Дипломдық ЖҰмыс мамандығы: 6В01707- Қазақ тілі мен әдебиеті (мамандық атауы және шифры) Көкшетау, 2024
жүктеу/скачать 64,2 Kb.
|
Қазақ поэзиясындағы табиғат құбылыстарының берілуі
- Бұл бет үшін навигация:
- ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС Мамандығы:6В01707– Қазақ тілі мен әдебиеті (мамандық атауы және шифры) Көкшетау, 2024
- Мамандығы: 6В01707 – Қазақ тілі мен әдебиеті Орындады: ________________ Шалбай Аяжан Көлдейбекқызы (қолы) (аты-жөні, тегі)
- Кафедра меңгерушісі:______ ф.ғ.д., қауым.проф. Молгаждаров Қ.К (қолы) (аты-жөні, тегі) Көкшетау, 2024
|
ҚAЗAҚCТAН РЕCПУБЛИКACЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИCТРЛІГІ «Ш.Уәлихaнов aтындaғы Көкшетaу универcитеті» КеАҚ Байтемір Арузат Асқарқызы (тақырыбы ) ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС Мамандығы:6В01707– Қазақ тілі мен әдебиеті (мамандық атауы және шифры) Көкшетау, 2024 ҚAЗAҚCТAН РЕCПУБЛИКACЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИCТРЛІГІ «Ш.Уәлихaнов aтындaғы Көкшетaу универcитеті» КеАҚ ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС Мамандығы: 6В01707 – Қазақ тілі мен әдебиеті Орындады: ________________ Шалбай Аяжан Көлдейбекқызы (қолы) (аты-жөні, тегі) Жетекшісі: ________ :______ ф.ғ.д., қауым.проф. Молгаждаров Қ.К (қолы) (аты-жөні, тегі) «Қорғауға жіберілді» «» 2024 жыл Кафедра меңгерушісі:______ ф.ғ.д., қауым.проф. Молгаждаров Қ.К (қолы) (аты-жөні, тегі) Көкшетау, 2024 І.ҚАЗАҚ ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ ТАБИҒАТ ҚҰБЫЛЫСЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ 1.1. ХХ-ХХІ ғ ақындарының поэзиясындағы табиғат құбылыстарының берілуі Адамзат баласының өмірі табиғат аясында өтетіндіктен, Қорған ортасына деген сүйіспеншілік пен жанашырлық сезімі оны ана сүтімен сусындатады. Табиғат ежелден мистикалық күш болған, оның қабілеттері тым терең, құпияларға толы.Бұл құбылыстың Жырау поэзиясы заманынан бері көрініс тапқанына біраз тоқталып өтейік. Қазақтың ақын-жырауларында болмыс, табиғат бейнесі салыстыру, салыстыру арқылы жалпылама түрде жиі бейнеленеді. Оның да себебі бар шығар, біріншіден, өлең айтатындықтан-оның мақсаты адамның іс-әрекеті, мінез-құлқы, мейірімділігі емес, белгілі бір оқиға болуы мүмкін. Жырау поэзиясындағы табиғат көріністері, табиғат құбылыстары Жырау поэзиясындағы табиғат сұлулығы да белгілі бір дәрежеде дәріптеліп, көрініс табады. Доспамбет, Шалқияш, Жиембет, Марғасқы, Ақтамберді, Татар, Ертетей, Бұхара, атажұрт, туған жер, кір жуатын орындар, көпкен көпкен қонысауыл, Қоғалы көлдері, қымыз шығармалары жырланады. Қазақ жерінің табиғатына баға беретін де, бағалайтын да ешкім жоқ. Жер бетіндегі ең әдемі жұмақтардың бірі - Жерұйынды тынымсыз іздеген данышпанның ойлары бүгінде біздің асыл ойларымыздың інжу-маржандарын құрайды. Оның пікірінше, жер бетіндегі адамзат өмірінен көрінетін ұжым бар, оның атауы "Жерұйық". Бұл жаулармен айналыспайтын, мал жемейтін, шөп пен суға бай ел. "Білмеймін", - деді ол. Асанқай қазір желмаяға мініп, осы жерді табу үшін ауданның төрт бұрышын кезіп жүр. Ол пайдалы жағын есептеп, тауға, өзенге, құрлыққа және жолда кездескен адамдарға тиісті баға береді " [1.56] Асан қайғы-қасіреттің моральдық тұжырымдамалары мен тұжырымдамалары оның эстетикалық пайымдаулар шеңберіндегі ойлары мен болжамдарында жиі кездеседі. Дала кеңістігі мен табиғат құбылыстары Асан сезімталдығының санасына үлкен әсер еткені атап өтілді. Табиғаттың адамға берген сыйын ол бөліспейді, ол бәрін тұтастай қабылдайды. Адамның адамгершілік қасиеттерін үйретіп, табиғат сұлулығының заңдылықтарымен сусындату керек. Адамның ізгіліктерін қалыптастырудың алғышарты табиғаттағы, сұлулықтағы шынайы үйлесімділіктен туындайды. Сондықтан Асан эстетикалық мәселелерге, олардың қоғамдағы көрінісіне, шешілу қарқынына тоқталған жоқ. Ол өтпелі кезеңнің қолайсыз сипатын, әсіресе мал шаруашылығына қолайсыз болса да, өмірдің басқа салаларына деген қажеттілікті дәлелдеді және анықтады. Мысалға: "Дауыл да, жаңбыр да жоқ, Екі тентек бірге ауыл болмайды. немесе: Балық тайлай Тулаған, Құстар қойдай ақырды, Бұған"несібелі Көлі"шумақтары дәлел. Бұл табиғаттың көздің жауын алатын сұлулығын, оның мызғымас пәктігін шектемейді. Асан қайғы-қасіреттің сұлулық пен сұлулыққа