Е. Абдувалитов, А. Бектаев

56
       
          XViii–XiX ўАСЫРДАўЫ ЈАЗАЈ ЎДЕБИЕТi
                          
БЄЈАР ??РА? 
                      ЈАЛЈАМАНЄЛ?
                       (1668–1781)
Јаліаманѕлы  Бѕіа?  жы?ау  (1668–1781)  –  іазаі-
?ыґ  ѕлы  жы?ауы,  ХViii  Іасы??аІы  ж?ґІа?  басіын шы  -
ла?ына  іа?сы  іазаі?ыґ  аза??ыі  с?Іысын  бас?аушы  ±?i 
ѕйым?ас?ы?ушысы,  а?аі?ы  Абылай  ханныґ  аіыл шы-
сы.  шыііан  ?егi  –  А?Іын  ?айпасыныґ  іа?жас  ?уы нан. 
Заманын?аІы сыншыла? ?ны «кµмей ±улие» ?еген. Сµй-
леген?е кµмекейi бїлкiл?еп, аузына ?ек µлеґ сµз ?µгiле?i 
екен.  Абылай  хан  бi?  жаііа  ж??ыііа  а??ана??а  ??ан 
ай?ыґ, кїннiґ с±?iн сѕ?ай?ын, кµ?ген ?їсiн ж??ы ?а?ын 
б?лІан. 
Ел  аузын?аІы  аґыз-±ґгiмеле?ге  іа?аІан?а,  Бѕіа? 
жы  ?ау  ±з-Т±уке  ханныґ  ?ѕсын?а  ?а  ???а?аІы  бе?ел?i 
биле? ?iґ бi?i ?е?iн?е, ел басіа?у iсiне а?аласіан секiл?i. 
Оны – Їмбе?ей жы?ау?ыґ: «Кµ?iк?ей басіан кїпiл?еп, 
кµмекейiґ бїлкiл?еп, сµйле? сµз?ен ?айма?ыґ. Т±укенiґ 
б?лып  жа?шысы,  халіыґныґ  б?лып  за?шысы,  бел?i 
бекем байла?ы» ?еген сµз?е?i ?е айІаі?аІан?ай.
ХViii  Іасы??а  б?лІан  ж?ґІа?  шапіыншылыІы  іазаі 
халіыныґ мїл?ем ж?йылып ке?у іаупiн ?у?ы?Іаны бел-
гiлi. Осы кез?е «Аі?абан шѕбы?ын?ыІа» ѕшы?аІан ел?iґ 
басын і?сып, а?а жауІа іа?сы аза??ыі кї?есiне жѕмыл-

57
?ы?у – ба? Іѕмы?ын халіыныґ бi?лiк бї?iн?iгiне а?наІан 
ѕлы жы?ау?ыґ бас?ы маіса?ына айнала?ы. Оныґ сµз?е?i 
?сы  кез?е  елiне  ес?i  кеґес,  е?iне  ±мi?  б?лып  ес?iле?i. 
Хан  ?а,  іа?а  ?а  ?а?их  кµшiнiґ  баІ?а?ын,  шиеленген 
іиынныґ  шешiмiн  Бѕіа??ан  кї?е?i.  Хал іыныґ  ±улие 
?анасы, ?уагµй бi?iмшiсi, кµ?еген б?лжаушысы сана?ына 
кµ?е?iлген  Бѕіа?  жы?ау?ыґ  ?сы  ?ѕс?аІы  ?аґіын  ???а 
Іасы??аІы  ?Іыз  жѕ??ыныґ  ±улиесi  Ј??іы?пен,  ХiV 
Іасы??аІы  н?Іайлы  елiнiґ  ?анасы  Сыпы?а  жы?аумен 
салыс?ы?уІа б?ла??ай. 
Бѕіа?  жы?ау  ??лІаула?ын?а  µзi  бас?ан  кешi?iп 
??ы?Іан  алмаІайып  заманныґ  келбе?i  ба?  б?лмысымен 
кµ?iнiп, µмi? іѕбылысы мен ?їние заґ?ылыі?а?ы, ±леу-
ме??iк жаІ?ай мен а?ам ?i?шiлiгi кеґ ?ыныспен жы?ла-
на?ы. Он?аІы бас?ы са?ын – ел?iґ бi?лiгi мен ын?ымаІын 
кїшей?у м±селесi. Ол жан-жаі?ан ан?ыз?аІан жаула??ан 
і??Іануы їшiн бас?ы ша?? бi?лiк екенiн ?е?еґ ?їсiне?i, 
а?а  жауІа  іа?сы  бi?iгiп,  ?iзе  і?са  кї?ескен  е?ле??i 
µзгеле?ге їлгi е?е?i. «Ја?аке?ей Јабанбай, ЈанжыІалы 
Бµгенбай, Јаз ?ауыс?ы Јазыбек, шаішаіѕлы Ж±нiбек, 
??ман?ай кµп ???а жїз, с?ла??ан шыііан ?µ?? ?i?ек» 
–
 
?еп  май?ан  ?аласын?а  кµ?се?кен  е?лiгiмен  бi?ге  ел?iґ 
ѕйы?іысы б?лып, бi?лiк?iґ ?i?егi б?лып жї?ген е?ле??i 
ма?аі?ай?ы.  С?н?ыі?ан  ?а  Бѕіа?  жы?ау  жы?ла?ын 
басіыншы  жаумен  ѕзаі  а?палысып,  е?лiк  пен  ез?iк?iґ, 
па?аса??ылыі  пен  азІын?ыі?ыґ  па?іы  ?а?азыІа  ?їскен 
сын?а?лы  шаі?а  Абылай  хан?ай  басшыныґ  ?µґi?егiне 
??п?асып,  ѕлы  жеґiс?е?ге  же?iп,  е?лiк?iґ  їлгiсiн,  бi?-
лiк?iґ  іѕ?i?е?iн  ?аны?іан  іазаі  µмi?iнiґ  шын?ыІын 
айшыі?ай µ?нек?еген п?эзия, ѕлы мѕ?а ?еп бiлемiз.
Халыі жа?ын?а саі?алІан бi? ±ґгiме?е Бѕіа? жы?ау 
ауы?ып  жа?іан?а  Абылай  ханныґ  алыс?ан  кїнi-?їнi 
а??ан  ?їспей  жї?iп  келiп,  кµґiлiн  сѕ?аІаны  ай?ыла?ы. 
Бѕл  ?аііа  ие  б?лІан  ѕлы  ханныґ  баііа  ие  б?лІан  ѕлы 
жы?ауына  ?еген  ыіылас-ние?i,  е?екше  іѕ?ме?iнiґ  бел-

58
гiсi б?лса ке?ек. Заманын?а ?сылай ханы іа?i?леп, халіы 
а??аі  ?ѕ?іан  жы?ау?ыґ  мѕ?асы  халіымен  м±ґгi  бi?ге 
жасай бе?мек. 

жүктеу/скачать 1,41 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: