Дипломдық ЖҰмыс мамандығы: 6В01707- Қазақ тілі мен әдебиеті (мамандық атауы және шифры) Көкшетау, 2024
ХХ-ХХІ ғ ақындарының поэзиясындағы табиғат құбылыстарының тұрақты сөз тіркестерін қалыптастыруы
жүктеу/скачать 64,2 Kb.
|
Қазақ поэзиясындағы табиғат құбылыстарының берілуі
| 1.2. ХХ-ХХІ ғ ақындарының поэзиясындағы табиғат құбылыстарының тұрақты сөз тіркестерін қалыптастыруы
Қай сөз тіркесін қабылдамасаңыз да, бәрі халықтың ауызекі тілі негізінде қалыптасатыны белгілі. Осы себепті, тіпті бір фразаның да тілдегі номиналды,номинативті мағыналары әртүрлі, адамдардың дүниетанымы мен табиғатына ерекше әсер етеді, мазмұнына бай. Адамның өмір туралы білімін, дүниеге көзқарасын, зеректігін,ойды түсінуін білдірудегі сөз тіркестерінің рөлі маңызды. Сонымен қатар, ол тілге ерекше жарқын,өткір сипат, эмоционалды және мәнерлі реңк беретінін ескере отырып, стилистикалық мән ерекше құрал деп болжауға болады. Сондай-ақ, ғасырлар бойы ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан халықтың ұлттық мұрасы болып табылатын көркем әдебиет арқылы көрініс табатын нәрсе бар. Әдеби шығармаларда жиі кездесетін тілдік бірліктердің бірі, олар ықшамдылығымен, бейнелілігімен және дәлдігімен ерекшеленеді, олардың әдемі тұстарын көрсетеді. Жалпы қазақ тіліндегі сөз тіркестерін стилистикалық тұрғыдан қарастыру үшін ақындардың өлеңдеріндегі сөз тіркестерін қолдану ерекшеліктеріне назар аударған жөн. Кез келген ақынның негізгі ойды ашу үшін сөз тіркестерін қолданып, оларды дайын күйінде қолдануы немесе белгілі бір мақсатқа өзгертуі ақиқат. Біз оларды бірнеше топқа бөлуге тырыстық. 1. сөз тіркестерінің құрамындағы сөздердің кезектесуі 2. Ақынның қалауы бойынша сөз тіркесінің құрамына жаңа сөз қосу 3. бір сөйлемде бірнеше сөз тіркестерін қолдану Қазақ поэзиясында сөз тіркестерін ақындар белгілі бір мақсатта өзгертіп, қолданатынын айттық. Сонымен бірге, тақырыпты зерттей келе, ақындарымыз өз өлеңдеріндегі әр сөз тіркесінің қолданылуын олардың әрқайсысының нақты лингвистикалық қолданысы мен шеберлігіне қарай жаңа мағынада, жаңа мағынада топтастырады. Табиғаттан образ жасау, оның бейнесін адамның іс-әрекетіне, адамның қадір-қасиетіне байланысты жасау, адам психологиясын беру, философияны қалыптастыру. Көк дақты бұлттар, Біраз уақыттан кейін күн батып бара жатыр. "Кешіріңіз", - деді ол., Оның бетінен жас ағып кетті. "Кешіріңіз", - деді ол., Жер көгеріп кетуі мүмкін. Ағып жатқан көз жасын кезіп жүр, Бас ауруы, асқазан ауруы "Бұлттардың көгілдір бұлты" поэмасында ақын табиғаттың бұлттар, күн, жаңбыр арқылы көрінісін суреттеп, лирикалық қаһарманның көңіл-күйін жеткізеді. Аспанды жауып тұрған бұлттар қайғы мен көз жасының белгісі, ал жаңбыр көңілсіздік пен жылаудың белгісі болып саналады. Бұл өлеңде Ақын табиғатпен қарым-қатынас жасай отырып, одан жанды тазартатын және назардың кірін жуатын күшті күш тілейді. Яғни, көгілдір ала бұлттан жаңбыр жауған сәтте лирикалық қаһарманның көзінен жас ағып, оның егініне егіледі. Алайда, лирикалық қаһарманның қуанышы жер жаңбырдан көгеріп, табиғат бұзылып, дүние жаңарған кезде сезілмейді. От оның ішкі әлемін шарпыды, басы ауырды. Ақынның келесі өлеңінде: "күз" - Сахара табиғатының басқа кезеңіне арналған өлең. Сұр бұлттардың