Мектеп жасына дейінгі бала еңбегінің өзіндік ерекшеліктері

Еңбек үстінде балалар белсенділік, тапқырлық, қайсарлық, нәтижеге жетуге ын-талылық көрсетеді, олардың бойында шама-шарқына қарай ересектерге қолқабыс тигізу ниеті калыптасады.

Н. К. Крупская балаларды еңбекте біріктіруге ерекше мән берді, «балалардың бірлескен жұмысын ерекше бағалау керек—бұл коллективтік еңбектің бастамасы. Баланың күші осы коллективтік еңбек үстінде әсіресе жақсы өрістейді» деп атап көрсетті.

Сонымен бірге ол педагогтарды баланың мүмкіндіктерін, бала еңбегі-нщ ерекшеліктерін, оның өзіне тән ерекшелігін ойынмен байланысын мұ-қият ескеруге шақырды.

А. С. Макаренко еңбек тәрбиесі туралы лекцияларында балалардың тұрмыстық еңбегшің қарапайым түрлерінің маңызды ролін ашып берді, сол еңбекте олардың мінез-құлқында дербестік, жауапкершілік, өзін-өзі үйымдастыру, мақсат қоюшылық қалыптасатынын атап көрсетті. Еңбек ете білетш балалар еңбек бейнетінің кадірін біледі, басқа адамдардың да еңбепн құрметтейді, көмекке зәру кісіні тез байқайды.

Н. К. Крупская сияқты, А. С. Макаренко да балалардың коллективтік еңбегіне аирықша мән берді, мұндай еңбек үстінде оған қатысушылардың өзара жауапкершілігі пайда болады. «Бірлескен еңбек, коллективтегі жұмыс, адамдардың еңбектегі көмегі және олардың еңбектегі ұдайы өзара тәуелділігі ғана адамның бір-біріне дұрыс көзқарасын қалыптастыра ал-мақ, деп жазды ол.— Бұл дұрыс көзқарас әрбір адамның қоғамға өзінің бар күшш беретшдігінде ғаң_а емес, сонымен бірге оның басқалардан да осыны талап ететіндігінде, қасында масыл біреудің тіршілік етуше төзпсі

А. С. Макаренконың еңбектерінде балалардың еңбепн ұиымдастыру, бірте-бірте оның мазмүнын күрделілендіріп/ баланың өзін ұйымдастыруда қойылатын талап дәрежесін көтере түсу туралы ұсыныстар айтылады, ба-лалардың семьяда тұрақты еңбек міндеттері болуының, олардың ортақ іс-ке қатысуының маңызы атап көрсетіледі.

Мектепке дейінгі совет педагогикасы Н. К. Крупская мен А. С. Мака-ренко негізін қалаған еңбек тәрбиесінің негізгі принциптеріне сүйене оТы-рып, балаларды еңбекте тәрбиелеу проблемаларын талдайды.

Мектепке дейінгі балалардың еңбегі ойынмен   тығыз байланысты. Бұл өзара байланыс әр   түрлі   формада балалар еңбегінің    көрінеді: ойын ересектердің еңбегін бейнелейді; ойын-өзіндік ерекшеліктері да еңбек іс-әрекеттерінің элементтері көрінеді;   еңбек қызметі болашақ ойын үшін істеледі; ойын әрекеттері еңбек процесіне енгізіледі.

Ойындарда ересектердің еңбек әрекеттерін бейнелеу арқылы балалар олардың еңбегіне дұрыс қарауға дағдыланады; жолаушыларға ұқыпты қарайды, түскі тамақтың дәмді болуының қамын жасайды және т.^с. с. Мектепке дейінгі сәбилер бүл ретте нақты еңбск әрекеттерін жасамайды: олар машина айдаған, тамақ пісірген сияқтанады.

Ересектеу балалардың ойындарында еңбектену кажеттігі: стол басын-да езі тамақ ішкен ыдысты жуу, қуыршақ қызын шомылдыру немесе оның кірленген көйлегін жуу қажеттігі жиілейді. Мұндай ойын балаларды нақ-ты еңбек әрекетіне итермелейді.