деген көзқарасы ерекше шынайылықпен, көркемдікпен көрінеді және адамды шабыттандырады. Табиғат-өнер, өнер өз кезегінде эстетика туралы ілімнің негізгі объектісі болып табылады. Асан адамға белгісіз табиғи тіршілік иелеріне, оның қайшылықтарына жүгінеді, қорытынды жасайды және адамдардың іс-әрекеттері үшін олармен қарым-қатынас жасау мүмкіндігін ашады. Асананың эстетикалық дәмі шындықты көрсете отырып, оны белгілі бір дүниетаныммен байланыстырады. Оның рефлексияларында сұлулықты сұлулықтан, жақсылықты қауіптен ажырататын эстетикалық сезімдер де бар. Асқар таудан ақ сұңқар, - Ал не? - деп сұрадым. Асқар тауының басына, Ақ сұңқар құс Түлкі, Жүнге қар жауа ма? Ата әліпбиі, Көп нәрсе бар ма? Сары Арқада, Арыстандар Шаркты ұрады, Алтай ұрып ұрып ұрып ұрып ұрып ұрып ұрып ұрып ұрып ұрып Егер сіз жаманға ақымақ сөздер айтсаңыз, Есік тарс жауып тұрды".[1.89] Салыстыру арқылы метафоралар әлеуметтік, эстетикалық рефлексиялар шындықтың пердесін ашады және адам мінез-құлқының құрметсіздігін, құрметсіздігін сынайды. Адам санасын тәрбиелеуде. Жоғарыда келтірілген пайымдауларға жүгінсек, адамдар табиғаттан өзара сыйластық, достық үлгілерін үйренуі керек деп санаймыз. Асан табиғатта адамдар арасындағы қарым-қатынасты оңтайлы дамыту жолын іздеу қажеттілігін білдіреді. Бұл табиғатқа еліктеу ғана емес, оның мақсаттары мен мұраттарына бейімделуі, онымен шынайы қарым-қатынаста болуы керек дегенді білдіреді. Толқудың негізгі мақсаттары Табиғат пен әлеуметтік ортаны көркемдік безендіру, эстетикалық ерекшеліктерді сіңіру, адамдар үшін табиғат заңдылықтарын насихаттау, қолайлы жағдайлар жасау, олар арқылы адамгершілік қасиеттерді орнату болады. Табиғат пен әлеуметтік қатынастардың тәуелсіздігін сақтап қана қоймай, олардың бір-бірімен үйлесімді бірлігін білдіреді. Таза мінсіз асыл тас, Суфледе. Таза мінсіз асыл сөз, Ой түбінде жатыр. Су түбінде жатқан тас, Жел мазасызданған кезде соғады. Ойдың артындағы сөз, Шер толқып шығады". Бұл ретте анықталды. Жыраулардың поэзиясында белгілі бір дәрежеде табиғи көріністердің, табиғи құбылыстардың, сайып келгенде, жазбаша әдебиет өкілдерінің шығармаларының көрінісі ықпал етті. Олар жақсы дәстүрлерге, талантты ақындардың тенденцияларына бой алдырып, әндерін рухани қуаттандырды. Бізге жеткен жыраулардың мұрасы аз болса да, біз үшін құнды жәдігер болып табылады. Жыраулардың поэзиясынан кейінгі кезеңде жаратылыстың жанды бейнесін, бояу рельефі бар құбылысты барынша көркем бейнелеуге арналған көркемдік тұжырымдама қалыптасты. Туған өлкенің табиғаты, оның ерекше кескіндемелік көріністері, табиғат құбылыстары көңіл-күйді, ішкі құпияны немесе сыртқы түрін, адамның бет-әлпетін сипаттауда, әртүрлі қиялдағы философиялық ойларды білдіруде, өмір мен тұрмыстық жағдайларды дәріптеуде бейнелі, бейнелі функцияны орындай бастады. [5.120] Бүгінгі зерттеу жұмысында біз қазақ поэзиясындағы табиғи құбылыстарды қарастырған кезде мынаны көреміз ХХ ғасырдың басындағы ірі қоғамдық-саяси оқиғалар мен ғылыми - техникалық революция біздің барлық рухани байлық туралы түсінігімізді кеңейтіп, өзгертті. Адамның өзін-өзі тануының, ғылымның дамуының жаңа дәуірі басталды. Сіз табиғаттың сыртқы түрінен ләззат алып қана қоймай, оның ішкі болмысын тыңдай аласыз. Табиғат адамның ішкі құпиясын, оның жанын картиналар арқылы ашуға күш салды ақындар. Адам жан әлеміндегі жұмбақ, зерттелмеген өзгерістерді, құбылыстардың алуан түрлілігін ашатын табиғи құбылыстардың құпиясы мен сипатының егжей-тегжейлі, мәнерлі бейнесін таба алды. Табиғаттың эстетикалық танымы-бұл ерекше сән-салтанаттың бейнесі-сыртқы келбеті, өзіндік ерекшелігі-суреттің рухани сұлулығымен өрілген бейнелі, бедерлі туынды, оқушыны қызықтыратын ең толық, мүмкіндігінше еркін көрініс [5.115]. Біз табиғаттың жұмбақ құбылысын Абайдың толық поэзиясынан көреміз. Абай поэзия арқылы қоғамның тарихи-психологиялық бейнесін ашты. Абайда табиғат пен табиғат құбылыстары, тыныс алу, қозғалыс, қоршаған ортаның дамуы тұтастай алғанда жаңа леппен, жаңашыл тәсілмен жырланады. Абайдың табиғатқа арналған өлеңдері жылдың барлық төрт мезгілін қамтиды. Ол қазақ әдебиетінде жоқ, батыс әдебиетін, оның ішінде орыс әдебиетін ақындар поэтикалық шығарма ретінде қабылдайды. Абай табиғатының поэзиясы табиғатты