4.1 Кәсіпорынның негізгі қор есебі
Негізгі өндірістік қор дегеніміз – бұл өндірістік құралдардың ақша арқылы көрсетілген құны, сондықтан жабдықтарға жұмсалған қаржының есебін шығару керек.
Өндірістік жабдықтар саны ұйымдастыру бөлімінде қаралған. Жалпы өндірісте жабдықтар екі топқа бөлінеді.
1)Технологиялық жабдықтар
Технологиялық жабдықтар дегеніміз технологиялық операцияда өнім шығаруға қатысатын станоктар санын айтамыз. Технологиялық жабдықтар саны ұйымдастыру бөлімінде көрсетілген.
Негізгі жабдық саны 39 станокқа тең.
2) Көмекші жабдықтар
Teхнологиялық жабдықтардың жұмысы дұрыс жүріп тұруына қызмет жасау қажет, осы қызыметтер көмекші жабдықтар арқылы орындалады. Оларды технологиялық жабдықтардан 4 пайыз шамасындай алу керек.
станок деп қабылдаймыз
Барлық станоктар: станок.
Жабдықтарға жұмсалған қаржыны оның сату бағасына, тасымалдау мен монтаждауға жұмсалатын шығындарды қосып есептейді. Экономикада бұны жабдықтардың алғашқы құны деп атайды. Орта есеппен жабдықтарды сатып алған пунктіден орнататын кәсіпорынға дейін тасымалдауда жұмсалатын шығынның шамасын сатып алынған бағасынан 3 пайыз мөлшеріндей алуға болады, Сб х 0,03, ал сол жабдықтарды монтаждауға, былайша айтқанда, орнатуға жұмсалатын қаржыны оның сатып алынған бағасынан 7 пайыздай алуға болады.
Орта есеппен жабдықтардың алғашқы құнын мына формуламен есептейді:
Ақ=Сқ+0,03Сқ+0,07Сқ=1,1Сқ , (4.1)
мұнда Ақ – жабдықтардың алғашқы құны, теңгемен;
Сқ – жабдықтардың сату құны, теңгемен.
Сонымен, тасымалдаумен мен монтаждауға жұмсалатын шығынның құны орта есеппен сату құнынан 10 пайыз мөлшерінде алынады.
Кәсіпорынды ұйымдастырудағы жабдықтарға жұмсалатын қаржының көлемін (4.1-кесте) бойынша анықталады.
4.1 – кесте Өндіріс жабдықтарына жұмсалатын шығынның схемасы
Станок типі
|
Модельі
|
Станок саны.,дана
|
Қуаты,
КВт
|
Бағасы, тг.
|
Монтажды және тасымалдаудың барлық станоктарының бағасы, тг.
|
Габаритті өлшемдер, мм.
|
жекелей
|
жалпы
|
жекелей
|
Жалпы
|
1
|
2
|
3
|
4
|
5
|
6
|
7
|
8
|
9
|
Токарлы-бұрамакескіш
|
16К20
16К20
|
2
2
|
4
4
|
8
8
|
266500
266500
|
533000
533000
|
612950
612950
|
3198×1190
3198×1190
|
Токарлы-бұрамакескіш с ПУ
|
16Б16Т1
16Б16Т1
|
3
3
|
4,2
4,2
|
12,6
12,6
|
712000
712000
|
2163000
2163000
|
2487450
2487450
|
3100×1390
3100×1390
|
Көлденең-тартажоңғыш
|
7Б520
|
5
|
17
|
85
|
271000
|
1355000
|
1558250
|
5735×1525
|
Тістіжоңғылау
|
5К32П
|
14
|
7,5
|
102
|
385000
|
5390000
|
63698500
|
2650×1510
|
Тістіжоңғылау
|
5К32П
|
9
|
7,5
|
67,5
|
385000
|
3465000
|
398450
|
2650×1510
|
Тістіжұмырлау
|
5Д580
|
2
|
3
|
6
|
435000
|
864000
|
993600
|
1730×1300
|
Көлденең-тартажоңғыш
|
7Б520
|
1
|
17
|
17
|
271000
|
271000
|
311650
|
5735×1525
|
Тіс жаттықтыру
|
5А720
|
3
|
3
|
9
|
470000
|
1410000
|
1621500
|
2260×1160
|
Жалпы
|
_
|
39
|
|
307,1
|
|
1545100
|
71682350
|
_
|
4.1 – кестенің жалғасы
|
|
|
|
|
|
|
Транспорттық жабдықтар
|
Аралықша
кран
|
-
|
1
|
-
|
-
|
250000
|
250000
|
287500
|
-
|
Жалпы
|
-
|
1
|
-
|
-
|
-
|
250000
|
287500
|
-
|
Барлығы
|
-
|
40
|
-
|
307,1
|
-
|
1570100
|
71969850
|
-
|
4.2 Амортизациялық қор есебі
Амортизация- капиталдың тозу көлемін бағалау; негізгі капиталдың ауысқан күні.
Ғимараттың амортизациясы амортизация нормалары мен ғимаратты
сатып алуға салынған күрделі қаржы салымына байланысты есептеледі:
(4.2)
мұндағы - құрал-жабдыықтардың алғашқы құны,
- жылдық амартизациялық төлемдер нормасы, %.
Негізгі өндірістік қор және жылдық амортизациялық жарна (4.2-кесте) көрсетілген.