Ойынның барысында (мектепке дейінгі неғұрлым ересек жаста) өзіне алған рольді бейнелеу үшін тиісті атрибуттар: матрос малакайы, жол жү-рісінің ережелері, жалаушылар мен фонариктер және т. б. қажет болатын реттерде де еңбектің ойынмен байланысы байқалады. Ойында персонаж-дардың істӘрекеттерін неғұрлым толық бейнелеу, өзінің ойын дәлірек жет-кізу ниеті балаларды еңбекке араласуға ынталандырады.

Көп жағдайда еңбек ойынмең алмасып отырады. Бала бояулар салын-ған розеткаларды столдарға апарып қояды. Тәрбиешінің столына қайтып келе жатып қолындағы подносты руль ғып ойнап, машинаны   бейнелейді.

Мектепке дейінгі сәби балалардың еңбек іс-әрекетіне тән нәрсе — іс-әрекет процесінің өзіне қызығу. Мысалы, бала өсімдікті суғара сала оған қайта су құя бастайды; стол үстіне әр балаға қасық қойған соң, екінші рет тағы қоя бастайды.

Балалардың еңбек қызметіне жеткілікті ба,сшылық болмаған жерде ол көпке дейін балаға жай ғана қызық әрекеттердің дәрежесінде қалып коя-ды. Тәрбиешінің ықпалымен балаларда бірте-бірте алдына мақсат кою, өз қызметін алдын ала жоспарлау және ұйымдастыру (керёкті норсенің бәрін дайындап, әрекеттердің қай кезекпен істелетінін белгілеп қою), істі нәтиже алғанға дейін жеткізу қабілеттері дами бастайды.

Мектепке дейінгі ересек балалардың еңбек іс-әрекетінен қоғамға пай-далы нышандар айқын көріне бастайды. Егер басқалар үшін маңызды екенін түсінсе, олар сырттай тартымсыз еңбектің өзіне де ықыласпен қа-тысатын болады. Оған тән мысал мынау.

Жыл бойы педагог ересек топ балаларын сәбилерге қамқорлық жасауға бау-лиды. Қамқоршылар өздерінің кіші жолдастарына қамқорлық сезіміне бөленіп, оларға қонаққа барып тұрды, киінуді, ойыншықтарды жинауды үйретті, шанамен сырғанап, солармен бірге ойнады. Бір жолы педагог сәбилер үшін ойыншық жа- осыны талап ететіндігінде, қасында масыл біреудің тіршілік етуше төзпсі

А. С. Макаренконың еңбектерінде балалардың еңбепн ұиымдастыру, бірте-бірте оның мазмүнын күрделілендіріп/ баланың өзін ұйымдастыруда қойылатын талап дәрежесін көтере түсу туралы ұсыныстар айтылады, ба-лалардың семьяда тұрақты еңбек міндеттері болуының, олардың ортақ іс-ке қатысуының маңызы атап көрсетіледі.

Мектепке дейінгі совет педагогикасы Н. К. Крупская мен А. С. Мака-ренко негізін қалаған еңбек тәрбиесінің негізгі принциптеріне сүйене оТы-рып, балаларды еңбекте тәрбиелеу проблемаларын талдайды.

Мектепке дейінгі балалардың еңбегі ойынмен   тығыз

Мектепке дейінгі     байланысты. Бұл өзара байланыс әр   түрлі   формада

балалар еңбегінің    көрінеді: ойын ересектердің еңбегін бейнелейді; ойын-

өзіндік ерекшеліктері да еңбек іс-әрекеттерінің элементтері көрінеді;   еңбек

қызметі болашақ ойын үшін істеледі; ойын әрекеттері

еңбек процесіне енгізіледі.

Ойындарда ересектердің еңбек әрекеттерін бейнелеу арқылы балалар олардың еңбегіне дұрыс қарауға дағдыланады; жолаушыларға ұқыпты қарайды, түскі тамақтың дәмді болуының қамын жасайды және т.с. с. Мектепке дейінгі сәбилер бүл ретте нақты еңбск әрекеттерін жасамайды: олар машина айдаған, тамақ пісірген сияқтанады.