жаңа жолдармен ашады, бұл біздің қолымызда қолымыздан келмейтін жұмбақ әлемнің құпия кілтін ұстап тұрғандай сезім тудырады. Мысалы, Абайдың Қыс мезгіліне арналған өлеңінде: Ақ киінген, қалың, ақ сақалды, Соқыр, мылқау, танылмайтын тірі. Жоғарғы жағы ақ, түсі суық, Бұл өлеңде Абай қысты адам кейпінде, ақ киімде, ақ сақалда, сондай-ақ тірі жандарды танымайтын соқыр және мылқау күйде сипаттайды, енді ол ақ басын,тым суық түсін, басының сықырлауын бейнелейді. Жансыз қарбалас аязды қыс мезгіліне жол береді. Сәуір, әлі жас жігіт дүниеге келді, Қатал қыс әлі де бұйрық береді. "Мен білмеймін", - деді ол., Қолында су төгіліп, кесіледі-ол өткен қысты ескі орамалмен, келе жатқан көктемді жас жігітпен салыстырады. Бұл суреттелген жолдардың сәтті тоғысуы поэма шығармасында айқын көрінеді [6.47]. Оның ақыны: Алепат шал әлі де борбайлай, Жігіттің қатып қалғаны ұнамайды. Бейбітшілікті беру актісіне, "Мен білмеймін", - деді ол әзілге нұсқап[6.47]. Көкшетауда туып-өскен ақын Алмас Темірбайдың пейзаждарға арналған көптеген өлеңдері бар. Табиғи құбылыстардың табиғаты адамға тән, адамның табиғаты-табиғи құбылыс. Ақынның"ақпан" өлеңінде : Тоса-тоса шыдамсыз, Жаздың алғашқы алты айы. "Мен білмеймін", - деді ол., Ақпан айы орамалдың артына ағылды. Яғни, ақынның өлеңдерінен көрініп тұрғандай, ақпан айында жан сал ауруына шалдыққан сүре түрінде тірі құбылысқа айналады. Қазақ поэзиясында Абай-қысты сипаттаған ақынды табу қиын. Ұлы ақын табиғаттың сипаттамасын шебер жеткізеді, оның сөзбе-сөз, нақты көрінісі, бейнесі, бейнесі, бейнесі емес. Қазақ жазба әдебиетінде жаратылыс, табиғат бейнесі Абай поэзиясындағыдай бірде-бір қазақ ақынында көрініс тапқан жоқ. Абай табиғат поэзиясының,табиғат құбылыстарының таралу шыңында тұр. Абай дәстүрлері КГБ-да тірі деп айтуға болады. Ол дәстүрге қызығушылық танытып, кеш толқын ақындарын дамытып, насихаттады. Абай табиғатының лирикасында біз келесі ерекшеліктерді анық көреміз: ірі ақындар, дарынды тұлғалар қартайған сайын табиғатқа жақындай түседі, табиғатпен ол өзін біртұтас сезінеді, табиғат-ананың бір бөлігіне айналады. [8.33] яғни, осы өлеңдерді жеткізе отырып, біз Абай жанның қысты сипаттаған алғашқы ақын болғанын білеміз, Мұқағали қыс пен көктемнің алмасу кезеңін салыстырды, жас ақын Алмас Темірбайдың поэзиясында да солай. Мысалы:"менің ағыным" өлеңінде: Таймандаған Тайпақ ай, Жалау немесе Жалау? Шортан бұлтты шарбалар, "Мен бұл не екенін білмеймін", - деді ол қазір Ай сәулесі мен Қайыңды сүйіп жатқан қызға қарап, бұлттар арқылы пейзаждарды көрсететін бұлттар ғана емес , бұлттар сияқты әсер қалдырады. Бұл Ілиястың табиғатын сипаттауда басқасынан кем түспейтін өзіне ғана тән тәсілдердің бірі ретінде [9.43]. Келесі табиғи құбылыс бұлттарды пайдалану түнде таудың биік шыңы " ғасырлар мұз, суық Анна бейнесінде тас Жастық шақ. Ақын бұлтты өзі сүйемелдейтін керуен түрінде алады. Енді бір күні ақын осындай салыстыруды жасайды: Туча-бөбек, тау-ана, Мамина кеуде аймалай, Ол бала болсын. Жел шыққанға дейін. Ақын осындай бейнелі бейнелерді іздеуде өте шебер. Бұл ақынның мінездемесі. Ол әдемі құпияларды, табиғаттың сұлулығын өмірге әкелді. Оның өлеңдерінде табиғаттың сұлулығы-бұл басқа түс, басқа юбка, адамның назарын еріксіз аударатын басқа тыныс. Ақынның қаламынан ойдан, қиялдан туған Гауһар Забур жырлары шебер тігіншінің қолымен жасалған бұйым сияқты сіңеді. Ілияс табиғатының суреттері жұмбақ және жарқын [9.58]. Балалар үшін ақын төрт мезгіл туралы "Жазғытұрым", "жазғы шілде", "күз", "Қыз"атты өлеңдер топтамасын жазады. Қазақ ауылының өмірін, табиғаттың әртүрлі кезеңдерімен байланысты өмірді бейнелейді. Өмірлік өмір баланы қабылдау мүмкіндіктерімен байланысты болып қалады және оның негізінде ел өмірі туралы шығармаға айналады. Төрт кішкентай өлеңде ақын көптеген көріністерді сыйдыра алды. Ә. Тәжібаев Ілиястың осы өлеңдерін талдай келе, Күз мезгілі-бұл халық әдебиетіндегі адамға қамқорлық, қамқорлық сәтіне сәйкес келетін тәсіл (қоспалардың иллюстрациясы). Ілияның да сипаттамасы, жақшалары бар. Табиғатпен қарым-қатынаста өскен грани ұлының көңіл-күйі мен гүлді келбетімен үйлескенде, ол нәзіктіктің, шеберліктің, сұлулықтың символы болып табылады. И. Жансүгіров өзінің поэтикалық шеберлігімен туған өлкенің