Дипломдық жұмыс Көркем мәтінде окказионал фразеологизмдердің жасалуы мазмұНЫ

Болмайды екен еш қайғы күйігіндей (С. Мұқанов, 114 б.).

Мысалдағы кіндік кесіп, кір жуған тіркесі «кіндік кесіп, қан тамған» узуал фразеологизмнің негізінде соңғы компонентін кір жуған окказионалды тіркесімен алмастырудың нәтижесінде ФТ-ның прагматикалық әлеуетін көтеріп отыр.

Окказионал фразеологизмдердің белгілеріне: экспрессивті қасиетінің жоғарылығы, тек сөйлеу кезінде және белгілі бір кезеңде жеке индивидтің бір қолдануынан пайда болатындығы жатады.

Ақарлы-шақарлы, бір шаңырақ иесі, қолы алтын десе де болғандай үй де салады, пеш те қалайды, ағаштан түйін түйіп, темірден ою ояды дейтіндей (Ш. Құмарова, 303 б.).

Осы мысалдардағы қабағымен қар жаудырып, тілімен мұз тоңдыру (бетпақ, нашар мінезді), қабағынан қар жауып, кірпігінен қырау тамып (сұсты, айбарлы) тіркестерінің алдыңғы компоненттері белгілі, күнделікті қолданылып жүрген қалыпты (узуаль) фразеологизмдер, бұлардың соңғы компоненттерін жазушылар өз стильдеріне лайық, семантикалық мағыналары бір-бірінен алшақ окказионал фразеологизмдер жасаған, ал ағаштан түйін түйіп, темірден ою ою тіркесі – жеке қолданыстағы автордың енгізген шығармашылық жаңалығы. Кез келген окказионал фразеологизмдердің функциясы контексте ғана көрінеді, олар контекстен тыс қалыптаса алмайды.

Ақын-жазушылар өз ойларын нақышына келтіре жеткізу үшін тілдегі барлық мүмкіндіктерді: фразеологиялық бірліктерді, мақал-мәтелдерді, қанатты сөздерді барынша пайдаланады және оларды мақсатына қарай өзгертіп, мағынасын жаңғыртып, түрлендіріп қолданады.

Окказионал сөздер эстетикалық қызмет құралының бірі ретінде қаралса, экспрессия тудырудың тағы бір тәсілі фразеологиялық окказионализмдер болып табылады [7, 102 б.].

Көркем әдебиетте және сөйлеу тілінде фразеологиялық қолданыстың екі түрі кездеседі:

1. 
   қалыпты қолданыстағы фразеологизмдер;
   
2. 
   окказионалды фразеологизмдер.
   

Мағына тұтастығы (белгілі бір ФЕ-нің ішіндегі сөздер бастапқы мағынасынан түгел немесе ішнара жартылай айырылып қалады да, шоғыр тіркес біртұтас мағына береді); тіркес тиянақтылығы (белгілі бір ФЕ-нің ішіндегі сөздер бір-бірімен жымдаса байланысады, олардың орын тәртібі нық келеді, барлық жағдайда дерлік бір шоқ тіркесу қалпын сақтайды); қолдану тиянақтылығы (белгілі бір ФЕ әрдайым айна-қатесіз, өлеңдегі қайырма тәрізді бұлжымай қайталана қолданылады) [44, 590 б.].

Осы үш белгіні түгелдей ескере отырып, фразеологизмдердің ерекшеліктерін, қалпын нақты айқындауға негіз бар. Әйтсе де, олардың біреуін ескермеген жағдайда, фразеологизмдердің мағынасын толық аша алмауымыз да ықтимал. Окказионал фразеологиялық тұлғаларда бұлар белгілі бір жаңартулармен, түрленулермен сабақтаса жүреді. Сонымен, ОФТ туралы пікірлер әр түрлі. Енді соларға шолу жасайық.

Ғалымдар осындай тілдік тұлғаларды әркелкі бөледі. Мәселен, кейбір зерттеушілер бұл құбылысты узуалды фразеологиялық және окказионал фразеологиялық бірліктер деп екіге бөлсе, басқа ғалымдар үш түрде топтастырады. Оның біріншісі – нормалы фразеологиялық бірлік болса, екіншісі – окказионалды фразеологогиялық бірлік, үшіншісі – окказионалды фразеологиялық вариант.

