбектерінде және поэтикалық шығармаларында баяндалған.

Мағжан Жұмабаевтың әдістемелік еңбектерінде сол ой-пікірлері жалғасын табады. Мысалы, оның қазақ мектептеріне оқу құралдарын қандай етіп жазу керектігі жайлы. Жазылашақ оқу құралдары һәм мектебіміз атты мақаласында оқу құралдарының ұлттық ерекшеліктерін ескеріп, қазақ тілінде жазылуы, онда қазақ әдебиеті, таприхы, мәдениеті туралы мәселері болуы шарт деп ұсыныс жасайды. Ал, ”Сауатты бол” атты еңбегінде ересек адамдарды ұлттық сипатта сауаттандыру жолдары қарастырылады.

Мағжан Жұмабаевтың ”Педагогика” атты еңбегі – қазақ топырағында тұңғыш жарық көрген нағыз ұлттық педагогика оқулығы. Ол мектеп мұғалімдері мен педагоггтік оқу орындарының тыңдаушыларына оқушыларға ұлттық тәрбие беруге даярлау мақсатында жазылған дүние. Оқулықты ол ”Алты алаштың баласы бас қосса, қадірлі орын мұғалімділі”, деп, соған арналған. Сөз басына ”Тәрбие деген е?”, - дейді де, оған жауап бере келе, оны дене тәрбиесі ақыл тәрбиесі, сұлулық тәрбиесі, құлық тәрбиесі деп төртке бөлінеді. Егерде адам баласына осы төрт тәрбие тегіс берілсе, оның тәрбиесі түгел болғаны”,-дейді. ”Балам адам болсын дейтін ата-ана осы төрт тәрбиені дұрыс орындауын”- деп жазып, оларды ұлттық тәрбиенің құрамдас бөліктері деп санайды.

Мағжан өзінің оқулығында тіл туралы ерекше тоқтап, оның тәрбиелік және саяси мәндерін былай көрсеткен: ”Тілсіз ұлт, тілінен айрылған ұлт дүниеде ұлт болып жасай алмақ емес, ондай ұлт құрымақ. Ұлтының ұлт болуы үшін бірінші шарт-тілі болуы. Ұлттыың тілі кеми бастауы ұлттың құри бастағанын көрсетеді. Ұлтқа тілінен қымбат нәрсе болмасқа тиісті. Қазақ тілінде қазақтың сары домасы, біресе желсіз түнде шымық, біресе құйындай екпінді тарихы, сары домада үдере көшкен тұрмысы, асықпаймын, саспайтын сабырлы мінез бәрі көрініп тұр. Күндерде бір күн тұрып балаларының тіілі біріксе, ол біріккен тілдің негізі қазақ тілі болса, сөз жоқ, түрік тілінің келешек тарихында қазақ ұлты қадірлі орын алмақшы. Келешектің осылай болуына иманымыз берік” – деп жазды ол.

Бастауыш сыныптарда ана тілін жаңа негізінде оқытудың басты жолы бүгінгі заман табабына сай оқулық құрастыру болып табылады. Бұрынғы оқулықтарда саясатқа баса көңіл бөлініп, ұлттық ерекшелігіміз, дәстүрлеріміз назардан тыс қалды. Ал бүгін жаңа бағдарлама бойынша жаңа әдіспен оқыту жолы көзделуде. Ол үшін оқулықтың мазмұнды да көркем, тартымды, бала ұғымына жеңіл, тәрбиелік мәні жоғары болуына баса көңіл аударуы қажет.

Бастауыш сынып оқушысының жас ерекшелігіне қарай оқулыққа жеңіл мәтіндерді енгізе отырып, тарихымыздан, дәстүріміз бен ұлттық мәдениетімізден хабар беретін материалдарды пайдаландық. Бұрынғы оқулықтағы деректер бүгінгі күннің талабына сәйкеспей, бала психологиясына кері әсер етері де анық. Сондықтан қазіргі оқулық мазмұны мүлдем жаңаша сипатта толықтыруға күш салды.

Оқулыққа халық ауыз әдебиетінен шешендік сөздерден, эпос, салт-дәстүрлері мен айтыстардан үзінділер берілді. Ана тілі оқулығы бүгінгі күн талабына сай әдебиетімізбен мәдениетіміздің бай мұралары жаңа оқулықтан көптеп орын алады.

Бастауыш сыныптарда оқушылардың назары көркем шығарманың сөз туындысы екеніне аударылды. Көркем шығармада сан алуан құбылыстар сөз арқылы өріліп, сөз арқылы бейнеленеді.