4.2–кесте-Негізгі өндірістік қор және жылдық амортизациялық жарна
Негізгі өндірістік қордың элементтерінің атауы
|
Алғашқы құны, мың теңге
|
Амортизациялық жарнаның мөлшері, %
|
Жылдық амортизациялық жарна, мың теңге
|
1.Өндірістік жабдықтар және станоктар
|
6384
|
10
|
638,4
|
2.Энергетикалық жабдықтар
|
192,0
|
10
|
19,2
|
3.Аспаптар мен қондырғылар
|
611,0
|
20
|
122,2
|
4.Электронды есептеу техникасы
|
512,0
|
20
|
102,4
|
5.Бақылау және өлшеуіш аспаптар
|
320,0
|
20
|
64
|
6.Жүк тасу құралдары
|
400,0
|
10
|
40,0
|
4.2 – кестенің жалғасы
|
|
|
|
|
|
|
|
.Өндірістік және шаруашылық инвеньтарлар
|
64,0
|
12
|
5,3
|
Барлығы
|
62483
|
|
2161,5
|
4.3 Айналым қаражатын есептеу
Айналым қаражатының басты элементі-шикізат, былайша айтқанда, материалдар. Бұл жұмыста өңделетін өнімге қажетті материалды ғана есептейміз. Бағдарламаға жұмсалатын материалдың көлемі. Негізгі материалдардың бағасы мына формуламен анықталады:
М=(Qз×Цм×Ктр – qотх×Цотх) × N, (4.3)
мұндағы Qз – дайындама массасы, кг;
Цм – 1 кг материалдың бағасы, тг;
Ктр – транспортты шығын коэффициенті,
qотх – қалдық массасы, кг;
Цотх – 1 кг қалдықтың бағасы, тг.
Мпроект =(3,8·76,33·1,05-1,1·3,05)·3000 = 903605,1тг.
Мбаз =(5,4·76,33·1,05-2,7·3,05)·3000 = 424,5561тг.
4.3-кесте Негізгі материалдың ведомосты
Тетіктер атауы және нөмірі
|
Дайындама түрлері
|
Мате
риалы
|
Тетіктер массасы
|
Қалдық массасы
|
Транспорттау ескерілген дайындама бағасы
|
Қалдық бағасы
|
Қалдық материалының жылдық бағасының саны
|
Жалғастырғыш
АМ2.02.05.012
|
|
|
тазалай
|
қаралтым
|
1 д
|
N
|
1 д
|
N
|
1 д
|
N
|
1 д
|
N
|
1
|
2
|
3
|
4
|
5
|
6
|
7
|
8
|
9
|
10
|
11
|
12
|
13
|
Жобалық вариант
|
Қалыпта штамптау
|
12ХН3А
|
3,8
|
2,7
|
1,1
|
3300
|
304,5
|
943500
|
3,35
|
10050
|
301,2
|
903605,1
|
Базалық
вариант
|
Соғылма
|
12ХН3А
|
5,4
|
2,7
|
2,7
|
6100
|
432,8
|
1298400
|
8,23
|
24690
|
424,5
|
1273668,3
|
Негізгі материал. Кәсіпорынның негізгі материалға қажетті көлемін есептеу әдісі (4.4 – кесте) кестеде келтірілген.
4.4-кесте Кәсіпорынның негізгі материалға қажетті көлемін есептеу
Көрсеткіштердің аталуы
|
Есептеу нәтижесі
|
1.Негізгі материалдың аты
|
Болат
|
2.Маркасы
|
12ХН3А
|
Көрсеткіштердің аталуы
|
Есептеу нәтижесі
|
3. 1 тетікке жұмсалатын материал салмағы, кг
|
59,5
|
4.Бағдарламаға жұмсалатын материалдың көлемі, тн
|
1190,0
|
5.Материалдың бір тоннасының бағасы,мың.теңгемен
|
60,0
|
6.Бағдарламаға жұмсалатын материалдың сомасы, мың. Теңгемен
|
71400,0
|
Көмекші материал негізгі материалдан 2 пайыз мөлшерінде алынады:
71400,0 ∙ 0,02 = 1428,0 тг
4.4 Жұмысшылар мен қызметкерлердің саны және жалақыларының қоры
4.4.1 Жұмысшылардың санын есептеу
Өнеркәсіпте жұмысшылар екі топқа бөлінеді- негізгі және көмекші.
Бұл жұмысшылар – дайындалып жатқан өнімнің өндіріс процесіне тікелей қатысушылары, оларды ұйымдастыру бөлімінде есептедік.
Негізгі жұмысшылар саны:
Рнег.уч = 44 адам.
Көмекші жұмысшылар саны:
Ркөм.= Рнег.уч·(0,2..0,25); (4.4)
Рвсп. = 44 0,2=8,8 Ркөм.пр =8 адам
Басқарушылар саны:
Ррук.= (Рнег.уч +Ркөм )·(0,08..0,1); (4.5)
Рбас. = (44+8)·0,08= 4,16; Рбас.пр = 4адам
Барлық жұмысшылар саны – 56 адам
4.4.2 Қызметкерлер
Өнеркәсіп салаларындағы қызметкерлерге техника инженерлері, инженер - экономистер, есеп шот қызметкерлері және кіші қызмет атқарушылар жатады. Бұл қызметкерлердің санын негізгі және көмекші жұмысшылардың санына қарай пайызбен есептейді. Өнеркәсіп салаларында қызметкерлердің санын орта есеппен 4.4-кесте бойынша келесі мөлшерде алуға болады:
4.5–кесте Қызметкерлердің санын есептеу
Қызметі
|
Жұмысшылар саны
|
Айлық оклад
|
Барлық жұмысшылардың айлық оклады
|
Аға шебер
|
2
|
33000
|
66000
|
Ауысым шебер
|
2
|
24000
|
48000
|
Барлық жетекшілер
|
4
|
−
|
114000
|
Кіші қызметкерлер
|
2
|
9000
|
18000
|
Барлық МОП
|
2
|
−
|
18000
|
4.4.3 Жалақы қорын есептеу
Кәсіпорында орындардың жұмыстарының күрделілігіне сәйкес түрлі разрядқа жататындығынан жұмысшылар негізінде алты разрядқа бөлінеді. Жалақыны есептеу үшін жұмысшылардың разрядын есептеп шығару керек. Мысалы, кәсіпорында негізгі жұмысшылардың орта разряды – төртінші разряд, көмекші жұмысшылардың разряды - екінші разряд болсын. 4.6-кестеде әр разрядтың тарифтік коэффициенттері келтірілген: төртінші разрядтікі - 2,06; екінші разрядтікі - 1,47.