Ересектеу балалардың ойындарында еңбектену кажеттігі: стол басын-да езі тамақ ішкен ыдысты жуу, қуыршақ қызын шомылдыру немесе оның кірленген көйлегін жуу қажеттігі жиілейді. Мұндай ойын балаларды нақ-ты еңбек әрекетіне итермелейді.

Ойынның барысында (мектепке дейінгі неғұрлым ересек жаста) өзіне алған рольді бейнелеу үшін тиісті атрибуттар: матрос малакайы, жол жү-рісінің ережелері, жалаушылар мен фонариктер және т. б. қажет болатын реттерде де еңбектің ойынмен байланысы байқалады. Ойында персонаж-дардың істӘрекеттерін неғұрлым толық бейнелеу, өзінің ойын дәлірек жет-кізу ниеті балаларды еңбекке араласуға ынталандырады.

Көп жағдайда еңбек ойынмең алмасып отырады. Бала бояулар салын-ған розеткаларды столдарға апарып қояды. Тәрбиешінің столына қайтып келе жатып қолындағы подносты руль ғып ойнап, машинаны   бейнелейді.

Мектепке дейінгі сәби балалардың еңбек іс-әрекетіне тән нәрсе — іс-әрекет процесінің өзіне қызығу. Мысалы, бала өсімдікті суғара сала оған қайта су құя бастайды; стол үстіне әр балаға қасық қойған соң, екінші рет тағы қоя бастайды.

Балалардың еңбек қызметіне жеткілікті ба,сшылық болмаған жерде ол көпке дейін балаға жай ғана қызық әрекеттердің дәрежесінде қалып коя-ды. Тәрбиешінің ықпалымен балаларда бірте-бірте алдына мақсат кою, өз қызметін алдын ала жоспарлау және ұйымдастыру (керёкті норсенің бәрін дайындап, әрекеттердің қай кезекпен істелетінін белгілеп қою), істі нәтиже алғанға дейін жеткізу қабілеттері дами бастайды.

Мектепке дейінгі ересек балалардың еңбек іс-әрекетінен қоғамға пай-далы нышандар айқын көріне бастайды. Егер басқалар үшін маңызды екенін түсінсе, олар сырттай тартымсыз еңбектің өзіне де ықыласпен қа-тысатын болады. Оған тән мысал мынау.

Жыл бойы педагог ересек топ балаларын сәбилерге қамқорлық жасауға бау-лиды. Қамқоршылар өздерінің кіші жолдастарына қамқорлық сезіміне бөленіп, оларға қонаққа барып тұрды, киінуді, ойыншықтарды жинауды үйретті, шанамен сырғанап, солармен бірге ойнады. Бір жолы педагог сәбилер үшін ойыншық жа- кандай болу керек екенін (ол бар ықыласымен еңбектенеді, жұмыеі рына дейін апарады), жақсы еңбектену, маңайындағыларға қамі жасау дегеннің не екенін түсіндіреді, оларға еңбек туралы жазылі бектің маңызы мен сұлулығы жарқын, тартымды көрсетілген шЫғар ды оқып береді. Балалардың бойында еңбекші адамға кұрметпен сезімін, соған ұқсағысы келу құштарлығын қалыптастыра отырып, і оларды еңбек нәтижелеріне ұкыпты қарауға тәрбиелейді.

Мектепке дейінгі балалардың ересектер еңбегі туралы білуі о. бойында еңбекке дұрыс көзқарас қалыптастыруға үлкен ықпал » тиіс, бірақ еңбек қызметімен танысу балалардың өздерінің еңбегі^ тастырылмаса, оның жай формалды болып қалуы мүмкін. Тікелеі үстінде балалар еңбек жігерін сезінеді және нәтиже алу үшін сош гер жұмсаудың қажет екенін түсінеді, еңбек сүйгіштік дегеніміз күш-кайратты, қиыншылықтардан қаймықпай, тапсырылған істі аі дейін алып бара білуді қамтитынын сезіне бастайды.