”Өнер алды-қызыл тіл” дейтін халқымыз өз ұрпағын дүниеге шыр етіп келген күннен бастап құнарлы сөздің құндағына бөлеп, әсем әннің әуенімен әлдилеп өсіруді дәстүрге айналдырғаны белгілі. Талай ғасырлар бойы жасалған халықтың осындай асыл мұраларымен таныстырып, оның мөлдір бұлағынан сусындату мақсатымен оқулық алық ауыз әдебиеті үлгілерімен берілген шығармаларымен ашылып отыр. Ана тілі сабағында балаларды ”Сөз өнері” деген ғажайып әлемге саясаттары көркем сөздің шынайы үлгісі шешендік сөздерден басталады. Сондай-ақ оқулықта ана тілінің бүкіл асыл қасиеттерін бойына сіңірген. А.Құнанбаевтың, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаевтың, С.Сейфуллиннің, М.Әуезовтың т.б. көркем ақын-жазушылардың туындылары жинақталған.

Жалпы алғанда, ”Ана-тіілін” оқу барысында балалар өздеріндей кішкентай балалардың және үлкен адамдардың ерлік істерімен, еңбек, еңбек жолымен танысу арқылы қоғам игілігіне адал еңбек етуге, адамгершілікке, шыншылдыққа бірін-бірі және үлкендерді сыйлап, кішіпейіл, қайырымды болуға тәрбиелейді. Туған еліміздің көркем де сұлу табиғаты жайлы, елін, жерін құрметтеп өсуге тәрбиелейді. Сондай-ақ оқулықтағы материалдар қасиетті халқымыздың ата тарихымен, ұлттық салт-сана дәстүрлерімізбен, елін, жерін қорғауда өмірлерін құрбан еткен ерлердің істерімен оқушыны таныстыру арқылы оның өз атамекенін сүю, аталар дәстүрін көздің қаратығындай сақтап жалғастыру, туған жерін қорғау сияқты қасиетті міндеттерге жүктеу мақсатын көздейді.

”Ана тілі - ой өсіреді, Ана сүті бой өсіреді” деп халық айтқандай, ел басынан кешірген тарихи кезеңдердің көркем шығармаларындағы бейнесі оқушының таным қабілеттерін арттырары сөзсіз”.

Халық педагогикасының құрамды бөліктері қазақтың ұлттық ойындары, мақал-мәтелдер, жұмбақтар, ауызша есебі т.б. ерте заманнан бастап, жас өскірімдердің ой-өрісін, зеректігін дамыту және тапқырлығы мен шешендігін анықтау үшін тәрбие құралы түрінде қолданып келеді.

Ұлттық ойындар: Қазақ халқының өмір кешкен тарихында ұлттық ойындардың көптеген түрлері балалық, жеткіншектік, жас өспірімдік шақтағы балалар тәрбиесінде пайдаланылады. Ал қазіргі кезде ұлттық ойындардың көпшілігі тәлім-тәрбие саласында зор педагогикалық құралға айналды.

Бүкіл халқымыздың ұзақ өмірінде өздері қызықтаған алуан ойын өнері болды. Ойын тек қана көңіл көтеру, көңілін шаттандыру ғана емес, ол өзінше ерекше қазақ халқының әлеуметтік өміріне байланысты тәрбиелік мағынасы зор жеке адамның дамып жетілуіне қалыптасуына әсер етуші факторлардың бірі болған.

Қазіргі қайта өркендеу ұлттық мәдениетпен салт-сананың жаңғыру кезеңінде баспа беттерінде ұлттық ойындар туралы жазылған бірсыпыра мақалалар, құнды еңбектер пайда бола бастады. Солардың ішінде Е.Сағындықовтың ”Қазақтың ұлттық ойындары” деген кітабын атауға болады. Кітапта ұлт ойындарының шығу жолдары, мазмұны және ұйымдастырып жүргізу тәсілдері жақсы баяндалған. Оларды оқу тәрбие саласында үлгі түрінде шебер пайдаланып, бүгінгі және болашақ ұрпақтың игілігіне айналдыру қажет.

Кітапта ұлт ойындары өзінің мазмұнына байланысты үш топқа бөлінген: ойын сауық, тұрмыс-салт ойындары, дене шынықтыру, спорт ойындары, оймен келетін ойындар.

1. 
   Ойын-сауық тұрмыс-салт ойындарының қырықтан астам түрлері бар. Олар: мысалы: ”Қалтырауық қамыр кемпір”, ”Ақ борам”, ”Күзем алу”, ”Жар-жар”, ”Қыз пәде”, ”Беташар”, ”Бастаңғы”, ”Сыйқырлы таяқ”, ”Белбеу тастау”, ”Мырыш-мырыш”, ”Есімде”, ”Балпаш тап”, ”Алтыбақан”, ”Тұзақ құру”, ”Айтыс ойыны”, ”сақина тастау ”т.б.
   