түсі суық аспанды орап алады, Күз мезгілі еді, жерді дымқыл тұман басып қалды. Оның толғанын немесе тоңғанын білмеймін, Поэма ауылдың күнделікті өмірін қарапайым, нақты түрде суреттейді,үлкен шеберлікпен, жанды өлеңге жеткізеді, жылдың төрт мезгілін суреттейтін басқа өлеңдердегідей үлкен поэтикалық шеберлікті көрсетеді. Аспанды жауып тұрған бұлтты "сұр бұлт" ретінде қабылдай отырып, ол күз айының сипаты мен суық ауа райын сипаттайды. Ақын келесі өлеңдегі дымқыл тұманды байланыстырып, жалғастырып, үйлестіре отырып, Жердің тіршілігі дымқыл тұманмен жабылғанын, таң атқанда шық болатынын меңзегендей. Күзде қураған жапырақтары бар ағашты, сарғайған және тозған күзді, көшпелі ауыл өмір сүретін табиғи ортаны сипаттай отырып, айналасы айқын көрінеді. Ақын Жұмекен Нәжмеденов, келесі ХХ-ХХІ ғасырдың өкілі, өзінің "қажет болған жағдайда күлімсіреуге болмайды"өлеңінде былай деп жазды: : Сізге күлудің қажеті жоқ., Ол оған улыбнулся. "Білмеймін", - деді ол. Тарақтан ағып жатқан қара жіптер; қара бұйра толқындар бұралған, бұлақ-бұлқ қос тізбегіне құяды – Алматы аспанындай бақытты Мен судың дыбысын естідім. Ақша азық-түлік бұлты сияқты ұшып кетеді, егер сіз аузыңызды ашсаңыз-сіз отырасыз және ән күтесіз-бұл ақынның 1966 жылы "Жарық пен жылу"кітабында жарияланған өлеңі. Жалпы, өлеңнің негізгі идеясы-қыз бейнесін беру. "Білмеймін, - деді ол, - бірақ мен сенің не туралы айтып тұрғаныңды және не туралы айтып тұрғаныңды білмеймін." Қыздың әдемі дауысы таза , мөлдір судың үніне ұқсайды, әдемі ойды жеткізеді. Сұлу қыздың даусын "ақша бұлт іспетті"деген сөзбен жеткізеді. Яғни, "ақша бұлты" мақта мағынасында қолданылады. Жалпы, үлпілдек адамды а-ға жетелейді. Енді ақынның бір өлеңінде: "ақ түс: Ақ деген не? Зорлық-зомбылықтан, тепкілеуден Мен бұл тірі қалған адамның ар-ұжданының түсі екенін білемін. "Кешіріңіз", - дедім мен., "Білмеймін", - деді ол. – ақ бұлт қалықтаған кезде, жүрек жаңбыр бұлтындай домалап, лық толды. ....... Аспан аппақ, жиналған ақ бұлттар, ақ шыңдарға ақ жаңбыр жауып, өлең жолдарында Ақын " ақ Деген не? айырмашылығы неде?... [32.158], "Ақ деген не? "Білмеймін, - деді ол, - бірақ білмеймін. Бұл өлеңде Ақын "ақ бұлт, ақ жаға ,ақ нан, ақ шың, Ақ жаңбыр, Ақ Қағаз" деген бейнелі мағынада "ақ"сөзін тура мағынада қолданған. Мұнда" Ақ " сөзі мінсіз, таза, адал деген мағынада қолданылған. Бұл сөз арқылы адамның бойындағы жақсы және жаман мінез - құлық қасиеттері де беріледі. Біздің ортақ тілімізде қолданылатын" қара бұлт " тіркесі жаңбыр жауған кезде Жер аспаннан шыққандай қара бұлттардың үйіліп жатқанын білдіреді. Қазақ әдебиетінде өзінің бет-әлпетін анықтаған, өз стилін тапқан, өз стилімен өз дауысымен жеткен, біздің әдебиетіміздегі қайталанбас стилімен логиканың тереңдігіне жеткен жазушылардың бірі., өз тіліндегі бейнелерді, астарлы әңгімелерді Қасым Аманжоловтың "Долы Бұлут"поэмасындағы бұлттардың үйлесімімен байланыстыруға болады. : Қылышты аспанға сал, Ауыр қара бұлттар. "Кешіріңіз", - деді ол., Бұлт Жерді толтырды. Ол депрессияға түсіп, келіп күңкілдеді. Алыс Аспанда, Аудан шуылдан күңгірт болды. Сіз жерге шашырауды өтінгенде, Бұлттарды жылауға ЖІБЕРДІ. Жалпы ақынның бұл өлеңінен адамның кейбір мінез-құлықтарын, іс-әрекеттерін табиғат