Мұны Н. Уәлиев былайша бөледі: «Біздің байқауымызша, жаңғыртудың өзі екі түрлі болуы ықтимал. Біріншісі – жалпытілдік қолданысқа тән түрлендірулер де, екіншісі тек жазушы қаламына тән түрлендірулер» [22, 51 б.].

Г. Мұратова «Узуал, нормалы фразеологизмдерді окказионалды өзгертулердің нәтижесінде пайда болған стильдік жаңа фразалық туындылар – фразеологиялық окказионализмдер деп аталады» деген тұжырым жасайды [7, 121 б.]. Ал Г. Турабаева мақал-мәтелдердің жазушы шығармаларында өзгеріске түсіп қолданылуын, мақал-мәтелдердің окказионал варианты деп таниды, сондай-ақ жеке автордың қолданысында пайда болған жаңа тіркестерді фразеологиялық окказионализмдер деп атау үшін фразеологизмдердің барлық ерекшеліктеріне сай келу керектігін, олардың мағына тұтастығы, тіркес тиянақтылығы, қолданылу тұрақтылығы, әдеби тілімізде тұрақты орын алуы керек деп өз пікірін білдіреді [48, 84 б.].

Көркем шығарма авторлары фразеологиялық тұлғаларды әлдебір идеялық мақсатпен, образды, ситуацияны жан-жақты ашуда көбірек қолданылатын тәсілдерді окказионал фразеологизмдер дейміз.

Бұл тәсілдің мақсаты – фразеологиялық тұлғалардың бүкіл әлеуеттік мәнерлілігін көрсету арқылы фразеологизмдердің оралымды қызметін таныту [23, 133 б.].

Узуал қолданыстағы фразеологизмдерді түрлендіруге эллипсис, редукция, контаминация, диверсия, дистакт (сөз сыналту), плеоназм (жаймалап қолдану), субституция және т.б. қатысады.

Бұл тәсілдерді қолданудағы негізгі мақсатымыз – контекстегі басты ойды анағұрлым ажарлы, көрікті етіп сипаттау; мағынасын жан-жақты толық ашу; іс-әрекеттің өту процесін нақтылау; объекті мен субъектіге мінездеме беру. Осыларды талдау нәтижесінде узуал фразеологизмдер мен окказионал фразеологизмдердің өзіндік айырмашылықтары бар екендігі байқалады. Өйткені фразеологизм мен сөз жанамалық (изоморфизм) қатысында болады, окказионал сөз бен окказионал фразеологизмдер бір өлшеммен, ортақ белгілерімен ажыратылады.

Окказионал фразеологизмдер мәтіннен тыс қалыптаса алмайтындықтан, біз окказионал фразеологиялық тіркестер функциясын контекст арқылы анықтаймыз.

Біздің тұжырымымыз бойынша, УФТ-дан ОФТ-ның ерекшеліктері мынадай:

• 
  окказионал фразеологизмдер мәтін ішінде анықталады және одан тыс қалыптаса алмайды;
  
• 
  узуал фразеологизмдерге қайшы келеді;
  
• 
  өміршең емес;
  
• 
  сөйлеуде кенеттен пайда болады;
  
• 
  құрылымы, құрамы тұрақсыз;
  
• 
  қолдану тұрақтылығы жоқ;
  
• 
  мәтінге, сөйлеуге экспрессивті реңк беретін, тыңдаушыны селт еткізетіндігімен де ерекшеленеді;
  

Қорытындылай келе айтарымыз, окказионал фразеологизмдер тіл жүйесіне қайшы келмейді, оларды көркем түрде қолдану тілдік нормадағы дәстүрлі құбылыс болып саналады. Фразеологиялық тұлғалар тіл байлығын арттырар бірден-бір маңызды құралы болса, ал окказионал фразеологизмдер қазіргі қазақ тілінің көркемдігін барынша толықтырып, фразеологиялық қорды байытуға мол мүмкіндік береді. Осыған орай, окказионалды фразеологизмдерді зерттеу күрделі де қызықты мәселе.