Әр уақытта халықшаруашылығы бойынша минималдық еңбек ақының мөлшері туралы статистикалық мәлімет беріліп отырады. Осы мәлімет бойынша ай сайындық минималдық сағаттық еңбек ақының мөлшері мына формула бойынша есептеліп отырады:
;
мұндағы Амс -минималдық сағаттық еңбек ақының мөлшері, теңгемен;
EА- елдегі минималдық еңбек ақы, теңгемен;
Жк – бір айдағы жұмыс күндерінің саны;
Кс –бір жұмыс күніндегі сағаттардың саны.
Мысалы, елдегі минималдық еңбек ақы 42500 теңге болсын, айдың ішіндегі жұмыс күні-22, жұмыс күніндегі сағаттың саны 8, сонда минималдық сағаттық тарифтік еңбек ақының мөлшері:
Төртінші разряд бойынша сағаттық тарифтік еңбек ақының мөлшері:
ЕА=241,5 ∙ 2,06 =497,49 теңге
Екінші разряд бойынша сағаттық тарифтік еңбек ақының мөлшері:
ЕА=241,5 ∙ 1,47 = 355,005 теңге
Негізгі жұмысшылардың еңбек ақылары жұмысшылардың кесімді нысаны бойынша есептеледі, былайша айтқанда, өндірілген өнімнің көлемі бойынша.
мұндағы N- өнімнің бағдарламасы, данамен;
TT –технологиялық процестің ұзақтылығы, сағатпен;
CT – разряд бойынша сағаттық тарифтік еңбек ақының мөлшері, теңгемен.
ЕТК = 3000 ∙ 2,14 ∙ 497,49 = 3 193 885 теңге
Кәсіпорында жұмысшыларға тарифтік еңбек ақымен қатар бірнеше түрлі төлемдер жасалады, сол төлемдердің мөлшері тарифтік еңбек ақыдан орта есеппен негізгі жұмысшыларға 6-7 пайыз шамасында болсын, сонымен қатар сыйлықтың шамасы 30 пайыз болсын. Жұмысшыларға демалысқа шыққанда қосымша еңбек ақы төленеді, оның мөлшері жылдық жалақысының жылдық жалақысынан 9 пайыз болсын. Сонда негізгі жұмысшылардың жылдық еңбек ақылары:
ЖНЖ = ЕТК + 0,07ETR +0,30ETK +0,09ETK =1,46ETK
ЖНЖ =1,46 ∙ 3193885= 4663072,1 теңге
Көмекші жұмысшылардың еңбек ақылары- жалақылардың мерзімді нысаны бойынша есептеледі, былайынша айтқанда, неше сағат жұмыс атқарғанына сәйкес төленеді:
ЕТК = ЖК ∙УК ∙ СТ;
ЕТК =7 ∙ 1870∙ 497,49 = 6 512 144,1 теңге
мұндағы: ЖК – көмекші жұмысшылардың саны;
УК – уақыттың жылдық нақты қоры, сағатпен;
СТ – разряд бойынша сағаттық тарифтік еңбек ақының мөлшері, теңгемен.
Көмекші жұмысшыларға тарифтік еңбек ақылардың қосымша түрлі төлемдер жасалады. Үстеме төлемдердің мөлшері жылдық тарифтік еңбек ақыларынан 4-5 пайыз шамасында, сыйлық – 25 пайыз мөлшерінде болады. Демалысқа шыққан кезде қосымша еңбек ақы төленеді, оның мөлшері жылдық тарифтік еңбек ақыдан 9 пайыз шамасында. Сонда көмекші жұмысшылардың жылдық еңбек ақылары мына формула бойынша есептеледі:
ЕАЖ =ETM +0,05 ETM +0,25 ETM +0,09 ETM =1,39ETM ;
EАЖ=1,39 ∙ 2336015,2 = 3247061,2 теңге
3) Қызметкерлердің еңбек ақылары – олардың жалақылары орындап отырған жұмыстарының күрделігіне қарай төленеді, былайша айтқанда берілген категорияларымен байланысты болады. Мысалы, кәсіпорында техника инженерлері мамандықтарына қарай орта есеппен бірінші категорияға жататын болсын, инженер- экономистер және есеп шот
a) Аға шебердің тариф бойынша жылдық еңбек ақылары мына формуламен есептеледі:
ЕТИ=ТИ ∙ U ∙ 12;
мұндағы: ТИ – техника инженерлерінің саны;
U – орта разряд бойынша орта айлық тарифтік еңбек ақыларының мөлшері;
12 – жылдағы айлардың саны.
Қызметкерлердің басқа топтарының жалақылары да осы әдіспен есептеледі, есептеуде ең бірінші мәселе- қызметкерлердің әр тобының орта категорияларын анықтап, осы категорияның сағаттық тарифтік еңбек ақыларын 6 кестедегі берілген мәліметтер бойынша есептеп шығару керек.