қайталанбас әдемі табиғатын ашады. Бұл фразада" Менің Ақсу ағыным", бір сөзбен айтқанда, өзеннің барлық сипатына, бүкіл мәніне сәйкес келді. Лирикалық кейіпкердің назарында "жылмиган Жұлдыз", "құшақтайтын қалақай", "Таймырдан Тайпақ ай", "сүйген қайың мен Сәуле", "қамыс сұрап"атты лирикалық түн бар. Өлең барысында лирикалық кейіпкер осы әдемі әлемге таңданып, таңданады. Туған жер-шежіренің туған жері", - деді ол. Ілияс Жансүгіров поэзиясының бір ерекшелігі-ол табиғат сезімдерін адам сезімімен біріктіреді және синхрондайды. - ИӘ, - деп сыбырладым мен., Жудетінің Жаңа көрсеті. [9.69] Өлеңнің алғашқы жолдарынан лирикалық кейіпкердің көңіл-күйі мен жаны мазасыздықты сезінетіні көрінеді. Түннің қараңғылығы бұған дәлел. Ақын көктен шашыраңқы шашырайды, алтынмен толтырылған көл түбі жаңбыр жауады, ал көлге ағып жатқан тамшылар алтынмен теңестіріліп, әдемі сурет жасайды, бұлтты түнде жел болмағанын, жеңіл жел болғанын көрсетеді. Ол әдемі мінезді, табиғаттың сұлулығын қаншалықты жырласа да,ақын оны ыстық,құмарлық жүрегімен, жұмбақ және жарқын сезіммен жырлайды. "Желді қарағай" поэмасында ақын табиғат құбылысын нөсер жаңбыр сияқты екпінмен жырлайды. Ой ойды дамытады, ерекше үйлесімділік жасайды және лирикалық кейіпкердің тағдырымен араласып, көркем көріністерді жырлайды: Жайлау Желді қарағай, Жайлауда маған емделді. Жайлау жаным, Жақ сияқты жанады. Яғни, Ақын Жайлауды жеңіл желмен сипаттай отырып, мен оны қалай көрсем де, өз елін осындай жайлауда санады. ән айту. Мұнда көптеген көрнекі иллюстрациялар бар. Мысалы, Мағжан Жұмабаевтың поэзиясынан біз табиғаттың тынысын тірі қозғалыста кездестіреміз: Аспанға тиетін биік тау, Тұманмен құшақтау, Аралас және сау, Алыс құмарлықпен бал Алтын күн батуы, Алтын күн ақырын өледі. Жаман бұлттар-жаман жарық, Кан жылап, күнді көміп жатыр. [6.450] Бұл өлеңде біз табиғи құбылыстарға байланысты түрлі қазақ өлеңдерінің өлеңдерде қалай айтылғаны туралы айтып отырмыз. Лирикалық кейіпкердің қуанышы да, күйзелісі де табиғатпен байланысты. Шынында да, жер бетінде алғашқы пайда болған сәттен бастап, адамзаттың өсуіндегі ізашар, өркендеу жолында табиғат болды. Сонымен қатар, ақынның "қайың" өлеңіндегі лирикалық кейіпкер қайыңның суық, қайғылы жағдайын сипаттағанда, ақынның бейнелеу бейнесінің ең әсерлі психологиялық күйін көрсетеді: Сыбырлау, Сіз дірілдейсіз, Сіз еңкейесіз, Күңкілдеу, Көпжылдық жел, Әр жолы Ақын Сәкен Сейфуллиннің Көкшетаудың табиғатпен байланысты сұлулығын дәріптеген өлеңдері өз елін, оның табиғатын сүйген ақынның шынайы сезімдерін бейнелейді. Ақынның "жайлауға көшу" өлеңінде : Өріс өртеніп, көлге су түсті, Отырды, үйге келді. Көлді паналап, жылқыларды суарыңыз, Шалғынға ақын-бие соғып жатқаны туралы өлеңдерде, ойында бас кейіпкер туған өлкесін аңсайды, жайдақ жылқысы, асыр өлке мен өзир, Байшешек құрқырып, көрсетіпжайлау, балалар тайгаға мініп, шабандоздар мініп, кенар еліне бірге көшеді, тіпті желде-табиғат құбылысы. самауырдың қайнаған көріністері-бәрі ақынның көз алдында тізбектен өтеді[12.21]. Абайдың "Жаз" поэмасында сахнаға ұқсайтын ештеңе жоқ, бірақ қай ақын ұзақ уақыт бойы бір қалыпта тұрған көшпелі ауылдың көрінісін суреттесе де әбден мүмкін. Қасым Аманжолов табиғи құбылыстарға да тәнті болды. Ол сондай-ақ жаңа ойлар туралы ойланып, оларға айқайлаған ақын болды. Ерекше шабытпен "Алатау" поэмасы жазылды. Жалпы, Алатау туралы көптеген ақындар өлең жазып, шығармалар жазды. Әрқайсысы өзінше ән айтты. Қасым-ақынның әдептілігі мен көркемдік тәсілдері мүлдем өзгеше. Алатау бұлт Асқарды айналып өтпей, Туған даланың аспанынан Карапас тұр. Ай ілулі менен күн, Жарқыраған шашкан тастарынан. [13.147] Осы бір өлімде ақын таудың биіктігін жырлайды. Ол бейнеленген және самогоншы болады. Али біріншісі өзінің асқарынан асып түспейтінін айтады. Содан кейін ол аспаннан шығады. Бұл ойын, ал Ай маған күннің таудың үстінде ілулі тұрғанын айтады. Ақын таудың биіктігін қарапайым түрде бейнелейді . ХХ ғасырдың басындағы қазақ поэзиясындағы табиғат көріністері жоғарыда аталған ақындардың әндерінде өз елінің бейнесін дәл бейнелейді, оқырманның жүрегіне өз еліне деген құрмет эмбрионын себеді, туған жерінің иісін сезеді. Тютчев - жер бетінде өмір сүрген ең ұлы ақындардың бірі-Тургенев білген. Бізде ол қазақ жерінде дүниеге келген. біз бірегей, таңғажайып ақын лирикпіз деп айта аламыз.