2. Дене шынықтыру спорт ойындары қазақ халқында үлкен орын алады. Олардың саны жүзден астам. Сондықтан, ол ойынардың халық жиі қолданып келген бірнеше түрлерін атап кетуге болады: ”Ақ серек, көк серек”, ”Айгөлек”, ”Соқыр теке”, ”Жаяу жарыс”, ”Әуе таяқ” , ”Қап киіп жарысу”, ”Таспа доп”, ”Қарғымақ”, ”доп тебу”, ”Көген тартыс”, ”Бүркіт”, ”қазан доп”, ”Ақ сүйек”, ”Жаяу көкпар”, ”Орда”, ”Тартыс”, ”Қазша күрес” ”Арқан тартыс”, ”Аударыспақ”, ”Жорға жарыс”, ”Қыз қуу”, ”Теңге алу”, ”Жігіт қуу”, ”Ат үстіндегі тартыс, ”Кім жылдам”, ”Жасырынбақ” т.б.

Бұл топтағы ұлттық ойындардың дене шынықтыру тәрбие саласында маңызы өте зор. Ұлт ойындарының түрлі жастарды батылдыққа, ептілікке, тапқырлыққа, қайраттылыққа еңбектенуге ұжымдық іс-әрекетіне шығармашылық ынтымақтастыққа бағдарлай білуге тәрбиелейді, олардың қабілетті жетілдіреді. Мысалы: ”Ақ сүйек” ойыны жастарды қараңғыда (түнде) бағдарлап білуге, шамамен қашықтықта айыра білуге, жылдам жүгіруге, тез табынуға үйретеді. Ал, ”Қазан доп” ойыны ұрпақты ұйымшылдыққа, ұжымшылдыққа баулиды, денсаулықтарын жақсартады, табиғи қозғалыстың әр түрлі қимыл әрекетіне жаттықтырады.

Спорттық және таза ауада дене шынықтыру ойындарын тиімді етіп өткізу ұйымдастырушылардың, яғни, мұғалімдердің, тәрбиешілердің білімі деңгейіне, қабілетіне, шеберлігіне байланысты.

2. 
   Оймен келетін ойындар жастардың қисындық және математикалық ойындарының дамуына көмектеседі. Олардың ішінде өте күрделі ойындарға тоғыз құмалақ, шахмат, дойбы жатады. Сонымен бірге, оймен келетін ойындардың басқа да көптеген түрлері бар. Мысалы: ”Неше емшек, неше өркеш? , ”Ойлағаныңды табамын”,”Қай қолымда”, ”Үш аманат”, ”Алты қанат киіз үйге екі мысық келіп кірді” және жұмбақтар арқылы орындалатын ойындар т.б.
   

Ана тілі сбағында халықтың ұлттық ойындарын қолданудың түрлі жолдары бар. Ойында сабақтың басында қолдану жаңа сабаққа немесе суроматын үй тапсырмасына оқушыларды түгел қатыстыру мақсатын көздейді.

Егер ойын сабақтың ортасында қолданса, онда мұғалімнің мақсаты оқушылардың көңіл күйлерін сергіту, шаршағанын ұмыттырып ерік-жігерін дамыту.

Ойын сабақтың соңында болса тақырыпты бекіту не сол сабақтан алған білімді жинақтау мақсатында пайдаланылады. Бастауыш сыныптарда ойынды оқу-тәрбие процесін жетілдіру мақсатында қолданып келеді.

Халықтық педагогиканың құрамы ұлттық ойындар тек балаларды алдандыру, ойнату әдісі болып қалмай, олардың жас ерекшеліктеріне сай көзқарастары мен мінез-құлқының қырағылығы мен шапқырлығының қалыптасу құрамы деп те ерекше бағаланған. Ана тілі сабағында ұлттық ойындарды пайдалану оқушылардың тапқырлығын, ептілігін, ой-өрісін жетілдірумен бірге өз халқымыздың ғасырлар бойы салт-дәстүрін, ата-мұрасын кейінгі ұрпақтарға жеткізу құрамы болып табылады.

Ұлттық ойындар халық педагогикасының бір саласы болып табылады. Ол самданған ұрпақтың керегіне жарап, оларды өмірге әзірлеу қажетін өтегін, сыннан өткен сенімді тәрбие құралы.

Қазақ халқы өмірге дені сау шыныққан, әділетті, өнерлі елін, жерін сүйетін азаматтар тәрбиелеу жөнінде өз ұпақтарына таусылмас мұра қалдырған. Халқымыздың ойындарға тек балаларды алаңдату, ойнату әдісі деп қарамай жас ерекшеліктеріне сай олардың көзқарастарының, мінез-құлқының, қырағылығы мен тапқырлығының қалыптасу құралы деп те ерекше бағаланады.