құбылыстары арқылы жеткізгенін байқауға болады. Ақын жаңбыр жауғанға дейін табиғаттың жойылуы "жерді бұлт, жерді бұлт, аспанды бұлт толтырды." Ақын "мен табиғаттың перзентімін" өлеңінде "қара бұлт"тіркесін қолданады. Мұнда да "қара бұлт" тіркесін қолдана отырып, ол адам мінезін бейнелеп, оны табиғат құбылысымен байланыстырады. Мысалға Ашу, қайғы деген не Мен қара бұлттан үйрендім; - жолдардан көруге болады[33.125]. Ақмарал Леубаева болса, өлеңіндегі бұлт сөзін лирикалық тұрғыда қолданады. Мысалы, " мен сені сүйдім, білесің бе?"өлеңде": Мен сені сүйдім, білесің бе? Менің артымнан Ақ Бұлтқа барасың ба? Ақ бұлттан ақ найза жасау Сіз өмірмен күресуге дайынсыз. Бізге дейін және кейін ағартыңыз, ток қанша тұрады, "Кешіріңіз", - деді ол., "Білмеймін", - деді ол. Ол ақ бұлттардың арасында тоғысқанша "Білмеймін", - деді ол. Ол ақ бұлттардың арасында тоғысқанша Айтыс аузындағы ақынның қызы, көпшілікке танымал көптеген әндердің авторы ақмарал Леубаеваның бұл өлеңінің мәнін ашайық. Бұл махаббат жанрында жазылған өлең. Сондай-ақ, ақынның "Ақ Бұлт" атты екінші өлеңінде: Сен мені гүлге орап, көктемдей жылыттың, Менің өмірімде қайғы бар екенін ұмытып кетіппін. Уокер-Ек екеуміз сені іздеп жүрген егіздер сияқты шаршадық, "Білмеймін", - дедім мен. Мен сені жараттым-ай әдемі-ай ақ бұлттан жасалған, "Білмеймін", - деді ол. "Кешіріңіз", - дедім мен., Бұл әдемі, ақ бұлт еді. Осы өлеңдердің екіншісінде Ақын өзінің санасындағы қиялын бұлтпен, табиғат құбылысымен, тәтті сезімдер мен сағыныштан артта қалған бұлыңғыр күндердің елесі ретінде салыстырды. Табиғат құбылысы оның мағынасын "әдемі"детерминантымен бұлтқа бекіту арқылы өзгертті. Бұл ақынның өмір бойы көңіл-күйін, жүрегін кілтпен, ішкі жан дүниесінде болып жатқан сезімді басқа затпен салыстыра отырып, бізге жердегі табиғат құбылысы. Мұнда да ақынның сағынышын, мұңын, қол жетпес армандарын байқауға болады. Роза Алкожаның "ақ бұлттар" поэмасына талдау жасасақ. Бұл әннің сөзін әнші-композитор Р.Алкожа өзі жазған. Автордың табиғат құбылысы бұлтты өзгертіп, ОНЫ ХХІ ғасырдың ең үздік туындысына айналдырды десек артық айтқандық болмас. Өйткені, Роза Алкожаның бұл туындысы бүгінде ел тыңдайтын әндердің біріне айналды. Мысалға: Аспан әні бөлек, Сұлудың жаны бөлек, Ақ Бұлттың бәрі бөлек, Маған бәрі керек. Аспан әні бөлек Сұлудың мұңы бөлек Менің ақ бұлттарым Мисс адал болуы керек Ақ бұлттар армандайды - Жоқ, - деді мен. Мен сені сүйемін, мен сені сүйемін, мен сені сүйемін, мен сені сүйемін. "Кешіріңіз", - деді ол., "Кешіріңіз", - деді ол., Қара Жер менің жанымды бүлдірді. Ақын қыздың, әнші қыздың әндерінің бірі, оны қазір ел ықыласпен тыңдайды. Нәзік даусымен адамды еліктіретін қазақтың Қызы Дара Дана елін көптеген өлеңдерімен тамсандырады. (А. Мицкевичтен) Гүрілдеген наджагай, "Кешіріңіз", - деді ол. Басынан бастап ашылу бар ма Қайтып келе жатқан қауымның бағы? Мен орманға барғанда, Қанша түрлі гүлдер сақталады Мен қолыма қайта оралар едім. Гүлдерді былай қойғанда, бұл күн 1892-1893 жылдар аралығында Ақын Абай еркін аударған поляк ақыны А.Мицкевичтің өлеңінің көркем нұсқасы, "шөп Жоқ, мангыма Жоқ" поэмасының өлеңдерінде. Көріп отырғанымыздай, Бұл өлеңде Абай наджагай түрінде қолданылған. Бұл біздің қазіргі тіліміздегі найзағайдың бір түрі. 1892 жылы 47 жасында Абай поляк ақыны А.