[15.254] Тютчев бүкіл әлемде натуралист ретінде танылды, оны орыс халқы философиялық лириканың Баратиналық ұлы өкілімен бірге мойындады. Жалпы, табиғат пен философия-ажырамас ұғымдар. Табиғаттың болуы философияға әкеледі, философияның тамыры табиғатқа кетеді[14.272]. Төлеген Үшін табиғат-үздіксіз қозғалыстағы мәңгілік тірі әлем. Табиғат тек шабыт көзі ғана емес, сонымен бірге табиғаттағы жүрек, табиғаттағы еркіндік, табиғаттағы еркіндік, табиғаттағы махаббат пен тіл, содан кейін өлген адамның жаны ашылады, адам өміріне еркін енеді, сезімдерін шайқайды. Ақын табиғатты адаммен, адамды табиғатпен байланыстырады, керемет тың салыстырулар жасайды. "Маңғыстау саздары" жинағында композитор Шәмші Қалдаяқовқа арналған "Сырласу" өлеңінде табиғатты Шәмшімен салыстырмай, керісінше, Шәмшіге арналған. Тутуды шешкен Кеудеден Мен теңізді қорқынышты арманмен көрдім. Субұрқақ-бұл жер беті бар қара дария Сіздің үйіңізде жіп сынған. [16.107] Сондай-ақ, "Шевченко-мұнай ордасы"өлеңінде : Таң азанмен жанып тұрған от кеудеге ұшады Желмен бірге жер қойнауында мың сан қайтадан кешке еніп кетті, Аспан қатып қалғаннан кейін қол артқа шегінген сияқты, Осы қаланың биіктігінен. [16.140] Бұл поэтикалық жолдарда аспан фразасымен қол ұстасып-кейінірек аспаннан шегінген прогресті, қанаттарын жайып,аспанға қарай ұмтылған қаланың көтерілуін сипаттай отырып, ақын қаланың аумағы тек сөзбен ғана емес, бейнелермен де кеңейетінін білдіреді. Ақынның "Жүрекке айтылған ойлар" өлеңінде : Бұлттағы шатырды қолдайтын Ақ желкен-Ақша қар Ақ үйлер шетке, ал ақ үйлер алда. Маған қара көк Макпал дария ән айтады дауыспен, Іргетасы әлі қаланбаған көптеген қалалар. Төбедегі қарапайым бұлт-ақ желкенді бұлт, Ақша қарға тең. Сонымен. Ү немі тірі қозғалысқа енеді. Сапа, сапа, табигат құбылыстарымен және адамның сыртқы түрімен салыстыру жақсы және жаңа. Салыстыру адамнан табиғатқа емес, табиғатқа байланысты. Ішкі ритақтар, Төлеген өлгендердің динамикасы кескекті сияқты күшті және басым сипатқа ие. Жаңашыл ақын-Мұқағали Мақатаев қазақ поэзиясының табиғи құбылыстарын пайдалануда дербестік танытып, өзге де поэтикалық әлемді ашты. "Мен білмеймін, - деді ол, - мен оның не екенін білмеймін. Ақын суреттеген қыстың суреті, келбеті, бейнесі тіпті бұрын әнде аркау болған қыстан өзгеше. Кейде, баяндау, ақын туралы ойлау, оның поэтикалық бейнелермен ойлауы-бұл құбылыс. Бұл өлеңде ақын қыстың суретін ақ халатпен, колаға дәкемен салады. Өйткені табиғаттың денесі, денесі және денесі жараланған, бұл саналы адамның салдары Сондай-ақ, ақынның " сәуір: Сәуір, әлі жас жігіт дүниеге келді, Қатал қыс әлі де бұйрық береді. "Мен білмеймін", - деді ол., Қолында су төгіліп, кесіледі-ол өткен қысты ескі шалмен, келе жатқан көктемді жас жігітпен салыстырады. Мұнда "сәуір Туы"" көктем туының " синонимі екенін байқауға болады [6.45]. Бұл көркем жолдардың сәтті тоғысуы өлеңде айқын көрінеді. Оның ақыны: Алепат шал әлі де борбайлай, Жігіттің қатып қалғаны ұнамайды. Бейбітшілікті беру актісіне, "Мен білмеймін", - деді ол әзілге нұсқап[6.47]. Ақынның күзді бейнелеуде қолданған көркемдік техникасы әр түрлі. Лирикалық кейіпкердің көңіл-күйін, жанын, сезімін бейнелеу, сипаттау. Тағы да күз, тағы да сары таңның ұзақ түні, Тағы да мен ұйықтайтын тұзақ, О, хой, тағы да күз, Міне, мен биікпін-күз-сары таңның "ұзақ түн"тіркесіне жол беретінін байқаймыз. Көктем, көктем! Ауылдағы көктем қызы, Өлеңдер-өлеңдер, әзіл-күлкі. Байқалмай ұшатын Көк көбелек, - Мен бұл нені білдіретінін білмеймін. Ақын көктем-өмірдің болашағы, табиғаттың оянуы, Жер шарының, түйелердің, қойлардың, қойлардың және жас жануарлардың гүлденуі мен гүлденуі болып табылатын ауылдың көктемгі суретін жанды түрде салады. Яғни Мұқағали Мақатаев бұл өлеңде көктем мезгілі, көктем, бұлт, бұлт, таң ауылға келіп, көрермендер үрейленетін кезеңді айқын сипаттайды [6.12]. Әрі қарай Көрнекті ақын Жұмекен Нәжімеденовтің поэзиясына тоқталайық. Түн, әдетте, адамның бойында қорқыныш пен үрей тудыратын мерзім ретінде қабылданады. Біз қиындықты қараңғылыққа, қараңғылыққа қарсы қоямыз. Жұмекеннің әнінде, керісінше, түн-бұл дамымаған мазасыз тіршілік иесі, адамға тек жақсылық беретін