Кәсіпорындарда мамандарға да сыйлық төленеді, ол сыйлықтардың мөлшері алып отырған еңбек ақыларынан 30-40 пайыз мөлшерінде болады, сондықтан:
ә) ауысым шеберлердің жылдық еңбек ақылары мына мөлшерде болады:
WТИ =ЕТИ(1+40/100)= 1,40EТИ;
б) инженер – экономистердің жылдық еңбек ақылары мына мөлшерде болады:
ЕИЭ=ИЭ U 12;
EИТ =1 3,23 176 12 =1457008 теңге;
WИЭ =ЕИЭ ∙ (1+30/100) = 1,30EИЭ;
WИЭ=1,30 ∙ 1457008= 1895008теңге
в) кіші қызметкерлер – вахтерлер, тазалаушылар т.б., олардың разрядтары бірінші разрядқа жатады, сондықтан тарифтік коэффициенттері 1,18. Бірінші разрядтың сағаттық тарифтік еңбек ақысының мөлшері:
СТ =CAM ∙ 1,18;
CT = ∙ 1,18 ∙ 176 = 8 826 400 теңге
мұндағы: САМ – елдегі минималдық еңбек ақы.
Кіші қызметкерлердің жылдық жалақыларының мөлшері мына формуламен есептеледі:
WKK =KKC ∙ AC ∙12
WKK =1∙ ∙1,18∙176∙12=105916800 теңге
мұндағы: KKC – кіші қызметкерлердің саны;
AC – орта айлық еңбек ақылары;
12 – жылдағы айлардың саны.
Жұмысшылар мен қызметкерлердің орта айлық жалақылары 4.6–кестеде келтірілген.
4.6–кесте ТИҚ, ИЭ, ЕШҚ және КҚ жылдық және орта айлық жалақылары
Жұмысшылар мен қызметкерлердің аталуы
|
Жалпы жылдық жалақы, мың теңге
|
Орта есеппен әрбір жұмыскерге келетін жалақы, теңге
|
1.Негізгі жұмысшылар
|
23440,9
|
279047
|
2.Көмекші жұмысшылар
|
3247,06
|
81175
|
3.Аға шеберлер
|
1457,08
|
728500
|
4.Инженер-экономист және есеп шот қызметкерлері
|
1895,08
|
157923
|
5.Кіші қызметкерлері
|
53242,506
|
44368
|
Барлығы
|
83281,726
|
|
4.5 Шығындар есебі
Шығындардың кешенді статьяларына мыналар кіреді:
Жабдықтарды күту пайдаланудағы шығындар.
Цехтық шығындар.
Жалпы зауыттық, өндірістік шығындар.
Өндірістен тыс шығындар.
Ал бір ғана элементтен тұратын статьяларды - жай статьялар деп атайды. Оларға мына статьялар жатады:
Негізгі материалдар.
Жалақы қоры.
Кешенді статьялары бірнеше элементтерден тұрады. Олардың экономикалық тұрғысы әр түрлі болғанымен, негізгі өндірістік мақсаты біреу- өндірістік.
Өндірісте қолданатын құрал-жабдықтардың күтімі мен пайдалануына қаржы жұмсалады. Сол шығындардың тізімі мен мөлшері 4.7-кестеде жинақталған.
4.7–кесте Жабдықтарды күту мен пайдаланудағы шығындардың сметасы
Статьяның аталуы
|
Қосынды жылдық шығын, мың теңгемен
|
1.Жабдықтарды күту үшін жұмсалатын материал
|
2 142,0
|
2.Өндірістік мақсатқа жұмсалатын электроэнергия, тығыз ауа, су, бу
|
1095,9
|
3.Амортизациялық жарна:
|
2161
|
4.Ағынды жөндеу:
|
1 634,0
|
5.Аз құнды тез тозғыш аспаптар мен қондырғыларды күту жөндеу және жаңартудың шығындары
|
67,4
|
Барлығы
|
10100,3
|
1) Жабдықтарды күту үшін жұмсалатын материалдық шығынның мөлшерін негізгі материалдың құнынан 3 пайыз ретінде алуға болады.
2) Өндірістік мақсатқа жұмсалатын энергияларды 4.6–кестесінен алу керек.
3) Кәсіпорындағы көмекші жұмысшылардың жартысы жабдықтарға қызмет етумен айналысады. Сондықтан 4.76–кестедегі көмекші жұмысшылардың жалпы жалақыларының 50 пайызы – осы жұмысшылардың жалпы жалақылары. Бұлар көбінесе жабдықтарды жұмыс күйінде ұстап тұратын жөндеушілер, электриктер т.б. Әлеуметтік қамсыздандыру жарнасының мөлшерін жалпы жалақы қорынан 26 пайыз ретіндей алу керек.
4) Амортизациялық жарналар 4.3 кестеден алынады.
5) Аз құнды тез тозғыш аспаптар мен қондырғыларды күтуге, жөндеуге, жаңартуға жұмсалатын шығындардың мөлшерін негізгі жұмысшылардың жалпы жалақыларынан 1 пайыз шамасында алу керек.
4.5.1 Цехтардың шығындарын есептеу
Цехтық шығындарға өндіріс жұмыстарымен байланысты барлық шығындар жатады. Ол шығындар кестеде көрсетілген.
4.8–кесте Цехтардың шығындарының схемасы
Статьяның аталуы
|
Жылдық шығындардың сомасы, мың теңгемен
|
1.Көмекші жұмысшылардың жалақылары
|
227,3
|
2.Өндірістік үй мен құрылысты күту: жарық түсіруге арналған электроэнергия
|
41,6
|
3.Өндірістік және шаруашылық инвентарьларды күту
|
6
|
4.Амортизациялық жарна
|
2161
|
5.Ағымдағы жөндеу
|
653,59
|
6.Басқа да шығындар
|
201,9
|
Барлығы
|
32904,07
|
Мұндағы шығындарды есептеу әдісі:
Көмекші жұмысшылардың, қызметкерлердің жалақыларын 7 пайыз кестеден алу керек. Әлеуметтік қамсыздандыру жарнасының және зейнетақы қорының мөлшерін жалпы жалақыларынан 26 пайыз шамасындай алу керек.
Жарық түсіруге, тұрмыстық қажетке энергиялардың шығындарын 4.5 кесте бойынша алу.
Өндірістік және шаруашылық инвентарьларды күту үшін қажетті шығынның мөлшері 4.3 кесте бойынша сол элементтердің алғашқы құнынан 8 пайыз шамасындай алынады.
Амортизациялық жарналары 4.3 кестеден алынады.
Ағымдағы жөндеуге арналған шығындардың мөлшерін 4.3 кесте бойынша элементтердің алғашқы құнынан 2 пайыз шамасындай алу керек.
Басқа шығындардың мөлшері негізгі жұмысшылардың негізгі жалақыларынан 3 пайыз шамасындай алынады.
Жалпы зауыттық шығындарды есептеу
Кәсіпорынның басқару жобалау жұмыстарын жасаған кезде жалпы зауыттық шығындардың мөлшерін негізгі жұмысшылардың жалақысынан 70 пайыз мөлшерінде алуға болады:
23440900 ∙ 0,7 = 16408630 теңге
4.5.3 Өндірістен тыс шығындарды есептеу
Өндірістен тыс шығындарға тұтынушыларға бұйымдарды тиеу, жіберу және тасымалдау шығындары жатады. Орта есеппен бұл шығындардың мөлшері зауыттық өзіндік құнынан 1 пайыз мөлшерінде алынады:
4712720,6 0,01 = 47127,2 теңге
Кәсіпорынның экономикалық көрсеткіштері. Экономикалық тиімділік
Экономикалық көрсеткіштерін есептеу үшін ең алдымен күрделі қаржының мөлшерін анықтау керек. Күрделі қаржы былайша есептеледі:
Кқ= НӨҚ + АҚН
мұндағы: НӨҚ- негізгі өндірістік қордың құны, мың теңгемен;
АҚН- айналым қаражатының нормативі, мың теңгемен.
Кқ =НӨҚ + АҚН= 71400,0 + 6776,8= 78 176,8 тг.
Күрделі қаржы – бұл осы кәсіпорынды ұйымдастыруға жұмсалатын қаражат, оны қайтару- кәсіпорын пайдасының қайнар көзі.
Пайдалылықты 40% деп белгілейтін болсақ, онда бұйым бағасы:
Б=ОТК ∙ 1,4 = 96 103,8 ∙ 1,4 = 134 545,3 мың. тг
Пайда тең болады:
П = (P/100) ∙ ОТК
мұндағы Р - пайдалылықтың нормасы, пайыз;
П – пайданың мөлшері, теңгемен;
Өтқ – толық өзіндік құн, теңгемен.
П=(40/100) ∙ 96 103,8 = 38 441,6 мың. тг
Күрделі қаржыны қайтару мерзімі:
78176,8/38 441,6 = 2,03 жыл
Жобалап отырған кәсіпорынның толық экономикалық көрсеткіштері
4.9–кесте Техника экономикалық көрсеткіш
Экономикалық көрсеткіштердің аталуы
|
Жобалау көрсеткіштері
|
1.Барлық жұмыскерлердің саны
|
56
|
2.Еңбек өнімділігі, мың теңгемен
|
3 844,2
|
3.Қор сиымдылығы, теңгемен.
|
0,29
|
4.Қор қайтарымы, теңгемен
|
3,45
|
5.Қормен жарақтану, мың теңгемен
|
1 115,7
|
6.Бұйымның бір данасының:
а) өзіндік құны, теңгемен;
б)меншікті күрделі қаржысы.
|
96 103,8
78 176,8
|
7.Күрделі қаржыны өтеу мерзімі,жылмен
|
2,03
|
5 ҚАУІПСІЗДІК ЖӘНЕ ЕҢБЕК ҚОРҒАУ БӨЛІМІ
Менің дипломалды практика өткен орным Алматы қаласындағы «АРГО» Алматы резеңке аяқ киім фабрикасы». «АРГО» Алматы резеңке аяқ киім фабрикасы - 2003 жылы құрылған және бүгінгі күні Қазақстан Республикасындағы полимерлерден жасалған мамандандырылған аяқ киімнің жалғыз өндірушісі болып табылады. Кәсіпорын құрылыс компанияларына, мұнай-газ өнеркәсібіне, тау-кен өнеркәсібіне, тамақ өнеркәсібіне, медицинаға, ауыл шаруашылығына, ашық ауадағы әуесқойлар – балықшылар мен аңшыларға, сондай-ақ күнделікті қолдануға арналған аяқ киім шығарады. Бұл кәсіп орында шпиндельді құрастырудың технологиялық үрдісін зерттедім. Сонымен қатар осы ғимараттың қауіпсіздік ережелерімен таныстым.
Диплом жобасының бұл бөлімінде «шпиндельді құрастырудың технологиялық процесін» жобалау және оны дайындау барысындағы қауіпсіздік сұрақтарын қарастырамыз.