Мицкевичтің азаттық күрестегі жан толқынына негізделген "гүрілдеген наджагай" ("тұтқындағы поляк жандармының сөзі") рухани поэмасын аударды.. Өлеңнің шығу тарихына үңілсек, поляк ұлт-азаттық көтерілісін аяусыз талқандағаннан кейінгі аласапыран кезең, мұңды болашақ өлеңнің қуанышымен астасып жатыр. (А. Мицкевичтен) Гүрілдеген наджагай, "Кешіріңіз", - деді ол. Басынан бастап ашылу бар ма Қайтып келе жатқан қауымның бағы? Мен орманға барғанда, Қанша түрлі гүлдер сақталады Мен қолыма қайта оралар едім. Гүлдерді былай қойғанда, бұл күн 1892-1893 жылдар аралығында Ақын Абай еркін аударған поляк ақыны А.Мицкевичтің өлеңінің көркем нұсқасы, "шөп Жоқ, мангыма Жоқ" поэмасының өлеңдерінде. Көріп отырғанымыздай, Бұл өлеңде Абай наджагай түрінде қолданылған. Бұл біздің қазіргі тіліміздегі найзағайдың бір түрі. 1892 жылы 47 жасында Абай поляк ақыны А.Мицкевичтің азаттық күрестегі жан толқынына негізделген "гүрілдеген наджагай" ("тұтқындағы поляк жандармының сөзі") рухани поэмасын аударды.. Өлеңнің шығу тарихына үңілсек, поляк ұлт-азаттық көтерілісін аяусыз талқандағаннан кейінгі аласапыран кезең, мұңды болашақ өлеңнің қуанышымен астасып жатыр. Бұл аяттарда метафораның қолданылуы баланан құбылысының баланан құбылысына қарағанда күштірек немесе үстем болатындығында. "Көктемгі күн күркіреуі"поэмасының басталуы мен айтылуы ақын стиліне тән қасиет екенін білеміз. Міне, ақынның қысқа ғұмырында кез келген қазақ қызының, кез келген сұлудың сөзі, кірпігіме, яғни кірпігіме Күркіресем, ауыспалы мағына береді, яғни, сұлулықтың жүрегі мен көзіне сезім ұялатамын деген ойды жеткіземін. Ақынның арманы-әрбір сұлудың жүрегіне өлең жолдарымен найзағай түсіру[35.158]. Келесі 20 ғасырдың екінші жартысында айтыс өнерінің биігін бағындырып, әдемі сөз тіркестері арқылы халықтың жүрегінен орын тапқан жыраулық, жыршы-Термеші Ақын Шынболат Ділдебаев ұлытау өңірінің ұлдары мен қыздары туралы әңгімеледі. Бұл біз нақты адамды бірінші рет көріп отырмыз. Әл-Фараби Бекарысұлы-сыр елінің көркем азаматы, көптеген танымал әндердің авторы, бүгінде жас ақындар арасында танымал. Жас ақын, қарапайым ауылдың талантты адамы, өнердің сегіз қырымен сусындаған, ел танитын әндері көп. Сондықтан болар, әнмен бірге "біз егіздерміз" деген тіркес қалыптасқан. Бүгінгі ғылыми-зерттеу жұмысымызда біз жас ақынның барлық әндеріне емес, оның табиғат құбылысын пайдаланған өлеңіне тоқталамыз. Бүгінгі қазақ жастарының жүрегінен орын тапқан жас ақынның "Найзағай көңіл-күйі" поэмасына талдау жасайық. Ақынның айтуынша, бұл ән оның өмірімен тікелей байланысты. Табиғат құбылысы бұлттар мен найзағайларды қарама-қарсы мағынада қолдану арқылы керемет үйлесімділік танытқан ақын. Ақын табиғат құбылыстарын бұлт тәрізді көрме, найзағай жарқылынан айналып өтпейтіні де белгілі. Өйткені, айтпақшы, адам мен табиғат егіз. БІРАҚ ХХ–ХХІ ғасырлардағы ақындарымыздың өлеңдерінен екі ғашықтың бір-біріне деген сезімі өшпейтінін, тіпті әлмісақтан белгілі келе жатқан ғашықтардың басындағы жағдайдың да өшпейтінін көреміз. Қорытындылай келе, бұл біздің көңіл-күйіміз немесе сезімдеріміз болсын, барлығын табиғатпен және табиғат құбылыстарымен тікелей байланыстыра алатынымыздың дәлелі. Дауылдың бұл түрінің қолданылуын Атамыз Абайдың табиғат тақырыбына арналған, көктемнің сұлулығын суреттейтін "Жазғытұры" поэмасынан көреміз. Жалпы, негізгі поэма-сахара табиғатының сұлулығын суреттейтін қазақ халқының көшпелі өмірін шынайы бейнелеу. Жазда қазақ даласының тіршілігін табиғат , ауыл, жануарлардың жаны, қарттар мен жастардың көңіл-күйі , Еңбек елінің бейнесі, Айдын Көліндегі Аққу-Қазы, сайраған Бұлбұлы аясында көруге болады.