ДҮРБЕКТІҢ “ЖҮСІП-ЗЫЛИХА” ДАСТАНЫНДАҒЫ КӨРКЕМДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕР ОРЫНДАҒАН: ҚАЙРАТҚЫЗЫ ЕРКЕНАЗ ТЕКСЕРГЕН: ЕСІРКЕПОВА ГҮЛМИРА ЖОСПАРЫ: ДАСТАН АВТОРЫ - Әли Дүрбек – Алтын Орда дәуірі әдебиетінің аса көрнекті өкілі. Дүрбек – автордың әдеби лақап аты. Ақын 14ғ. Екінші жартысы мен 15ғ. Бас кезінде өмір сүрген. Ол “Жүсіп-Зылиха” дастанын 1409 жылы жазған.
- Жүсіп пен Зылиха жайында аңыздар Дүрбекке дейін Фирдоуси, Балхий, Шерозий, Ансари сияқты атақты шайырлар қалам тартқан болатын. Олардың бәрі парсы тілінде жазылған еді. Дүрбек – осы сюжетке тұңғыш рет Орта Азия түркілерінің көне өзбек тілінде жазған шайыр.
Дастанның зерттелуі - Жүсіп-Зылиха” дастанының 1516 жылы көшірілген ең көне нұсқасы Түркияның Топқани кітапханасында, ал 1563 жылы көшірілген екінші нұсқасы Париждің Ұлттық кітапханасының қолжазбалар қорында сақталып тұр.
- Ақын Дүрбектің “Жүсіп-Зылыха” дастаны туралы өзбек ғалымдары С.Хайдаров, Ж.Лапасов, В.Валихожаев, сондай-ақ түрік ғалымдары Ф.Кепрүлүзаде, С.Н.Банарлы ғылыми зерттеулер жасап, бірқатар еңбектер жариялады. Әсіресе Ф. Сүлейменованың “Жүсіп-Зылиха” дастанының Париж қолджазбасы жайындағы зерттеуін аса құнды еңбек деп білеміз.
П.Бисенбаев. «Жүсіп − Зылиха» дастанының идеялық-тақырыптық сипаты - Мақалада Әлидің «Жүсіп-Зылиха» дастанындағы махаббат тақырыбының игерілу жайы мен адамзат баласын толғандыратын күрделі мәселелердің көркемдік шешіміне қатысты проблемалар қарастырылады.
- Автор Зылиханың арнау сөзі арқылы жасалатын Жүсіп портреті мен Жүсіпке құлай ғашық болатын мысырлық әйелдер әрекеті арқылы сұлулық эстетикасының табиғатына тоқталып өтеді. Алтын Орда дәуірінен жеткен жазба ескерткіштің фольклорлық мұраға қатысы да зерттеу жұмысының ауқымынан сырт қалмайды. Ізденуші бас кейіпкердің батырлық күш-қайратын діни аңыздар мен дастан жанрындағы типтік мотивтермен салыстыра отырып, Дүрбек нұсқасының түркілік қаһармандық эпос пен
- батырлық ертегілердегі дәстүрлі сарындарға жақын екендігін анықтайды.
Шығыстың романтикалық әдебиетінде ма- хаббат тақырыбының қатары екі түрлі сарын басымдық танытады.
Бірі
енді
Жүсіп бейнесі - Жүсіптің сұлулығы Зылихаға рахат, қуаныш сыйлайтыны мына жолдардан мәлім болады:
- Өзіңдей ешбір адам болмас сірә,
- Жан-тәнім сенсіз қарар қылмас сірә.
- Фырақыңда өртенді, күйіп тілім,
- Мен өзім секілдімін бір мас сірә[1, 408].
- Жүсіп сұлулығы Зылиханың сөзі арқылы беріледі:
- Айтшы,ай,Жүсіп,сенің сөзің тәтті,
- Шаршамай тыңдай берсем,қандай рахат!
