“Єке мен бала” романының тақырыптық ерекшелігі

А.Тоқамағамбетов – қазақ єдебиетімен бірге жасасып келе жатқан жазушылармыздың бірі. Ол поэзия саласында µндіре жазып µз ‰нін танытқан, сықақ жанрында да µзіндік µрнегі мен айшығын жасап келегн ақынымыз. Поэзия саласымен қатар проза жанрына да қалам сілтеді. Соның куєсі ретінде қазақ єдебиетіне “Єке мен бала” атты туынды қалдырды. Енді “Єке мен бала” романына келетін болсақ, б±л романның кµтерген тақырыбы: 1920 жылдардағы қазақ аулындағы барактардың µмірін суреттейді. Романнан 1919-1921 жылдар арасындағы қазақ-µзбек даласындағы жалшы-батырақтардың µсу жолындағы µмір тартыстарын терең бейнелеген кесек т±лғалы образдар арқылы айқын кµреміз. Шығармадағы басты жағымды т±лға Аманжол мен Хадишаның µсу жолдарында талай-талай µсу белестерден µтіп, қиыншылық, озбырлық, теңсіздік кµргендігін, сол қияндық ‰стінде пісі, шыңдалып жетілгенін кµреміз. Романның идеясы – негізінен Отанға жєне єке мен баланың бір-біріне деген с‰йіспеншілігі. Романдағы ең негізгі, романға арқау болған кейіпкер бейнесі Аманжол. Қазақтың кеңес єдебиеті єуелден халықтың бостандығы, бақыты ‰шін алысқаны саналы к‰рескер, ерж‰рек жауынгер адамның образын жасауға, сомадауға кіріскен. Қазір типтес қаһармандардың саны қазақ єдебиетінде ‰лкен бір галерея боларлық бар. Олар: С.Сейфуллиннің “Қызыл с±ңқарлар” пьесасындағы Еркеб±лан жєне оның жолдастары, “Тар жол, тайғақ кешу” романындағы Сєкеннің µзі жєне оның замандастары, Б.Майлиннің “жалбыр”, “Біздің жігіттер” пьесасындағы Жантас, І.Жанс‰гіровтің “Жолдастар” романындағы Сатан, Мардан, Мємбет, С.М±қановтың “Ботакµз” романындағы Асқар, Ботакµз, Амантай, А.Тоқмағамбетовтің “Єке мен бала” романныдағы Аманжол, Х.Есенжановтың “Ақ Жайық” романындағы Єбдірахман т.б.

Романның бірінші бµлімінде сараң Жайымбай байдың кесірлігінен қазаға ±шыраған Аманжолдың єкесі Андабайдан бастап, оның қарызынан қ±тыла алмай азап шеккен Аманжолдың Аманжолдың µшпенділік сезімінің оянуы µте нанымды сурттелген. Қараңғылық пен надандықтың шеткі т‰кпірінде µсіп шілдеде жарық кµрмей келе жатқан қазақ кедейлерінің 1916 жылғы патша жарлығына қарсы ±йымдасуы, романның тартымды оқиғаларының бірі. Жазушы қаламына тєн бір ерекшелік – оның µзі қозғап отырған оқиғаны жетік білетіндігі. Осының нєтижесінде єрбір эпизод, штрихтарды оқушыларына µркем де оралымды тілмен нанымды да нақты, б‰кпесіз жеткізеді.

Асқардың кейіпкерлері кеше ғана байдың есігінде ж‰рген жалшы, малшылар. Олар Қазан таңының арайлы алтын сєулесінен н±р алып, µз бақыты, µз тағдыры ‰шін к‰ресуші жандар. Жазушы кейіпкерлерін дайын схемамен қ±ра ламай, оларды қиыншылық, к‰рес ‰стінде шыңдап жетілдіріп, олардың рухани µскендігін тапқырлықпен суреттейді. Хадиша мен Аманжолдың жолындағы тосқауылда есеп жоқ. Ескі салт-сана, єдет-ғ±рып, байлығынан, билігінен айрылған бай-манап, елді қанаушы жєбірлер. Кездейсоқ бєлеге ±шыратып, айналасын орап ж‰рген µмір сабағы Қадишаға да, Аманжолға да қатты єсерін тигізді, келешек µмірге жол сілтейді. Жазушының б±л т±стағы сµз саптауы кейіпкерлерінің жай-к‰йіне, ішкі толқуына, қаракетіне орай т‰рленіп, нєрленіп отырады. Мысалы, Хадишаның алданып қалтасындағы азын-аулақ тиынынан айырылуы, Арыстанбапта кµрген қорлығы кімнің де болса жан-ж‰йесін босатпай т±рмайды. Керісінше шайқы мен шежіренің т‰р-сипатын жасағанда, аузына сµз салғанда оқырмандарына еріктен тыс езу тартқызады. Романдағы сатиралық образдар µте айқын шыққан.