Ұлттық ойындарды сабақта, үзілісте, сыныптан тыс жұмыстарда тиімді пайдалануға болады. Ана тілі сабағында ұлттық салт-дәстүр мазмұнды есеп ойындарды пайдалану оқушылардың тапқырлығын, ой-өрісін жетілдірумен бірге өз халқымыздың ғасырлар бойғы салт-дәстүрін ата-мұрасын кейінгі ұрпақтарға жеткізу құралы болып табылады.

Қазақ халық әдебеті үлгілеріндегі бесік жыры, тұсау кесу жыры, төрт түлік жырлары, арнау-тілек өлеңдері, ойын өлеңдері, өтірік өлеңдер, жаңылтпаштар, жұмбақтар, мақал-мәтелдер мен ертегілер, аңыздар, батырлық ертегілер, батырлар жырынан үзінділер оқытудың өзіндік ерекшеліктері бар.

Адам баласы ең алғаш дүниеге келгенде, бесік жырымен тербеледі. Ата-анасы әу бастан баласының болашақта қандай азамат болғанын қалайтынын, сол үшін қаншалықты жауапкершілік артатынын, бар қалауы мен тілегін жалпы халықтың мақсат-мүддесі, арман-тілегімен ұштастырып жырға қосады. Бесік жырында балаға деген жылылық, мейірімділік қамқорлық сезімдері тұнып, жұмсақ жүрек, аялы алақан, тәтті сөздерімен уату, мәпелеу сезіледі.

”Бесік жыры” оқытудың үлгі - сабақ жоспары.

Сабақтың тақырыбы: ”Бесік жыыры”.

Сабақтың мақсаты:

1. 
   Білімдік мақсаты: қазақ халық ауыз әдебиеті үлгілерінің бірі – бесік жырымен таныстыру. Бесік жырының мән-мағынасын түсіндіру. Тіл байлығын арттыру.
   
2. 
   Дамытушылық мақсаты: бесік және оның жабдықтары туралы мағлұмат беру. Нәрестені бесікке бөлеу рәсімімен таныстыру.
   
3. 
   Тәрбиелік мақсаты: балаларда мейірімділік, қамқорлық, анаға деген құрмет сезімін ұялату, халқының салт-дәстүрлерімен таныстыру.
   

Сабақтыың барысы: мұғалім қушылардан сәбиді үлкендер (әжесі, апасы) қалай жұбатқандарын көрген-естігендері, бесіктегі сәбиді тербеткен кезде не айтылатыны жайында сұрайды. Балалардың жауаптарын таңдағаннан кейін бесік жыры туралы түсінік береді: ”Бесік жыры” қазақ халық ауыз әдебиеті үлгілерінің бірі анасы бесікте жатқан жас сәбиін тербете отырып, баласына жақсы тілектер айтады, әлемдегі ең асыл дүниелерге теңейді, үлкейгенде өнерлі, халқының қамын ойлайтын азамат болып өсуіне тілек білдіреді.

Бесікке бөлек рәсімін мұғалім өзі таныстыруына немесе қонаққа арнайы әжейді шақыруына болады.

Мұғалім: балалар, бүгін біз жас нәрестенің ұйықтайтын, демалатын оры бесікпен және оның жабдықтарымен танысамыз.

Ортаға бесік, оның жабдықтары, қуыршақ әкелінеді. әжей (немесе мұғалім) бесікке бөлеу рәсімін көрсете бастайды.

• 
  Айналайын балаларым, сендер де осындай нәресте болсансыңдар, сендерді де аналарың осы бесікке бөлеп, бесік жырын айтқан.
  
• 
  Енді сәбиді бесікке қалай бөлейтінін мұқият көріп, сезімді көңіл қойып тыңдаңдар. Жас нәрестені бесікке бөлеу – ата –Бабамыздың ежелден келе жатқан қасиетті дәстүрінің бірі. Шебер кісілердің жаңа туған сәбиге арнайы әсемдеп жасаған бесікті саудаласпастан алатын болған. Бесік тоғыз түрлі нәрсемен жабдықталған:
  

2. бас жастыќ

3. аяќ жастыќ

4. жамбас жастыќ (жан жастыќ екі дана)

5. тартпа екі дана (бірі кµкірек, екіншісі тізе ‰стінен т±ратындай етіп, бауын ала жіппен есіп жасаѓан)

6. бесікке ‰кі, тоѓыз кµз моншаќ, к‰лге кµмілген к‰лшетай апарѓан, µз ‰йінен пышаќ алып нєрестеніњ жастыѓыныњ астына ќойѓан.

7. ќызѓа шањќобыздай ‰нді де µнерлі болсын деп шањќобыз; ±лѓа мерген єрі ойыншыл, малды болсын деген ниетпен асыќ апарѓан

Нєрестені бесікке бµлемей т±рып та, бµлеген соњ да адыраспан (єулие шµп) т‰тетіп, аластаѓан. Бесікті адыраспанмен аластаѓанда былай дейді.

Алас, алас баладан алас,

Иесі келді пєлесі кµш!

Алас, алас бєледен алас,

Кµзі жаманныњ кµзінен алас.

Тоќты- ќойдыњ алты айдын асќан тµлі;

Ќуырдаќ- майѓа пісірілген ет;

¦ста- темірден неше т‰рлі б±йым жасайтын ќол µнері бар адам;

Шешен- сµзге аѓып т±рѓан шебер, тілге ж‰йрік адам.

«Бесік жырыныњ» єр шумаѓын (парта, ќатары бойына) оќыту. Тµмендегі с±раќтарды ќоя отырып, мєтіннен тауып оќыту.

• 
  Бесік жырында анасы сєбиін ќандай сµздер айтып ж±батады? (1-2 шумаќта айтылѓан)
  
• 
  Сєбиім ќандай бала болса екен дейді? (3 шумаќ)
  
• 
  Бµпесін ќандай жаќсы нєрселерге тењейді? (4 шумаќ)
  
• 
  Ќане, енді µздеріњ сєбиге ќандай тілек айтар едіњдер? (балаларѓа µз ойларын айтќызу)
  
• 
  Сендерді ‰лкендер еркелеткенде ќандай сµздер айтушы еді?
  

Єлди, єлди бµпешім

Єлпештейін кµкешім,

Тербетейін жата ѓой

Тєтті ±йќыѓа бата ѓой.
Тµрт т‰лік жырлары.
Ауыз єдебиетінде тµрт т‰лікке мањызды орын берілген.

Тµрт т‰лік туралы таќырыптарды єр т‰лікке арнап (жылќы, т‰йе, ќой, сиыр, ешкі туралы) жеке-жеке сабаќтарѓа бµліп оќытуѓа болады. Тµрт т‰лік туралы жалпы маѓл±мат беру маќсатында таќырыптыќ сабаќтар µткізудіњ де пайдасы мол.

Сабаќтыњ таќырыбы: «Тµрт т‰лік»

Сабаќтыњ маќсаты:

Білімділік маќсаты: балаларды халыќтыњ тіршілік істерімен таныстыру, мал атаулырын, ерккше ќасиеттерін, пайдасын, к‰тім-баѓымын т‰сіндіру. Ата кєсіп туралы, олардыњ µмір салты жµнінде ±ѓым бере отырып, ќазаќ халќыныњ табиѓатќа, жан-жануарѓа деген ќарым-ќатынасыныњ тєрбиеліќ жаѓына назар аудару.

Дамытушылыќ маќсаты: «тµрт т‰лік» туралы µлењ, жыр, ж±мбаќ, жањылтпаш, маќал-мєтел, ертегілер оќыту, танымын кењейту, тілін дамыту.

Тєрбиелік маќсаты: ењбекќорлыќќа, іскерлікке, шеберлілікке баулу.

Сабаќтыњ кµрнекілілігі: тµрт т‰лік туралы жеке, сюжетті суреттер, ќима ќаѓаздар, ойыншыќ.

Сабаќтыњ єдісі: с±раќ-жауап, єњгіме єдісі.

Сабаќтыњ барысы:

М±ѓалім:

- Ауыз єдебиеті тµрт т‰лік туралы ж±мбаќтарѓа бай болып келеді. Балалар, тµрт т‰лік туралы білетіндеріњді естеріње т‰сіріп, ж±мбаќтардыњ шешуін табыњдар.

Ж±мбаќтар.

Кішкене ѓана бойы бар,

Айналдырып киген тоны бар. (Ќой)

Екі айнасы бар, екі найзасы бар. (Сиыр)

Ќамыс ќ±лаќ.

Тостаѓан т±яќ,

Мінсењ ќанат,

С‰ті дєрі,

Еті тамаќ (Жылќы)

Басында таяѓы бар,

Тµрт аяѓы бар

Екі ќ±лаѓы бар,

Иегінде саќалы бар. (Ешкі)

1. 
   Мал тµлдері туралы т‰сінік беру.
   

Мал тµлдерініњ аттары

Т‰йе тµлі- бота,

Жылќы тµлі- ќ±лын,

Сиыр тµлі- б±зау,

Ќой тµлі- ќозы,

Ешкі тµлі- лаќ,- деп аталады.

2. 
   Малдыњ тµлдеуі.
   