көлде. [34.224] Бірақ осы кезде мен бір мәселені нақтылағым келеді. Жылы жарияланған басылым. ..."Білмеймін", - деді ол., "Білмеймін", - деді ол. Шындығында, Біздің Атамыз Абай сұңқарға қарама-қарсы "Баз" сөзін қолданып, ұшатын бүркітті үйрекке, қазды көк дауылға теңеген. Сондықтан, бұл қажет: "Кешіріңіз", - деді ол., "Білмеймін", - деді ол. Яғни, ғалымның пікіріне сүйене отырып, Осы негізде "Көк Дауылдың" қолданылуын талдаймыз[36.125]. Келесі Абай дәстүрін жалғастырып келе жатқан Қасым Аманжоловтың өлеңдерінде биік шығармаларымен астын сызып қана қоймай, жоғары леппен айтқан ойларын жеткізуге тырысады. "Дауыл" поэмасы да иллюстрацияны жеткізу үшін табиғат құбылыстарын ұтымды пайдаланатын поэма. Өлеңнің соңғы өлеңдерінде : Дауыл керуеніне көшті, Мен оның соңынан еріп, кетіп қалдым. Көк дауыл сияқты кеуде Мен жігіт едім, еркек болдым. Мен дауылдың ұлымын, Дауылсыз тұра алмайды. Кездесуге дайын, Егер ол соқса да, дауыл дамымайды. Өлеңнің жалпы құрылысына қысқаша нұсқа берілген. Байқағанымыздай, ақын сөздің әсемдігі мен әсерін арттыру үшін сөзді көп жағынан өзгерткен. Ақын қай өлеңді бейнелі мағынада қолданатынын оқығанда бір затты екінші затқа жатқызады, оның орнын басады. Бұл тұрғыда Абай дәстүрі сезіледі. Енді ақынның биік, берілген өлеңі туралы айтатын болсақ, оның кеудесін бір үйде бояп, іші - сыртын суреттеп, әрқайсысын белгілі бір құбылысқа жатқызуы-осының бәрі метафора. Бұл жай ғана метафора. Баламалы мағыналар арқылы ойдың анықтығын, өлеңнің мазмұнын ашатын сияқты[32.198]. Әрі қарай, қазақ тілі мен менталитеті, ұлттық рухы жолында аянбай еңбек еткен қоғам қайраткері Мұхтар Шахановтың "эверестке өрмелеу" поэмасындағы дауылдың ауқымын, табиғат құбылысын талдап көрейік: Бітті. Құлаған Қайыңға дауыл соғатын арман, Егер ол көнсе, ел күлмейді ме. Яғни, оның ақпан айында дүниеге келуіне байланысты өлеңді ақпанның қатты суығынан бастағаны ерекше жағдайды көрсетеді. Жалпы, адамның туылуы, кетуі осының бәрі адамның туған айына, туған күніне, өміріне байланысты мінез-құлқы осыған байланысты болатын заманауи жұлдыз жорамалдарына да қатысты. Басқаша айтқанда, Ақын Азтай Мәмбетовтің осы өлеңдерінен оның мінезінің терең сыры, ақпанның суығында, ақпанның боранында дүниеге келуі осының бәрі адамның ішкі бейнесіне тікелей тең келетін сияқты. Сонымен қатар, біздің қазақ халқы ақпанды алдамшы ақпан деп атайтыны белгілі. Өйткені ақпан айы бір күн суық, бір күн жылы. Сонымен, алдамшы ақпан айында өмірге келеді, ал оның мінезі осы аймен және туған күнімен байланысты. Алақан-бұл күтпеген жерден, аяқтың астынан тез басталып, тез тоқтайтын қатты желдің айналмалы қозғалысы. Бұл сондай-ақ оны жеткізетін табиғи құбылыс. жүктеу/скачать 64,2 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|