Аманжол 15 жыл бойы Жайымбай есігінде µмірін жалшылықпен µткізген. Єйелі – Хадиша, баласы – Меңдіқара. Бір к‰ні Жайымбайдың қорлығына шыдамай Аманжол баласы мен єйелін ертіп Ташкентке жол тартады.

Аманжол адал, сенгіш, аңқаулығы надандығымен ±штасып жатқан адам. Станция басындағы алаяқ қулар, Ташкенттегі шайхана иесі, Жорабай байлар адамшылық сезімінен айрылған, баю ‰шін арынан да, барынан да қ±рбан етуге єзір адамдар екенін ол µз кµзімен кµріп жақсы сезінеді. Аманжолдың тағы бір кµзі жеткен жайы мынау болады: Темір станциясында поезға міне алмай, қамалып вокзалда жатқанда оған қызыл командир Андрей нан, ақша беріп поезбен Ташкентке алып барып тастайды. Ташкентке келіп барарға жер, басарға тау таба алмай отырғанда коммунист Шараф деген µзбек жігіті қамқорлық жасайды.

Бірақ табиғат та бар қаһарын аямай тігіп, жол ‰стінде, боранды к‰нде єйелі Хадишадан кµз жазып қалады. Аманжолдың ендігі мақсаты – баласы Меңдіқараны қалайда аман жеткізу еді. Оның байдан қашып шыққандағы себебі де осы баласын асырау, µзінің кµрген қорлығын кµргізбеу еді. Б±дан біз єкенің балаға деген махаббатын кµреміз. Аманжол бейнесінің тағы жағымды образ ретінде кµрінуі – оның революция ісіне араласуы. Андрей Башновпен кездесіп, єңгімелескеннен соң, Шарап деген µзбек кісінің арқасында баласын балалар ‰йіне тапсыруы, ал µзі Қызыл Армия қатарына алынады. Аманжол елге келгенде єйелінің зияратының ‰стінен шығады. Бірнеше жылдар µтеді. Б±л соғып жатқан кеудесіне ленин орденін тағынған, Калинин, атындағы қорғасын алыбының ж‰регі. Міне осы алыптың қосалқы кең қақпасына кіріп, асфальтті жағалап, г‰л қоршағани фонтанды жанай біздің кµптен кµрмеген бейнеміз – Аманжол еді. ¤з бақытым ‰шін деп ‰лкен µмірге аттанған Аманжол енді халық бақыты ‰шін к‰рескен ер, азамат дєрежесіне кµтеріледі. Сµйтіп ол ‰лкен µмір жолын кешеді. Аманжолдың адамгершілік қасиетін, қуанышы мен к‰йінішін, сағынышы мен қайғысын, жан толқындарының қат-қабат сырларын жазушы нанымды суреттейді.

Алдағы жылдар алыс қалып, шашына ақ т‰сіп, бетке єжім т‰ссе де, жас к‰ндегі жақсы мінез жарасты сµздер єлі к‰нге дейін қартаймапты. Соңында Аманжол баласымен табысады. Арадағы кµп жылдар баласын ±мыт қалдырған жоқ еді. Басқа отбасысы болса да Меңдіқараның орны бµлек еді.

Ал енді Хадиша бейнесіне келер болсақ, автор м±ны жалшылықтан ауылнайлыққа дейін кµтеріп, сол екі арадағы к‰рес пен азапқа толы µмір жолын нанымды суреттейді. Сол бір кезде Аманжол кешкен қиындықты Хадиша да басынан кешеді. С‰йген жардан, бауыр еті – баладан тірідей айрылған ол кµзсіз кµбелектей, баяғы адасқаннан кейін Арыстанбап мешітіне келеді. Кімнің кім екенін µмір сабағы ‰йретеді. Бір кездегі ер адамның, ‰лкеннің бетіне ±ялып тура қарай алмайтын Хадиша енді тап жауларына қарсы к‰ресте шынығып, µсе бастайды. Осы жолда µзі қайғылы қазаға ±шырайды.