сәт. Ақын түнде мамық та, мамық та жоқ екенін сипаттай отырып, досымен достасады, түнгі тыныштық адамды толқуға, толқуға мәжбүр етеді. Жалпы, Жұмекеннің өлеңдерінде біз инкарнацияның әртүрлі сипатын кездестіреміз. Ол адамға тән мінез-құлықты,трансляциялық қозғалысты табиғаттың өзіне қарсы қойып, жанды жансыз нәрсемен салыстыра білді. Қозғалысты іс-әрекетке айналдыра отырып, адамның қасиетті табиғаты сәтті және шебер жүзеге асырылатын көркемдік тәсіл. "Балауса" деп аталатын өлеңінен бастап, бұл көркемдік көзқарастың шиеленісуімен және жетілдірілуімен болды. Бұл көркемдік тәсілді Абай, жыр дүлдүлім зерттеп, осы үрдісті дамытып, ілгерілеткен. 1.жатыр, Арал жақпа қарағайдан жел соғады. Жапырақтары, жапырақтары сыбырлап кеңес берді. 2. тау сулары сарқылмайды, олар құлшыныспен ағып кетеді, Толқын қыз бір-біріне соңғы шара ретінде күледі. Жапырақтары сыбырлайды және сыбырлайды, қыздар толқындар айналады, адамға тән қозғалыстар, жапырақтар, толқындар қалай өзгереді және жылу қабылданады. Ақын ойының бейнесі құбылысты қабылдаумен жақындастырады. Сурет-бұл. Мысалы: "Койу қойлы ауылының қалың шаңы, Ту сыртынан бүктелген. "Мен білмеймін", - деді ол., Түсте сүтті аспан ерді". Бір оқығанда, "қойлы ауылының қара шаңы" тармағында ештеңе жоқ сияқты. Бірақ егер сіз есіңізге түсіп, ойша оқысаңыз, онда біз "ауылдың шаңы"деген тіркесті бірінші рет кездестіреміз. Ал ұлттық түс, ұлттық түс, ұлттық түс-бұл құлаққа жағымды, ақылға қонымды. Поэтикалық шумақтағы "сүтті аспан". Басқа ақындарда біз "көк аспан", "аспан аспаны", "ойлы аспан" сияқты сөз тіркестерін кездестіре аламыз, ал" сүт аспаны " ақынында бұрын кездеспеген. Өлеңді қайта оқығанда, біздің алдымызда тірі сурет пайда болады. Яғни, қарбаласқа толы уақыт[18.122]. Күн сайын қайталанатын ауылдың кешкі суреті табиғаттың жарқын, тартымды бейнесін өзінше қайта жасайтын ақынның жарқын қиялымен аяқталады. Келесі өлеңдерде: "Келе бір найзағай жанып тұрды. Бұл поэтикалық жолдарда ақын қоғамда, адам өмірінде кездесетін құбылыстармен бірге төрт маусымның бірегейлігін салған. Яғни, соңғы сәтте қыстың салқыны қоштасу қиындықтарын тудырады, жаздың жүректі ауыртатын сұлулығының алғашқы кездесуінің қуанышы, дәндерге, пісетін жемістерге және бай халықтарға толы күз - бұл жай ғана мереке, ал көктем, жануарлар тіріліп, адам өміріне қуаныш әкеледі. Ақын, Көкшетаулық сұлу Кәкімбек Салықов жүрекқарды жырынның сұлулығына таңданбай, арнаусыз Шыңғыс Мөлдір Бұлақты жасаған жоқ: Бұлт Көкшетауды сүйеді, Біреуін қараңыз, сонда сіз қызықты суретті көресіз. Сорады джанкан ұсынады Ақ бота, Ақша бұлттардың арасына ағып кетсін-аспанның баға жетпес биіктігін айтпағанда, біз аспанға сүйеніп, аспанда жүзіп, бұлттардың өздері жақсы көретін бейнені көреміз. "Мен білмеймін", - деді ол. Табиғат құбылыстарын беруде-өз стилі қалыптасқан тағы бір ақын-Ғали Орманов.Жыл мезгілдеріндегі табиғат сұлулығының сипаттамасы, өмірмен және күнделікті қарбаласпен қатар, Гали ақынының поэзиясына да тән. Жыл мезгілін жырлайтын ақынның" көп жаңғыру, көрсетің ол "әні Абайдың" көрсетің көрсеті"өлеңінен өзгеше. Ақын қыстың ескі жынына баса назар аударады. Канша соққы, долдан, Қарлы ескі қыс. Күш оралғаннан кейін, -Мен мұны қалай жасау керектігін білмеймін, - деп жауап берд. Ақын Галидің өлеңдер тобы жылдың төрт мезгілін сипаттауға арналған. Ақын Ғалидің жазы, көктемі, қысы, күзі Абай суреттегеннен өзгеше. Олардың әрқайсысы өз дәуірінің өмірін жарқын суреттеуде жаңа бейнелер жасады, жылдың әр мезгілінің құбылыстары, өзіне тән кескіндеме [21.254]. "Ақпанның ақ көрпесін әкел, Жапты айқара Алатау. Аққұба пассерин сұлулығы бұзылды, "Мен білмеймін", - деді ол. "Барадтар бар, бұлттар ағып жатыр, "Кетпеу үшін бұлтты алыңыз", Пушистиктер ұшады Бұлт бұлт бұлт бұлт..."