• 
  Єр т‰ліктіњ тµлдеуіне байланысты айтылѓан сµздер болады, оѓан байланысты сµздерді д±рыс айтуымыз керек.
  

Т‰йе боталайды

Жылќы ќ±лындайды,

Сиыр б±заулайды,

Ќой ќоздайды,

Ешкі лаќтайды,-деп айтамыз.

М±ѓалім:

-Балалар малдардыњ тµлдеуін немен байланыстырып айттыќ?

Оќушылар:

• 
  Мал тµлдерініњ аттарымен байланысты айтамыз.
  

• 
  Єр малдыњ дыбыс шыѓаруын наќтылы сµзбен айтылады.
  

Т‰йе боздайды,

Жылќы кісінейді,

Сиыр мµњірейді,

Ќой мањырайды,

Ешкі баќырады.

М±ѓалім:

• 
  Балалар малды шаќырудыњ да µзіндік ерекшелігі бар. Егер дед±рыс шаќырмасаќ, мал келмей ќалады. Ќане, балалар, малды шаќырып, жем-шµп, су берейік!
  

Т‰йені- «кµс-кµс»,

Жылќыны- «ќырау-ќырау»,

Сиырды- «аухау-аухау»,

Ќойды- «п±шайт-п±шайт»,

Ешкіні- «шµре-шµре»,- деп шаќырады.

5. Мал атасы.

М±ѓалім:

Мал атасы

Жылќы иесі- Ќамбар ата,

Т‰йе иесі- Ойсыл ќара,

Сиыр иесі- Зењгі баба,

Ќой иесі- Шопан ата,

Ешкі иесі- Сексек ата, деп атаѓан.

6. Т‰лік сыры

Топпен ж±мыс. Оќушыларѓа ќима ќаѓаздарѓа жазылѓан сµйлемдер тобы таратылып беріледі. Топтаѓы оќушылар сµйлемдерде талдап, оныњ ќай т‰лікке тєн айтылѓанын табады. Сµйтіп таќырыптыќ мєтін ќ±растырады.

Т‰йе.

Жылќы.

Сиыр.

Ќой.

Ешкі

Тастан тасќасекіріп тыным таппайды. Оныњ с‰ті, т‰біті пайдалы. Ол аѓаш ќабыѓына µш.

7. ауыз єдебиетінде 4 т‰лік туралы маќал-мєтелдер кµп.

Маќал-мєтелдер

Т‰йе атасы-нар

Ат- адамныњ ќанаты

Мал баќсањ,- сиыр баќ.

С‰т кетпейді шарадан.

Мал µсірсењ-ќой µсір

¤німі оныњ кµл- кµсір

Ешкілі ќой µреген.

8. Тыйым сµздер

Ќазаќ халќы малды к‰тіп-баѓу, саќтап µсіру, жаѓына да кµп кµњіл бµлген. Малѓа байланысты тыым сµздер айтып, єдептілікке, мейірімділікке, аяушылыќќа, сезімдеріне тєрбиелеген.

Мысалы: тыйым сµздер

Малды бастан ±рма

Малѓа теріс мінбе

Малды теппе,

Аќты тµкпе,- деп ескерткен.

9. Ќорытынды

М±ѓалім:

Бастауыш мектеп оќушыларына ±лттыќ тєрбие мектеп табалдырыѓын аттаѓан єрбір б‰гінгі баланыњ бітімінен мінез-ќ±лќына, ќасиет сапасына бастау алуы м‰мкін. Бала болашаќтыњ адамы. Жањадан ќалыптасып келе жатќан ел азаматы.

Ал, б‰гінгі бала д‰ниетанымымен µсіп жетілуі, дене бітімі мен кµзќарасы, тіршілігімен, т‰сінігімен жылдан- жылѓа µзгеше, сонымен бірге олардыњ єрќайсысыныњ бір-біріне ±ќсамайтын µзіндік дара ерекшеліктері, мінез-ќ±лыќтары бар. Сондыќтар тєрбиешілер, м±ѓалімдер, ата-аналар барлыќ жылы ж‰рек мейірбандылыќ пен балаларды ќаз ќалпында с‰юге тиіспіз. Олардыњ ішінде аќылдысы да, жалќауы да, еркесі де, тілазары да болуы зањдылыќ.

Балалардыњ осы ерекшелігін т‰сіну арќылы баланы жан-тєнімен жаќсы кµре отырып, танып білуге олармен санасу, ќамќарекетін, ісін, кµњіл-к‰йін білу басты шарт.

Бала ќоѓамныњ барлыќ информация ќ±ралдарынан хабардар, оныњ аќыл-ойыныњ даму дєрежесі, т‰сінуі адамдар µміріне, ењбегінен, техникадан ќарым-ќатынас ережелері мен маѓл±маты бар. Єсіресе мектепке келгенге дейін-аќ балалардыњ кµбі оќу, жазу, д±рыс сµйлеу, µзін-µзі ±стау ережелерін біліп келеді.