Жазушы Аманжол бейнесі арқылы қала µмірі, соғыс жайын кµрсетсе, Хадиша арқылы ауыл т±рмысын, ел жайын бейнелейді. Аманжол мен Қадиша бейнелері оқушы қызықтырмай қоймайды. Жазушы Аманжол µмірі арқылы халық бақыты ‰шін к‰рескен, асыл қасиеттерді бойына толық жиған адамгершіліктің биік парасатын ашқан. Аманжолмен қатар Қадиша бейнесі арқылы да жазушы қиын-қыстау кезеңдерде ермен бірдей к‰рескен єйел-ананы да д±рыс кµрсете білген. Аманжол кездескен қиындыққа Қадиша да ±шырайды. Жазушы осы екі бейне арқылы қала µмірін, соғыс жайын, арамза молда-ишандардың жекс±рын кейіптерін б‰кпесіз дєл берген. Ос ыекі бейне арқылы сол кездегі заманның зымиян µкілдерінің єркеттерін жазушы нанымды суреттеп, биік шешімін таба білген. Б‰кпесі кµп, шытырман кезеңнің єр қилы кµріністерін шашыратпай осы екі кейіпкері арқылы жып-жинақы етіп жєне барынша шынайы қалпында ±тымды суреттейді. Анадан баланың, єйелінен ерінің айырылуының кµркемдік шешімін жазушы µте д±рыс таба білген. Аманжол да, Қадиша да романда суреттелген бар болмыстарымен реалистік образ дєрежесіне дараланып кµтеріледі. Сонымен бірге осы екі кейіпкердің µткен µмір соқпақтары арқылы ескі ауылдың арамза молдалары мен ишан, хазіреттері, қазақтың Жайлыбай, µзбектің Жорабай сияқты жауыз байлардың бейнесі де бірін-бірі қайталамай шынайы қалпында берілген. Жазушы б±л кейіпкерлерінің бейнесін сатиралық негізде, єжуа, єшкере ете аша кµрсетеді. * (10.3.)

Жазушы роман желісінен де бабымен ширата білген. Олай дейтініміз бірде Хадиша ж‰рген ауыл µмірі, бірде б‰кіл елде µзгеріс жасап ж‰рген Аманжол µмірі кезек баяндалады да, ортақ тақырыпта – жаңа заман ‰шін к‰респен тоғысады. Б±л єдіс жазушының мақсатын, ойын еркін беруіне кең жол ашып, толық м‰мкіндік береді. Асқар осылай ауыл µмірімен к‰рес к‰ндерін алма-кезек баяндау арқылы кейіпкерлерінің µсу дєрежесін сатылап кµрсетеді.

Жайымбай байдан бастап, Степан Сафронович, Жорабай жєне шайхана иесіне дейін Аманжол µзінің µсу жолында д‰ниенің ащысын татып, опық жеп қамықса, сол Аманжол Андрейден бастап, коммунист Шараф, қолбасшы Фрунзе мен Сєйт, С±лухандарға дейін д‰ниенің т±щысын татып жадырай т‰седі. Коммунистер мен мейірбан достар арқылы ол сауатты, адал жєне жауына қатал, жалынды патриот дєрежесінде µсіп шығады. Оң мен солын ажырататын, µмірдің мєн-мағынасын білетін, кµреген к‰рескер дєрежесіне дейін, µсіп жетіледі. С±лу сурет, жанды диалог, драмалық т‰йін, ‰йірімді тіл арқылы адам тағдырлары оқушы кµңілінде ±ялап қала береді. Романның эпилогі де тартымды оқиғаға қ±рылған. Балалар ‰йінде қалған баяғы кішкентай Меңдіқара сол бойы жоқ болып кеткен-ді. Кейін єке мен бала бір жерде ж±мыс жасап ж‰рсе де , бірінің єке, екіншісінің баласы екенін білмей ж‰реді. Балалр ‰йінде Меңдіқара “Миша” атанып, “Аманжол” дегеннің орнына Аманболов деп жазылып кетеді. Єке мен бала отыз бес жыл µткенде ғана табысады. Эпилог адам тағыдырының осындай бір ‰лкен т‰йінін шешеді. Аманжолдың бар қасіретіне ортақтасып қоса қайғырған оқушы енді мына қуанышына қоса қуанады.