- Жүзің жұмсақ,лебізің сүйкімді,
- Естіген сайын рахаттана беремін
- Бертельс бұл эпизодтың Дүрбек нұсқасын түркілік қаһармандық эпос пен батырлық ертегілердегі дәстүрлі сарындармен салыстыра қарастырады.
- Әли де өз кейіпкерінің бойындағы осы қасиетке тоқталады, бірақ оны әрі қарай дамытып жатпайды, оған себеп те жоқ емес. Ақын пайдаланған әдебиеттер мен дерек көздерінде
- Жүсіптің батырлық қыры суреттелетін мағыналық бөліктер жиі ұшырасады. Алайда, оның кейіпкеріне күш қолданудың керегі жоқ еді. Өйткені Жүсіптің күші мен артықшылығы оның ақыл-айласында болатын.
Жүсіптің бойындағы 10 қасиет:
Әуелі,орта бойлы
Әуелі,орта бойлы
Екінші,өзі сұлу,көркем жүзді.
Екінші,өзі сұлу,көркем жүзді.
Үшінші,жетпіс екі
Үшінші,жетпіс екі
Төртінші,шапағатты,инабатты
Төртінші,шапағатты,инабатты
Бесінші,адал
Бесінші,адал
Алтыншы
Жетінші,діні
Сегізінші,залым
Тоғызыншы,пайғамбардың нәсілінен,
Оныншы,мінезі
Зылиха бейнесі Зылиха – өз тағдырын өзі шешуге әрекет жасайтын, ойлаған мақсатына жету үшін алған бетінен қайтпайтын өжет жан. Ол түсінде Жүсіпті көріп, соған ғашық болады. Зылиха көрген түсін анасына айтады. Жүсіпті іздеп сапар шегеді. Осылайша Зылиха Мысыр еліне аттанады. Алайда Зылиханың жолы болмай, ол Жүсіпке емес, Мысыр елінің әміршісі Әзизге жолығып, амалсыздан Әзизге тұрмысқа шығады. Зылиха өзіне Жүсіптің оралуына сеніп, қырық жыл бойы сабыр сақтап келеді. Ақыры екеуі қосылып, махаббат құдіретімен екеуі де жасарып кетеді.
Фирдоуси
Егер
Автор өзінің кіріспе сөзінде былай дейді: - Бұл қисса парсылардың тілінде еді,
- Соны ойлап-ақ жүрегім тілімделді.
- Жүсіпті мәңгі есте қалдырайық,
- Түркіше сөзден сурет салдырайық.
- Хикаясын Жүсіптің баяндайын,Түрік тілі тұрғанда аянбайын.
- Қолыма қағаз бенен қалам алдым,
- Бейнебір кестешідей өрнек салдым.
«Жүсіп-Зылиқа» дастанының негізгі идеясы – ел билеушілер арасында тәж
«Жүсіп-Зылиқа» дастанының басты қаһармандары – Жүсіп, оның 11 бауыры, Зылиқа, Жүсіптің әкесі Жақып, Мағриб елінің патшасы Таймус, Мысыр патшасы Райян, т.б.
Қысқаша сюжеті - 1. Бала Жүсіптің түсі.
- 2. Жақып пайғамбардың 11 баласы арасындағы күншілдік.
- 3. Жүсіпті құдыққа тастаған ағалары
- 4. Заһид молданың Жүсіппен жолығуы.
- 5. Жүсіпті құл еткен саудагер Мәлік Дұғар.
- 6.Қаһир патшаға Зылиханың Жүсіпті алғызуы.
- 7. Мысыр елінің әміршісі-Раянның өзінің орнына Жүсіпті отырғызуы.
- 8.Елге әділдік орнатқан Жүсіп патша.
- 9. Жүсіп пен Зылиханың некесі.
- 10. Ағаларының Жүсіптің алдына келіп, астық сұрауы.
- НАЗАР ҚОЙЫП,
- ТЫҢДАҒАНДАРЫҢЫЗҒА
- Р А Х М Е Т!!!
Достарыңызбен бөлісу: |