«Балалар бақшасындағы тәрбие программасы» әрбір жас тобі балалар меңгеруге тиісті еңбек дағдылары мен іскерліктердің * ашып береді. Мәселен, мектепке дейінгі сәби балаларда шаруашылі мыстық еңбек дағдылары мен іскерліктерін қалыптастырған кезде  ші оларға ойыншықтарды ылғал шүберекпен сүртуді, қуыршақ көйлегін шаюды т. с. с. үйретеді. Естияр топтағыбалалар ойыншы кен шүберектерді шайып сығады, куыршақтың көйлектерін сабындг ды. .Мектепке дейінгі ересектер ойыншықтарды сабын жағылған гу жуады, ұсақ заттарды жуады, сабаққа, еңбекке, ойынға қажетті за дайындайды, содан соң оларды тәртіпке келтіреді.

Балаларға еңбёк іскерліктерін үйретудің мазмұны мен бірізділіі гілей отырып, тәрбиеші олардың жас ерекшелігін, ұсынылып отыр бектің мазмұнына шамасы келетін-келмейтінін, оның тәрбиелік құі ғын, сондай-ақ оны ұйымдастыруға қойылатын санитарлық-гиги талаптарды ескеруге тиіс. Балалар өсіп, дамыған сайын олардың қызметінің сапасына, ұйымдастыру дәрежесіне койылатын талап ю ле береді, орындалатын жұмыстың мөлшері ұлғайтылып, қарқыны тіледі.

Еңбек дағдысына үйрету барысында тәрбиеші балалардың б< шамасы кёлетін нәрсенің бәрІн өз бетінше дербес орындау ынтас лыптастырады, қажет болғанда дёреу барып көмектесіп отырады. Л ке дейінгі балалардың ұсынылған істі дербес орындауда сәтсіз жасап, содаи қапаланып калуына жол/беруге болмайды, өйткені і жағдайда бала өз күшіне сенбеушілік >қәне еңбектенуге кұлық< пайда болады. Қайта керісінше, баланың дербестік көрсетуге ты; әрбір әрекетің көтермелеп отыру оның қиыншылықты жеңуіне көмеі өзінің іскерлігі оны қуаныш сезіміне бөлейді, е»ңбекті сүйе бастайді

Мынаны есте ұстау керек: еңбек қол жеткен нәтижесімен, басқ келтірген пайдасымен балаларға қуаныш әкелетін болуға тиіс.

Балалар бақшасында балалардың коллективте еңбектене білуін тастыру міндеті шешіледі. Бұл біртіндеп, еңбек процесінде балалар тақ тапсырмамен шағын топтарға біріктіру жолымен жүзеге   асыр (егер олар екеу-үшеу болып жұмыс істеуді үйренген    болса, онда тапсырманы 6—7 баладан құралған топтың орындауына болады). Л еңбек процесінде тәрбиеші балаларда   тапсырылған іске   жауапке туралы ұғым, дербес және келісіп қимыл жасау, жұмысты өзара алу, бір-біріне көмектесу және бірлескен күш-жігермен нәтижеге құлшыну кабілетін қалыптастырады

Өзіне-ёзі қызмет көрсету өзін күтуге (жуынуға, шешінуге, киінуге, тө-сегін жинауға, жұмыс орнын әзірлеуге және т. с. с.) бағытталған. . Еңбек кызметінің бұл түрінің тәрбиелік маңызы ең алдымен оның өмірлік қа-жеттігінде. Әрекеттер күн сайын қайталанатындықтан балалар өзіне-өзі кызмет көрсету дағдысын мықтап игереді; өзіне-өзі қызмет көрсету міндет ретінде ұғыныла бастайды,