Біраќ, єлі де болса б‰гінгі к‰нде балалар ата-баба дєст‰рін, ±лттыќ єдет ѓ±рыпты, халќыныњ тарихи мен рухани байлыѓын, ана тілін, дінін жете білмей отыр.

Сондыќтан ќазіргі ќоѓамныњ жањарті жаѓдайы болашаќ ±рпаќты тєрбиелеуде т±тас педагогикалыќ процессініњ барлыќ саласында халыќтыќ педагогиканыњ озыќ идеялары мен тєжірибесін ќолдануды талап етеді.

Б‰гінгі мектеп оќушылары жоѓары мєдениетті ой-µрісі кењ, мамандыѓын еркін тањдай алатын білімді болумен ќатар µз халќыныњ, µз ±лтыныњ ѓасырлар бойы жалѓасып келе жатќан ата-баба м±расын, салт-дєст‰рін, єдет-ѓ±рып, тарихы мен єдебиетін, µнерін, адамгершілік иманлдылыќты дєріптейтін ќарым-ќатынас, мінез-ќ±лыќ ќасиеттерді бойына ќалыптастырады.

Міне осындай шын мєніндегі асыл ќаситеттер болашаќ жас адамныњ бойында ќалыптастыру оќу-тєрбие ж±мысыныњ µзара дєйектілікпен ±штасып жататын алуан т‰рлі саласына тєуелді.

Соњѓы жылдары тєжірибеде айќындала бастаѓан ѓылыми-зерттеу ж±мыстары мен жалпы білім беретін тектептерде жєне жоѓары оќу орындарында дєст‰рлі ж±мыстар мен ќатар дєст‰рле емес ж±мыстар ж‰ргізіліп, жастар мен оќушылардыњ бос уаќыттарын мазм±нды , салалы, іздемпаздыќ пен жњалыќќа, іскерлікке, шыѓармашылыќќа баѓытталѓан іс-єрекеттерге халыќтыќ педагогиканыњ идеяларын пайдалану кµрініс таба бастады.

Батыр аѓамыз Бауыржан Момыш±лы айтќандай: «Єрбір ‰йде отбасы реликвиясыныњ борышы болѓан жµн. Б±рындары жасаѓан ерліктерді сыйламай, ќадірлемей т±рып, жања ерлікке шаќыру бекершілік». Сондыќтан жас ±рпаќта ата-баба дєст‰рі рухында тєрбиелей отырып, оларды адамгершілікке, инабаттылыќќа балыѓан абзал. Ол ‰шін єрбір отбасында ќалыптасќан т±рмыс-салт, дєст‰рі ж‰йелді тєртіптіњ болуы тиіс.

Отбасы тєрбиесі ж‰йесінде ауќымды мєселеніњ бірі балалрдыњ µзін µзі жеке т±лѓа ретінде танып- білуіне жєне µздерін µздері дамытуына басты назар аудару керек.

Тєжірибеде кµрсетілгендей психологиялыќ ќолайлы жаѓдай болѓан отбасында, балалардыњ д±рыс дами алатындыѓы белгілі. Ата-аналардыњ ењбек с‰йгіштігі, рухани адамгершілік мєдениеті, ата-аналыќ жауапкершілігі баланыњ жєне т±лѓа болып, ќалыптасуына оњ ыќпал жасайды.

Ата-аналардыњ ќазіргі кезењде ерекше кµњіл бµлетін рухани интеллектуалды ќызыѓушылыќтары оњ арнаѓа сала білуге ±мтылу.

Сонымен ±сынып отырѓан «бала тєрбиесіндегі халыќтыќ педагогика» атты єдістемелік ќ±алды ќазіргі баа тєрбиесініњ ењ к‰рделі проблемасы адамгершілік тєрбиесініњ педагогикалыќ-психологиялыќ негізі халыќтыќ м±рамен байланысты ќарастырѓан.

Мектеп тєжірибесі кезінде м±ѓалім тєрбиешімен бірігіп отырып жасаѓан «Адамгершілік кодексі» баѓдарламасын бала кезінде м±ѓалімдер, тєрбиешілер, ата-аналар пайдалануларына болады.

Ќолданылѓан єдебиеттер

1. 
   Айдаров Г. Орхон ескерткішініњ тексті. Алматы, «Ѓылым», 1990ж.
   
2. 
   Алтынсарин Ы. Тањдамалы педагогикалыќ м±ралары. Алматы 1991ж.
   
3. 
   Адамбаев Б. Шешендік µнер 1967ж. Халыќ даналыѓы, 1976 Ќазаќтыњ шешендік µнері, 1983ж.
   
4. 
   Аќ сандыќ, кµк сандыќ. Жинаќ. Алматы. 1988ж.
   
5. 
   Инабат. Жинаќ. «Рауан».1995
   
6. 
   Аймауытов Ж. Психология «Рауан». Алматы. 1995
   
7. 
   Ахметов Ш. Ќазаќ балаларыныњ халыќ дєст‰рлері арќылы тєрбиелеу 1966ж.
   
8. 
   Єлімбаев М. Халыќ-ѓажап тєлімгер «Рауан» 1991
   
9. 
   Єбдіразаќов Е. Адамгершілік, имандылыќ тєрбиесі, Шымкент,1994ж.
   
10. 
    Богославский В.В. Жалпы психология 1958ж.
    
11. 
    Базарбаев Ж. Н±сќабаев Ж., Даулетова Ќ., Єбілда±лы ¦. Инабат- єдептану оќу ќ±ралы.
    
12. 
    Власкин А.Г. Оќушыныњ рухани єлемі, Ленинград 1991ж.
    
13. 
    Ѓабдуллин М. Ќазаќ халќыныњ ауыз єдебиеті «мектеп» 1974ж.
    
14. 
    Досм±хамбет±лы Х. Аламан «Ана тілі» 1991ж.
    
15. 
    Жолдасбеков М. Асыл арналар Алматы «Жазушы» 1986ж.
    
16. 
    Ж±мабаев М. Педагогика «Ана тілі» 1992ж.
    
17. 
    Жарыќбаев Ќ.Б.,Наурызбаев Ж. Ќазаќтыњ ±лттыќ тєлім-тєрбие атауларыныњ т‰сіндірме сµздігі, Алматы,1993ж
    
18. 
    Жалын Єдептілік єлемі, 1982ж.
    
19. 
    Жарыќбаев Ќ.,Ќалиев С. Ќазаќ тілініњ тєрбиесі
    
20. 
    Жарыќбаев Ќ., Табылдиев Є. Єдеп жєне жантану, Атам±ра, 1994
    
21. 
    Игенбаева Б.К., Мен- адаммын.
    
22. 
    Ќ±нанбаев А. Шыѓармалары Екі томдыќ «Жазушы», 1968ж.
    
23. 
    Ќоянбаев Ж.Б.,Ќоянбаев Р.М., Педагогика
    
24. 
    Ќалиев С. Ќазаќ халќыныњ салт-дєст‰рлері жєне демократ аѓартушылары. Алматы РБК, 1993ж.
    
25. 
    М±сырманов А. Тєрбие ж±мысыныњ модульдік технологиясыныњ моделі, Алматы,2002ж.
    
26. 
    Мырзагелді Ќ. Абзалдыќ єліппесі
    
27. 
    М±ханов С. Халыќ м±ралары. Алматы «Ќазаќстан» 1994ж.
    
28. 
    Мусин, Бержанов К., Педагогика тарихы,1981ж.
    
29. 
    Попов Л.А., Этика Москва 1998ж.
    
30. 
    Психология, Алматы, 1970ж.
    
31. 
    Сухомлинский В.А. Балалыќ шаќтаѓы жеке т±лѓаныњ ќалыптасуы.
    
32. 
    Табылдиев Є. Тєрбие µрнектері А.,1989ж.
    
33. 
    Табылдиев Є. Халыќ таѓлымы А.,1992ж.
    
34. 
    Ушинский К.Д. Дидактика «Педагогика»,1983ж.
    
35. 
    ¦заќбаев С. Балаларѓа эстетикалыќ тєрбие берудегі халыќ дєст‰рлері. Алмты, білім 1990ж.
    
36. 
    Шакузада Н., Ж.Ерѓалиева, Єдептілік ќаѓидалары, «¤нер» 2000ж.
    
37. 
    Хасанов Б. Ана тілініњ даму тарихыныњ єлеуметтік мєні, Шањыраќ, «Ѓылым» 1993ж.
    
38. 
    Ќазаќстан мектебі 2004ж. N6
    
39. 
    Ќазаќстан мектебі 2004ж. N4
    
40. 
    Ќазаќстан мектебі 2004ж. N7
    
41. 
    Ќазаќстан мектебі 1999ж. N3
    
42. 
    Ќазаќстан мектебі 2003ж. N5
    
43. 
    Бастауыш мектеп 1985 ж. N12
    
44. 
    Бастауыш мектеп 1990 ж. N12
    
45. 
    Бастауыш мектеп 1982 ж. N11
    
46. 
    Бастауыш мектеп 2004 ж. N1
    
47. 
    Бастауыш мектеп 2004 ж. N6