5.1 ҚР Техникалық реттеу туралы заңы
Диплом жобасының бұл бөлімі Қазақстан Республикасының келесі заңнамалары мен нормативтік құжаттарына сүйене отырып жазылған:
- Қазақстан Республикасының № 252-ІІІ «Еңбек кодексі» 15.05.2007 жыл;
- Қазақстан Республикасының «Өрт қауіпсіздігі туралы» 22.11.1996 жыл;
- Қазақстан Республикасының Техникалық реттеу туралы заңы, 2012жыл өзгертулермен ;
- Қазақстан Республикасының ҚНжЕ 2.04.05-01 «Жылыту, желдету, ауаны баптау».
Көлемдік қалыптау цехында келесі зиянды еңбек шарттары бар: шу және діріл, өндірістік ортадағы зиянды газдар, жасанды жарықтандыру.Өндіріс орталығының қауіпті шарттары: электр тогы және өрт.
5.2 Қауіпті және зиянды өндірістік факторларды талдау.
Цехтағы жарықтандыруды есептеу
СББ металл кескіш станогында шпиндельді құрастырудың технологиялық процесі цехтарда жүргізіледі. Цехтарда сонымен қатар қауіпті апаттық жарықтандырулар болады. Ол жұмыстық жарық сөнген кезде іске қосылады. Апаттық жарықталудың шамдары жеке көзден қосылады және жұмыстық жарықтан 5% кем жарықты қамтамасыз етеді, бірақ бөлменің жұмыстық бетінде 2 лк кем емес және кәсіпорынның территориясында 1лк жарықты қамтамасыз етеді.
Цехтарда табиғи жарықтану терезелер арқылы іске асырылады ол өте тиімді болғанымен ол жеткіліксіз , сондықтан жасанды жарықтану міндетті түрде болуы тиіс, ол яғни шамдар.
Жұмыс орнында жарықтану деңгейі жоғары әрі бірқалыпты болу үшін келесі шаралар жүгізіледі:
– терезелерді жуу (жылына кем дегенде 3 рет);
– жанып кеткен шамдарды ауыстыру, шамдарды уақытылы жөндеу және жуу;
– жарық болу үшін төбені және іргелерді ақ түспен бояу.
Табиғи және механикалық желдеткіш артық жылу мен ысуды азайту үшін арналған жалпы табиғи желдеткіш кеңістікті аэрация және желдету арқылы іске асады. Аэрация үшін ғимарат қабырғасында тетіктер қарастырылған. Сериялық өндірістерде төлкені жасап шығару үшін жарық жеткілікті болу керек. Себебі төлкені өңдеген кезде жарықтың жетіспеуі қауіптілікті тудырады.
5.2.1 Өндірістік ғимараттың микроклиматы
Цехтың микроклимат параметрлері. Цехтағы жұмыс орташа физикалық ауыр жұмыстар категориясына жатады. Бұл категориядағы жұмысқа арналған температура нормалары, салыстырмалы дымқылдылық және ауа қозғалысының жылдамдығы:
а ) салқын жыл мезгілінде:
ауа температурасы - t = 16-18 0С;
ауа қозғалысының жылдамдығы - Vb =0,3-0,2 м/с;
ауаның салыстырмалы дымқылдылығы - 60%-40%
б ) жылы мезгілінде :
ауа температурасы - t = 20-23 0С;
ауа қозғалысының жылдамдығы - Vb =0,3-0,4 м/с;
ауаның салыстырмалы дымқылдылығы - 60%-40%Ашық өндірістік алаңдарда метеорологиялық жағдайларының көрсеткіштеріне мыналар жатады. Ауаның температурасы, ауаның меншікті ылғалдылығы, ауаның қозғалу жылдамдығы, жел күші, жылу сәулесінің интенсивтігі.
Өндірістік бөлмелерді салқын ауаның кіруінен қорғау үшін, кіретін жерлерді шлюздермен жабдықтайды, есіктердің аралықтарын жеңіл, салмақсыз пердемен(буркеулер) жабады. Қосарланып шыныланған терезелерді қолданады, қоршауларды, едендерді жылытады.
Жыл мезгілінде жəне жұмысшының жылумен сəулеленуі, ауырлығы
бойынша жұмыс категориясына байланысты СНжЕ ҚР 4.02-42-2006-да ауа қозғалысының жылдамдығы мен температурасы белгіленгендей, орынды желдету, кондиционерлеу жəне жылыту. Салқын кездерде бірқалыпты жылыту жағдайын жасау үшін, жекелеген бөлімшелерде мен жұмыс орындарында сəулелі жылытқыштарды қолданған жөн.
Ауаның қозғалысы V>0,15 м/с жылдамдығы кезінде сезіле бастайды.Оның адам ағзасына əсері, tв ауаның температурасымен жəне tч адамның денесімен, сонымен қатар салыстырмалы ылғалдылықпен Вс бірігіп біліне бастайды. tвч кезінде, егер В жоғарлатсақ, онда жылу бөлгіш конвекциясы мен булану күшейе бастайды(В0 төмен болғанда), яғни, адамның көңіл-күйі жақсарып, жұмысқа қабілеттілігі артады. Дегенмен, tв өте төмен болған кезде, жылуды жоғалту біршама жоғарлайды жəне соның салдарынан ағза салқындап, тоңа бастайды, Вс жоғары кезінденде одан əрі күшейе түседі.
5.2.2 Желдету жүйелері
Зертханалық бөлменің ұзындығы 20м, ені 10м, биіктігі 5м. Желдету зертханалық алаңдағы санитарлы – гигиеналық жағдайларды қамтамассыз ететін негізгі құрал болып табылады. Жаз мезгілінде негізгі қызметті табиғи желдету атқарады .
Желдету өзінің мәні бойынша аралас және жергілікті болып бөлінеді, ал бөлмеге таза ауа жіберу тәсілі бойынша табиғи және механикалық болып бөлінеді.