Мектепке дейінгі сәбилік шақта өзіне-өзі қызмет көр-сету белгілі қиыншылықтарға байланысты (саусақ бүлшық еттерінің жет-кілікті дамығандығы, әрекеттердің бірізділігін игерудің қиындығы, оларды жоспарлай білмеушілік, көңілінің оңай бөлінуі), ал мұның өзі дағдылар-дың қалыптасу процесін тежейді, кейде баланың қажетті әрекетті орын-дауға құлықсыздығын туғызады. Алайда торбиеші осы балалардың өзін-де-ақ өзіне-өзі қызмет көрсете білу қабілетін дамыта бастайды, қажетті әрекеттерді орындауда ұқыптылык пен мұқияттылық, дербестік болуына күш салады, тазалық пен мұнтаздыққа әдеттенеді. Осының бәрі еабырлы-лықты, табандылық пеи игі тілектестікті, сәбилердің кейде пайдаеыз ықы-ласының өзін қолдап, көтермелеп отыруды талап етеді. Балалардың өзіне-өзі қызмет көрсетуін басқара отырып тәрбиеші әрбір баламен жеке-дара жұмыс жүргізеді, онымен алуан түрлі байланыс жасайды, көтеріңкі көңіл күйін колдап отырады. Киімнің және оның түрлі бөлшектерінің, қажетті әрекеттердің аттарын атай отырып, балалардың сөздік қорын кеңейтеді. Балалар өздеріне қамқорлық жасалғанын сезінеді, өздерін киіндірген ере-сектерге суйіспеншілік пен сенім сезіміне бөленеді.

Мектепке дейінгі естияр шақта балалар өзіне-өзі қыз-мет көрсетуде әжептәуір дербес болып қалады, еңбектің бұл турі олардың тұрақты міндетіне айналады. Тәрбиелік міндеттердің қиындатыла түсуі қимыл-әрекеттердің сапасына, өзін күту процесіндегі ұйымдасқаң тәртіп-ке, оған жұмсалатын уақытқа қойылатын талаптың арттырылуынан көрі-иеді. Тәрбиеші балаларда өзара көмектесу тәсілдерін қалыптастырады, оларға жолдастарынан қалай көмек сұрауды, қалай көмек көрсетуді, кө-мектескені үшін алғыс айтуды үйретеді.

Мектепке дейінгі ересек шақта өзіне-өзі кызмет көр-сетудің жаңа: төсегін жинау, шашын, аяқ киімін күту дағдылары игеріле-ді. Бұларға байланысты процестер неғұрлым күрделі тәрбиелік міндеттер-ді: балалардың бойында мұнтаздық пен тазалық әдеттерін, құрбыларынын арасында өзін дұрыс ұстау дағдысын қалыптастыру үшін пайдаланылады. Бала басқалардың қасында тұрып өзіне-өзі қызмет көрсетеді, сондықтан да ол маңайындағылардың қажеттері мен қиыншылықтарын түсінуі тиіс. Тәрбиеші нақты мысалдар арқылы басқалардың қажетін ескерте отырып қалай істеу керек екенін: шешінетін жерде шешінген баланың өтіп кетуі үшін жол беру; жуынған кезде кезекшілерді алдымен жіберу (өз міндет-теріне кірісу үшін олардың тезірек жуынғаны маңызды), балалардың бәрі уақтылы жуынып үлгеру үшін кранның алдында ұзақ тұрып алмау, басқа біреуге қолаисыздық жасамау ушін өтуге рұқсат сұрау және т. с. с. керек екенін түсіндіреді. Осының бәрі балаларды қарапайым сақтыққа, маңа-йындағыларды құрметтеуге қалыптастырады. Естияр топта еқбек күрделенеді, Балалардың өздер.і өсімдІктер-ді суарады, қанша ылғал қажетін анықтауды үйренеді, овощ өсіреді (тұқым себеді, жүйектерге су жібереді, өнім жинайды), тәрбиешінің жәрдемімен жануарларға (тиіндерге, атжалмандарға, үй қояндарына, тауыктарға) жем әзірлейді. Педагог қай жануарға қандай жем керек екенін.оның калай деп аталатынын және калай сакталатынын түсіндіреді. — ^; Жануарларды күту процесі оларды қадағалаумен тығыз байланыстыры-лады. Балалар өсімдіктердің өсуі мен дамуы, жануарлардың жай-күйі күтімге байланысты екенін, олар үшін өздерінің жауапты екенін сезіне бастайды. ТІрі табиғат мүйісінің түрғындарына қамқорлық пен ықылас күшейеді, олар балалардың сүйікті жануарларына анналады.