бұлт пен қыс" шағын өлеңінде ағып жатқан бұлттардың қозғалысын, сондай-ақ бұлттардан қашып бара жатқан сүйкімді бұлттардың" бұлт-бұлт " ұшуын тамаша сипаттады. Өлеңнің бүкіл мәтіні қозғалысқа, қозғалысқа негізделген. "Ағын "етістігі бар бұлтты ақын өздігінен көркем, ал егер ағын қозғалыстың өткіншілігі болса, онда оған екінші, үшінші жолдар бағынады, ол бұлыңғыр ұшуды елестетеді, ал ағын етістігінен кейін олар жай ұшпайды" бұл-бұл " - баланың қозғалысын білдіреді[22,114]. Ақын ағайдың" кемпірқосақ көрінісі": "Інжу Арка Көзді сипайды. Сәнді үйлену алқасы Жарық та жарылып кетеді. Аспанда ілулі Мен қалай жетемін?",- жазғы жаңбырдың соңғы" көзін сипау"сіздің көзіңізде"аспанда ілулі тұрған" кемпірқосақтың керемет көрінісін жасайды. Бұл таңғажайып табиғи құбылыста Сырбай Мәуленов, жоғары поэтикалық мәдениеттің, өткір ақыл мен теңіз сезімінің иесі, жаратылыстың терең сырын, сыбызғы даласының тылсым сырын, орманның шуын, бұлақтың сылдырын, елең еткізетін сырын суреттейді.көрінбейтіндердің дыбысы, жануарлардың, өсімдіктердің тілі, тірі және жансыз табиғат әу бастан-ақ. Біз мұны ақынның жолдарын былай қойғанда, өлеңдер жинағының атауларынан көріп, сезіне аламыз. Атап айтқанда, ақынның Табиғат тақырыбына арналған "жаңа көктем", "Дала Таңы", "Көк Таулар", "Жер Азығы", "сәуір жапырақтары", "жапырақтар жанып жатыр"," Алтын тасқын"," Үркер төбеде тұр"," қысқы жаңбыр"," күзгі бұлттар", тау гүлдері"," Мизам","Ымырт". Ақын өзінің үш томдық шығармалар жинағына енген табиғат құбылысына арналған тарауды "жаным табиғатпен", ал қазір бір өлеңінде де атаған. : "... Мен әлемнің өлшемімін, Мен табиғаттың бөлшегімін" Хх ғасырдың басындағы қазақ поэзиясының айрықша ерекшелігі-адамдарға, табиғат құбылыстарына қатысты барлық образдарды жырлау. Бұл ерекшелікті Ақын Несіпбек Айтұлының өлеңдерінен байқаймыз. Күн, ай, жұлдыздар, жел, су, толқындар, жапырақтар, таулар, тұман, жыл мезгілдері және т.б. - сансыз образдар, құбылыстар адамның жан дүниесінде, сыртқы келбетінде бірдей көрініс табады. Мысалы, Ақынның Табиғат тақырыбындағы өлеңдері туралы айтатын болсақ; "Көктем", "ақша бұлттары", "көктем тағы келді", "орманда жалғызсың", "таудағы түнгі сурет", т.б. : Ұят менің бетімді шарпыды, Ара көзін қалай ілу керек? Ауа райы сияқты, "Білмеймін", - дедім мен. Кейде менде ақылсыз идея пайда болады, Бұлттармен бүркемеленген қабағын түйіп. Кейде қайың безі сияқты, Мен безеремде қаламын Бұл өлеңде Жұмбақ ақын табиғаттың өзгеруін зейінмен қабылдап, оны бейнелі образға шебер айналдыра отырып, адамның қасиеттерін табиғат құбылысымен салыстырған. Үстелге Шашылған сияқты Kil тары — Сансыз жұлдыздар. Құс еті-ұн ұнтағы. Тау - шопан қыз шапақ-қырықпен Ай Мүйізді Серке-бұлтты қырқады. Ал "күзгі түннің көріністерінде" аспан мен жердің бейнелері Ұлттық концепцияға, метафораларға( бұлттар сыпырылып кетеді )сәйкес бейнеленген, жел бұлттарды ұшырды, ал жел бұлттарды теңізден ұшырды...) барлығын, құбылысты өз орнына қойып, келісіммен сипаттайды:... Бұлғанған айран сияқты Бұлттар өтіп бара жатты. Алтынмен жуылғандай Ай да жарқырап тұр. Тулак-Жерді кім қақты, Тұман шаңды болды. Жұлдыздар да бүгін кездеседі Көзді қысудан шаршадым. Шопан-жел бұлттарды айдап келе жатыр, Теңізден бұлтты су ішіңіз... Шөпте шық қайнап жатыр, Жатыр аспанға бу шығарды... [26, 352.] Сонымен қатар, поэзия әлеміне өзінің әсемдігімен ,кестеленген тілімен, шешен сөйлеуімен, қайталанбас тоғысқан әндерімен айбынды ақ орда поэзиясын жеткізе білген ақын Е.Раушанов. Есенғали-заманауи поэзияның дамуына үлкен үлес қосқан қайталанбас, стильді ақын. Есенғали Раушановтың тағы бір өлеңі" мен шөлдемеймін, жүрегім шөлдейді."Бұл өлеңде де кейіпкердің жан дүниесіндегі екі жақтылық табиғат құбылысын араластыру арқылы ашылады. Поэмада көркемдік деталь ретінде қызмет еткен бұлт лирикалық кейіпкердің анасына деген сағынышын оятты. Ақынның тілінде оны "Менің Бұлтым" деп "иемденуінің"мәні де осында. Бір бұлт бар, Менің Бұлтым да сол бұлт. Менімен бірге қабірге бар, "Кешіріңіз", - деді ол. [27, 178.] Ол фильмнің басты кейіпкеріне айналды деп есептеледі. Ішке қонған көз жасын таратуға, жылауға және жылауға тырысудың барлығы бұлтқа бағытталған. Лирикалық кейіпкердің жан дүниесінің диалектикасы, сыртқы "форманы" ішкі әлем құбылысымен қарама-қарсы қояды, оның жүрегіне әсер еткен мұң оның мәнінен "алынып", бұлт арқылы көрінеді. Берекелі Анамен араласатын лирикалық кейіпкер анасының ұстамдылығын "бүркемелейді", бірақ оған ностальгиялық жан әлемін сендіре алмайды. "Дұрыс.", ...Мен шыдаймын, Мен шыдаймын, шыдамдылық, Жылаған бұлтты қойлар..."Мен саған ештеңе айтпаймын, - деді ол, - бірақ мен саған ештеңе айтпаймын." Кейінгі жылдардағы поэзиямызда әрбір ақын табиғаттың ұлы құдіреті туралы немесе таулар, күн, Жер, Қыран, сұлба, Теңіз сияқты жаратылыстың кейбір құбылыстары туралы жырлау арқылы ұлы туындылар жасайды.