Жастайынан еңбекті жанындай с‰йетін Аманжолға, µз елін қорғау ‰шін берілген қандай бір қиын тапсырмалар болмасын, Жайымбайдың есігінде ж‰ріп кµрген бір к‰нгі бейнетіне т±рмайды. Еркімен жасамаған ерлік Аманжолға бақыт єпереді. Ол енді баяғы қарапайым т±рмыстың т‰рткісінен тірсегі майысқан Аманжол емес, халқы с‰йген, қ±рметтеген ардагер – батыр Аманжол болып кµтеріледі. Романның єрбір кейіпкері µздерінің жағымсыз немесе жағымды ой-сезімі, мінез-қ±лықтары арқылы оқушының назарын бірден баурап єкетеді. Жағымсыз кейіпкер ортасынан шайқы мен молдалардың образдары десек, б±рын-соңды жасалмаған єдеби геройлардың қай-қайсысына болсада ±қсамайтын ерекше т±лғалар. Б±л т±ста жазушы сатиралық тілді асқан сақилықпен пайдалана біледі.Олардың сµйлеген сµзімен адам пиғылы, з±лымдығы астасып жатады.

Олардың µмірдегі атқаратын қызметі мен қылығына сыртқы м‰сіндері астасып жатқандай єсер қалдырады… “Таңқита қырған м±ртының астында ебедейсіз аузы жайылып жатыр, есебін тапса т‰йені т‰гімен ж±тудан қашатын т‰рі жоқ. Кµзі µлген балықтың кµзіндей бозарып, с‰зіле қарайды. Ол кµздің ішінде мал, б±йым, µлік, ‰сір-пітір, алдау-арбау жасырынып т±рғандай. Аударылып кетсе лақ ете т‰сетін мес сықылды. Кµзін ж±мар-ж±мбас сығырайтып, к‰н шуаққа б±йығын торайдың кµзіндей жылтыратып қарайды.” Б±л Єлеухан ишанның бір кµрінісіне ғана жасаған шағын портрет. Осының µзінен-ақ ишанның барлық кескін-кейпі кµз алдыңда кµлбеңдей кетеді.

Осындай т‰йдек образдар жасауда жазушының ірі сатиралық қабілетінің орнын тауып, тың бейне жасауға сєтті роль атқарғаны кµрініп т±р. Романның эпилогі де µте нанымды, тартымды. Басты геройлардың келешек µмір жолын кеңінен аша т‰скен.

Балалар ‰йінде қалған Меңдіқараның фамилиясы да, аты да µзгеріп кеткендіктен, єке мен баланың ±зақ жылдар бойы, бірге қызмет істесіп ж‰рсе де таныса алмауы µмір заңына ‰йлесіп жатыр. Роман шындыққа жанаспайтын жамау, эпизод, штрихтардан таза.

Сонымен бірге романның тілі кең т‰рде арнаулы сµз етуді керек етеді. А.Тоқмағамбетов тілге шешен, сµзге жетік жазушы. Оның поэзиясы, сатирасындағы тіл байлығы “Єке мен бала” романына келгенде еселей т‰скендей. Жазушы жағымды кейіпкерлерінің бейнесін жып-жылы, халықтық єзілмен беріп отырса, жағымсыз кейіпкерлерінің іс-єрекеттерін µткір сатира арқылы береді. Мысалы Шайқының портреті былай суреттеледі: “… мыжырайған мойны қисықтау, танауы таңқиған, басқа денесіне қарағанда бет жаратылысы қызық, сопақ екенін, я ‰ш б±рыш екенін біліп болар емес. Қ±дды самаурынға т‰скен кісінің сєулесі сияқты. Қай жағынан қарасаң да сопияды да т±рады…”*(9.10.) Осылайша єр кейіпкерлерінің сырт м‰сіндері де дараланып кµрінеді. Шошынған шежіре қайнағаны “ит қуған ешкі кµзденіп селтие қалыпты” деп бір ауыз сµзбен бар болмысын береді. Портрет жасауды жазушы дара мақсат етіп қоймайды, оны кейіпкерінің психологиясына орай, сонымен қабыстыра береді. Кейіпкерлердің жан д‰ниесі, бар болмысы кейде сол сырт м‰сіні арқылы да ашылып жатады. Романның тағы бір ерекшелігі тарихи заңдылығында. Кеңес µкіметі алғашқы орнап жатқан кезеңдегі тап к‰ресін жеке адамдардың тағдырынан бµле алмайды. Бірте қайнап, қабыстыра суреттейді. Кеңес µкіметі орнап жатқан кезеңдегі тап к‰ресін жеке адамдардың тағдырынан бµле қарамайды. Романда ескі атаулы бірден к‰йреп, жаңаға бірден орын бере қоймайды. Б±л белгілі қ±былыс. Романда осы тартыс типтік оқиғалар мен мінездер психологиясы арқылы ашыла т‰седі. Шығарманың шындығы мен ±тымдылығы, халықтығы да осында жатыр. Романда халықтар достығы кеңінен кµрестілген. ¦лы орыс халқының басқа халықтарға ағалық қамқорлығы шыншылдықпен баяндалады. Сейдахан болыс пен Қ±рбан ±станың арақатысы шиеленіседі. Қ±рбанның болысқа деген µшпенділігі артады. Тісін қайрап ж‰ріп ақыры Қ±рбан Сейдахан болысты µлтіріп тынады. Қ±рбан бейнесі арқылы жазушы тың шешім жасаған. Болысты µлтірген Қ±рбан бейнесі арқылы тың шешім жасаған. Болысты µлтірген Қ±рбан қаймықпайды, қашпайды. Қайта µшпенділігі артып, қолмен істегенді мойынмен кµтеруге бекінеді. Б±л µткінші кµріністе б‰кіл с±рқия дєуірдің дєл картинасы бар.