Ересек топ үшін табиғат мүйісінде неғүрлым күрделі күтім тә-сілдерін керек ететін өсімдіктер мен жануарлар орналастырылады, бақ-шада өсу мерзімі әр түрлі овощтардың алуан түрі отырғызылады, мүның өзі ‘ еңбекті неғүрлым жүйелендіреді. Балалар еңбегінің көлемі де үлғаяды. Мектеп жасына дейінгі балалар тозаңдатқышпен өсімдіктерді бүркеді, шеткамен түкті жапырақтардың шаңын сүртеді.жерді қопсытады. Тәрбиешінің көмегімен балалар өсімдіктерді қбсымша қоректендіреді, аквариумның суын ауыстырады, бақша мен гүлзардың жерін әзірлейді, көшет отырғызады, жабайы өсімдіктердің ұрығын жинайды (қыстайтын құстарға беру үшін). Еңбек процесінде педагог балаларға өсімдіктердің өсуі мен дамуын қадағалауды, больш жатқан өзгерістерді байқауды, сипатты белгілеріне, жапырақтарына, үрықтарына.. қарап өсімдіктерді айыра білуді үйретеді. Бұл өсімдіктер мен жануарлардың тіршілігі тура-лы ұғымды кеңейтеді, оларға ықылас туғызады.

Мектепке дайындайтын топта табиғаттағы ецбек гіроце-сінде балалар жеке кұбылыстар арасыңдағы байланысты анықтауды, заң-дылыкты аңғара білуді үйренеді. Табиғи кұбылыстарды материалист тұрғыдан түсінудің негізі қалыптасады. Өсімдіктер мен жануарлар тура-лы, жаңды мүйістің тұрғындарын күту тәсілдері туралы мағлұмат.көбейеді. Балалардың еңбек істеріндегі дербестігі артады: олар ескертіп жатпай-ақ топырақты суару және копсыту, өсімдіктерді көшеттеп отырғызу, бақша-да, гүлзарда, ал қыста — үнемі пияз бен басқа да көк өсірілетін табиғат . мүйісінде тұқым себу қажеттігін ездері белгілеп отырады. Балалар қалемшелеу арқылы өсімдіктерді көбейтудін, кейінірек топыраққа.кешіріп отырғызу үшін көшет өсірудің тәсілдерінбіледі. Табиғат мүйісінде жану-арларды (құстарды, тиінді, үй қояндарын, көгершіндерді, бақаны, кесірт-кені және т. т.) күту жалғастырылады.

Балаларда тірі табиғат мүйісінің, бақша мен гүлзардың жай-күйі үшін жауапкершілік артады. Өнім, гүл жинау оларды үлкен қуанышқа бөлейді. Олар гүлді ата-аналарына сыйға тартады, бөбектерді ©здері өсірген овощпен сыйлайды, винегрет үшін овощтар дайындайды.(оларды жуады, тазалайды, ас үйге апарады), топ бөлмелерін гүлдермен безендіреді.

Қол еңбегі — алуан түрлі материалдардан: картоннан, қағаздан, агаш-тан, табиғи материалдан. (ағаш бүрінен, емен жаңғағынан, сабаннан, ағаш кабығынан, жугері собығынан, шабдалы сүйегінен), қалдық матери-алдан (катушкадан, кораптан), мех, қауырысын, мата қиқымдарын және т. с. с, пайдалана отырып заттар жасау — балалар бақшасының ересектер тобында жүзеге асырылады. Балалар өздеріне қажетті ойыншықтар, ойын , атрибуттарын: қайықтар, машиналар, кәрзеңкелер, үйлер, мебельдер, жануарлар жасайды. Мұндай нәрселер туған-туыстарға, достарға жақсы тарту болуы мүмкін. Мұның адамгершілік тәрбие беруде зор маңызы бар, ол балаларды маңайындағыларға ықыласпен қарауға үйрете отырып, со-ларды риза ету үшін еңбектендіреді.