поэтикалық ұғымдарға айналды. Сондай-ақ, бұл қажетті нәтижеге жетудің жалғыз жолы екенін атап өткен жөн. Шынында Да, Саги Жиенбайтайдың " Теңіз туралы көп ән айтқаны белгілі. Бұл поэтикалық және жемісті шыққан деп айтылады. Сонымен бірге Ақын Сағи: "Мадгой-Ана-Ақ Аспан, "Кешіріңіз", - деді ол. Ақ бет Аймен дауласты, Маңдайға құлаған жалғыз адам. Жалындаған жалын Жүзі, "Кешіріңіз", - деді ол., Кеткен сұлу қыз, Соңғы рет мен аспанды құшақтадым. "Кешіріңіз", - деді ол., Шетелге саяхаттау оңай ма? Ақша бұлты созылды, Шатқалдағы Орман Тоғайына", [28, 58] Ақынның аспанды ана бейнесінде көрсетуі бекер емес сияқты. Бейбіт өмірдің символы ретінде. Ақын Сағи өлеңдерінің келесі бірінде: "Кішкене желді сүй, Даладағы иілген гүлдер. Балапан бұлтта жүзеді, Ауада біз кішкентай бұлттарды, кішкентай бұлттарды, желдің шағын үлгілерін көреміз. Ақын табиғаттың бай көріністерін айқын суреттегенде, оған сенгендей емес, әсерлі етіп, оқушыға көрсету үшін барады. Ақынның "жел мен Күн" шығармасында Жел мен ақын "қыз" желдің бүкіл болмысын, мінезін ашып, сұрғылт-сұр түске боялып, оны қарама-қарсы ретпен дәрежелеу үшін.: "Жарқыраған жарық айналада, Жалынды қыздырыңыз, "Білмеймін", - деді ол., Ол Күнге қарап күлді. Сізде жол бар ма, Алтын Күн ерінге тиіп тұрсын. Сұлудың өзі де құшақтады, Түймені басыңыз..» [28, 120] Мұнда ақынның ойыны адамға қажетті табиғаттың ең кішкентай көріністерінен бастап, бүкіл өмірдің жарқын күніне дейін айқын көрінеді. Күн мен жел сияқты құбылыстар біздің әдебиетіміз үшін жаңалық емес. Ол ежелден ауыз әдебиеті үшін метафора, метафора қызметін атқарған. Сондықтан" Айым"," Күнім " ұғымдары халықтың жүрегінен орын алады. Адамдар әрқашан олардың өмір сүруі үшін өте маңызды құбылысты құрметтейтін. Күнге деген құрмет-Прометей-одан туды. Осылайша қалыптасқан ежелгі ұғым өз шешімін осы өлеңнің ерекшеліктерінен табады. Ақынның шеберлігі оның бұл құбылыста жаңа кейіпкерде басқаша ән айтатындығында. Жел мен Күн арасындағы табиғи байланыстың себебін ашады. Ақын сол күн туралы ән айтып, адамның сезімін оятады. Бұл көріністер оқушының сезімін оятқандай. Адамның эстетикалық сезімі көркемдік нұрға бөленеді. Осыдан ақынның феномендегі қарым-қатынасты жырлағанын көреміз.Ақынның көктемін көрсек – " шайқалған Талдың дымқыл шашы, Торғайдың жібегіне оранған тоғайлар, бетіндегі әжімдерді жасырып жүрген жастар, қаздың даусынан жазды көреміз., көгілдір Шалғында ойнап тұрған күлгін нұр, күз – жел whылдап, кішкентай баладай ойыншығын жоғалтып, дірілдеген жапырақтар, қыс-жаңа ғана жас келін болып жауған қарда."Ақынның айтуынша, көктем-жыл мезгілі. "Балапан бұлттары ауада қалқып, көпіршіктеніп жүреді."Ақынның өткінші асқақтау сезімі осылай дейді. Сонымен, Саги Жиенбаев феноменінің шеберлігі, поэзия жасай білу, құбылысқа қозғалыс бере білу, үлкен сезімталдық пен көрегендіктің жемісі. Әдемі сурет пен әдемі құбылыстың үйлесімі. Ақын шығармашылығының өзегін құрайды. Хх ғасырдың соңғы ширегінде қазақ халқының ақындық өнерін үлкен биікке көтерген Ғалым Жайлыбайдың өлеңдерінде ұрпақтар сабақтастығы, уақыт байланысы туралы поэтикалық идея туған дала мен оның жыршысы бейнесі арқылы көрініс табады.. ХХ ғасырдың 30-жылдарында қазақ поэзиясының айрықша ерекшелігі-адамдармен, табиғат құбылыстарымен байланысты барлық образдарды жырлай білу. Мысалы, ақынның " Менің Күндерім күнмен жарысады..."өлең жолдарын келтіру үшін": Мен артқа қарай жүретінімді білмеймін, Ақ әлемге жақындау. Қаңтар қасқырдай ұлыды, Сары Аяз тістері сақ болады. Ұшатын Күн Бұл Айдың арманы, Көңіл-күй құстары еңіс. Мұз-өткірлендіргішпен қайралған. Найза-шыңдардың ұштары [30.56], - Өлең шумақтары арқылы Ақын табиғат құбылысы мен адамның көңіл-күйін үндестіре отырып, жұмбақ өлең негізінде тоқиды. Табиғатты суреттеуде ақын еліктеу, алмастыру, ұқсастық сияқты көркемдік құралдарды ұтымды пайдаланады. Ғ. Жайлыбай поэзиясы өзінің тылсым табиғатын ұштастыра отырып, оны қаңтардың қысы мен сары Аязымен теңестіреді. Ол өзінің армандаған арманын аймен салыстырады және өзінің көңілсіздігін мұз-қайрақпен үйлестіреді. жүктеу/скачать 64,2 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|