Аралас желдетуді, ауаны ағызып жəне шығарып тастау үшін табиғи
желдетуді ішінара(анда-санда, жарым -жартылай) механикалыққа қосымша
қолдануға болады. Апаттық(авариялық) желдету ауаға кенеттен көп мөлшерде зиянды немесе жарылуға қауіпті газдардың түсуі мүмкін өндірістік бөлмелерде қолданылады. Ол сорып алынады жəне өртке жарылысқа қауіпті А,Б,В категорияларын басқа, барлық кəсіпорындарға арналған желдетудің жұмыс жүйесімен бірігіп, ауа алмасуын 8-ден кем жасалмауын қамтамасыз етуі қажет.
Жергілікті желдету, бөлінетін зияндылықтарды тура пайда болған жерінде жойып(алып тастау үшін)жəне олардың таралуын, барлық өндірістік
бөлмелердің ауасында, болдырмауға арналған. Ол жергілікті сораптар сияқты, сорып алатын желдету түрінде, сонымен қатар ағынды түрінде-жеңіл
бүркемелер(перделер), душ жəне оазис түрінде орындалады. Жалпылама желдететін алаңдардың барлық жерінде зиянды бөлінділер құралатын жағдайларда ғана орнатады. Бұл кезде зертханадағы ауа алмасу желдету алаңындағы ауа алмасу біркелкі қамтамассыздандырылады.
Жалпы алмасу желдету зертханадағы барлық жеріндегі ауа бір сағаттың ішінде қанша рет көрсетіп ауа алмасуын еселігімен сипаттайды.
мұндағы 1 сағат ішіндегі бөлмеге түсетін ауа көлемі; - зертханадағы көлем болады.
Артық жылуды жою үшін ауа алмасуын есептеу:
мұндағы бөлмедегі жылу артықтары, Вч;
с – құрғақ ауаның жылу сыйымдылығы с = 1кДм
кететін ауаның температурасы
20с
келетін ауаның жылу температурасы,
Жылу артықтығын анықтайтын формулалар:
Адамдардың жылу бөлуі
кВт
мұндағы жұмысшылар саны;
11680 Вт бір адамның жылу шығыны.
Терезенің тұсынан күн радиациясының, жылудың түсуі:
мұндағы терезелер саны; терезенің ауданы; - 2 терезе арқылы жылудың түсуі.
Бір қабатты шынылау ағаш вт/м2 . Екі қабатты шыныланған терезелер үшін металдың терезе жақтауы бар К=125 бар түзету көбейтіндісі
К=0,6 енгізгенде
5.3 Электр қауіпсіздігі
Жобалайтын аймақты әртүрлі жабдықтар қауіпті жағдайлар туғызады, электр қозғалтқыштар және көтергіш машиналарының электр жабдықтары, цех ішіндегі электрленген пресс,кескіш,крандар , тағы басқа қондырғылардан сақтану үшін келесі шараларды іске асырады: оқшаулау, ТВ-4 қондырғысын қоршау, ток жүретін бөлімдерін алыстату.
Егерде жұмысшы электрмен жалғанған металдық бөліктерге қолы тиіп кетпес үшін электрленген металдық бөліктерді жерлендірген жөн.
Жобаланған қалыптау цехында электр тогымен істейтін жабдықтарға электр қозғалтқыштар жатады, және де электр тогына арналған сымдар, пісіріп дәнекерлеу жабдықтары бар. Электрлік токтан қорғанудың бірден-бірі жолы, қорғаныштың дара құралы және қорғанышты сөндіргіш ол - жерлендіру . Жобаланып отырған цехта жұмыстық кернеу 380 вольтты құрайды . Осыған сәйкес адамды электр тогынан қорғау проблемасы пайда болады. Барлық ток жүруші бөлікке және бу-ауалы өткізгіштерде электр тогы қауіпін ескертетін бағдарламалар жабыстырылуы тиіс. Жүйе тәртібі изоляцияланған , сондықтан электрлік токтың қауіпсіз қорғанышы ретінде жерлендіруді қолданамыз . Жерлендірушілер ретінде диаметрі 50 мм және ұзындығы 2,5 метр тік болат құбырларды қолданылады .
Жерге тік орнатылған жеке құбырлы жерлендіруші кедергісін мына формуламен анықтайды .
мұндағы: - топырақтың салыстырмалы кедергісі ,
= ;
l - құбырдың ұзындығы , м
l =2,5 м ;
d - құбырдың сыртқы диаметрі , м
d =0,05 м ;
t - құбырдың орналасу тереңдігі, м
t =0,7 м .
Қажетті жерлендірушілердің санын мына формуламен анықтаймыз:
мұндағы: Rдon - ең үлкен мүмкін жерлендірушінің кедергісі ,
Rдon = 4Ом.
- топыраққа жерлендірушілерді орналастыруды еске алғандағы коэффициент. = 0,73.
Бірдей саны 14 дана жерлендірушілерді қабылдаймыз .
Металл жолақтың кедергісін құбырлы жерлендірушілермен қосуы үшін қабылдаймыз :
мұндағы: l - жолақтың ұзындығы , м
l =10 м ;
b - жолақтың ені , м
b =0,04 м .
14 сырықты және оларды қосушы бірдей жолақтардың топталған жерлендіру кедергісі мынаған тең болады:
,
Мүмкін мәнмен салыстырғанда [ Rгр ]=4 Ом .
[ Rгр ]> Rгр .
Ток әсері 1 мА , ал жиілігі 50 Гц болғанда рұқсат етіледі.
Егер цехта жұмысшы адамдар жоқ болса , онда дара қорғаныш құралдарын бермейді .