Қорытынды

Б±рын поэзия жанрында ерекше танылып келген А.Тоқмағамбетов жаңа роман арқылы шебер прозаик екенін де кµрсетті.

Асқар творчествосы туралы єрт‰рлі мақалалар бола т±рса да, ақынның поэзиялық шығармалары жµнінде єлі жан-жақты зерттеу болмаған. Асқар туралы б±рын жазылған мақаланың бєрінде де ақынның лирикалары єрбір тарихи дєуірге байланысты алына бермейді. Мысалы, Асқардың 1928 жылы жазылған µлеңдері мен б‰гінгі еңбектері бір дєрежеде емес, ақындық шеберлігі жағынан толып жатқан жетістіктері бар.

Асқар туралы зерттеу жазғандар ақын поэмасын бастан-аяқ сынап µте шығады. Асқар поэма жазуда сєтсіздікке ±шырады. Бірақ, сол сєтсіздіктер бір ғана Асқарға тєн кемшілік пе еді? Поэма жазуда ең майталманымыз І.Жанс‰гіровтің µзі тарихи тақырыпқа “К‰йші”, “Қ±лагер” сияқы тамаша поэмалар жаза т±рып, б‰гінгі µмір тақырыбына арнған “Жорық”, “Жаңа туған”, “Колхоз тойы” сияқты поэмаларын єлсміз жазған емес пе? Демек, 30-жылдардағы поэманың єлсіз болуы ортақ кемшілік.

А.Тоқмағамбетовтің лирикасының ерекшелігі сатиралық тілмен беруінде. Ақын лирикасының тақырыптары єр алуан. Асқар поэзиясының мєнділігі оның к‰делікті µмір талабына сайма-сай келіп отырғандығында. Еңбек майданындағы халықтық қозғалыстар оның творчествосынан кең орын алған. Ол к‰нделікті µмір талабына µткір саяси лирикамен шапшаң жауап беріп отыратын ақын.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ЄДЕБИЕТТЕР

1. 
   Егемен Қазақстан// 8.10. 2005 жыл., 3-бет
   
2. 
   Исмаилова Е. Асқар Тоқмағамбетов. -Алматы, 1995 ж.
   
3. 
   Кєкішев Т. Қазақ єдебиетінің тарихы. – Алматы, 3-том, 1967 ж., 325 б
   
4. 
   Қаратаев М. Қазақ єдебиеті. – Алматы, 1971 ж., 300 б.
   
5. 
   Қирабаев С. Октябрь жєне қазақ єдебиеті. – Алматы, 1968 ж., 420 б
   
6. 
   Қирабаев С. Халықтық дарын. – Алматы, 1970 ж., 250 б.
   
7. 
   Қирабаев С. Қазақ совет єдебиеті. – Алматы, 1973 ж., 325 б.
   
8. 
   Тоқмағамбетов А. Жазғы жапырақтар. – Алматы, 1958 ж., 260 б.
   
9. 
   Тоқмағамбетов А. Шығармалар. – Алматы, 1-2 том, 1962 ж.
   
10. 
    Ленин жолы// 18.03. 1962 жыл., 3-б
    
11. 
    Шєкіров Є. Қазіргі дєуір жєне қазақ єдебиетінің даму проблемалары. – Алматы, 1973 ж., 300б
    

1. 
   А.Тоқмағамбетов лирикасының
   

1. 
   А.Тоқмағамбетов – сатирик ақын…………………………..........................................15-30
   

2. 
   “Єке мен бала” романының тақырыптық ерекшелігі…………………………………….……....…31-37
   

3. Қорытынды……….……………………………………………...38