5.3.1 Электр жабдықтарын жерлендіру және нөлдендіру
Жерлендіргіштер табиғи жəне жасанды болып бөлінеді. Табиғи жерлендіргіш коммуникациялардың жəне басқа құрылғылардың электр өткізгіш бөлігінде жерде болуы мүмкін (металлдық жəне темір бетонды). Ауыспалы тоқты электр қондырғыларында кернеуі 1000 В-қа дейінгі жерлендіргіш құрылғылардың кедергісі 4 Ом-нан аспауы қажет.
Нөлдендіру дегеніміз кернеуде болуы мүмкін, бұл нөлдік қорғанастық
жетектердің металдық тоқ өткізбейтін бөліктерімен арнайы электрлік жалғануы. Нөлдендірудің қызметі- нөлдендірілген корпуста фазаның біреуі
қысқа тұйықталған кезде осы фазаның тізбегінде қысқа тұйықталған тоқ пайда болады, ол тоқтық қорғанысқа əсер ете отырып, тізбектен апаттық аймақты өшіреді. Нөлдендіру кернеуі 1000 В-қа дейінгі жерлендірілген бейтарап, үш фазалы торапта қолданылады. Нөлдендірілген торапта нөлдік қорғаныстық өткізгіш пен нөлдік жұмысшы өткізгішті ажырата білу қажет. Біріншісі электр қондырғылардың нөлдендірілген бөлігімен жерлендірілген нөлдік жұмысшы өткізгішін жалғайтын өткізгішті айтады.
5.4 Өрт қауіпсіздігі
Өндірістік орында өрт қауіпсіздігін мемлекеттік өртке қарсы ұйымы бақылайды. Кәсіпорын өртке қарсы шараларын ұйымдастырып олардың орындалуын бақылайтын мемлекеттік өртке қарсы ұйымның инспекторы бекітіледі.
Өндірістік объектілердегі өрт қорғанысы (жарылыс қорғанысы): объектінің өртке тұрақтылық дəрежесін жəне жеке элементтері мен құрылымдарының өртке тұрақтылық шектерін дұрыс таңдаумен; өрт ошағы
пайда болған жағдайда өрттің таралуын шектеумен; өндіріс учаскелеріндегі
жарылыс қауіпті учаскелерді оларды қорғаныстық кабиналарда бункерлеумен жəне қаптаумен; жарлысты белсенді басу жүйелерін қолданумен; ғимараттар мен үймереттерде бірден əсер ететін жүйелерді қабылдаумен; түтінге қарсы жүйелерді қолданумен; адамдарды қауіпсіз эвакуациялауды қамтамасыз етумен; дабылдық, хабарлауыш жəне өртті сөндіру құралдарын қолданумен; өрт қорғанысын, газдық құтқару жəне тау-кен құтқару қызметін ұйымдастырумен қамтамасыз етіледі.
Бұл объектілерді мемлекеттік өртке қарсы қызмет органдары екі жылда бір рет жоспарлы тексереді және жыл сайын жоспарлы тексеру кезеңінде айқындалған өрт қауіпсіздігі саласындағы нормаларды, ережелер мен стандарттарды бұзушылықтарды жоюдың орындалуын бақылауды жүзеге асырады.
5.4.1 Өрт сөндіру құралдары және эвакуациялау
Өрт сөндіру құралдары. Өрт сөндіру құралдары алғашқы, стационарларлы жəне қозғалысты болып бөлінеді. Алғашқы өрт сөндіру құралдарына гидропомтар, шелек, құм, су, асбестік жабындар жəне т.б.жатады.
Химиялық көбікті өрт сөндіргіш типті ОХВП – 10 құрамында қышқыл ерітіндісі бар. Полиэтиленді стаканы бар болат баллонынан тұрады. Химиялық көбікті өрт сөндіргіштің əсер ету ұзақтығы 60-65 с. құрайды. Көмір қышқыл өрт сөндіргіш құралдары көмір қышқылды баллоннан, иілмелі металл шлангіден, диффузор, тұтқа мен сақтандырғыштан тұрады.
Көмір қышқыл өрт сөндіргіштің əсер ету уақыты 60 с. ал таралу қарқындылығы 2 метрді құрайды.
Бром этилді көмір қышқыл өрт сөндіргіш құралы (ОУБ-7) бронды этил толтырылған баллоннан көмір екі оксиді бар сығылған ауадан тұрады. Əсер ету уақыты ОУБ-7 35-40 с., ал ұзындығы 5-6 метр құрайды ОУБ -7 жіберу тұтқасымен іске қосылады.
Ұнтақты өрт сөндіргіш құралдары (ОПС-6, ОПС-10) сиымдылығы 6 немесе 10 литр, корпустан,сақтандырғыш клапаны бар қалпақшалардан, потрубок арқылы корпусқа қосылған газды баллонниктерден тұрады. Ұнтақты өрт сөндіргіштің əсер ету уақыты – 30 с, жұмыс қысымы 8*105Па, ал газды баллонниктердегі алғашғы қысымы 15*106 Па құрайды.
Адамдарды қауіпсіз оқшаулауды қамтамасыз ету.
Өрттің қауіпті факторларының адамға əсерінің алдын-алу үшін, ғимаратты жобалау кезінде ғимараттан адамдардың жылдам шығып кетуін қамтамасыз етуі қажет. Өрттің алғашқы кезеңінде адамға төнетін қауіп ол жоғары температура, оттегі концентрациясының төмендеуі жəне ғимарат ауасында улы заттардың пайда болуы, сонымен бірге түтіннің салдарынан көріну дəрежесінің төмендеуі. Өрт пайда болған кезінен адамға қауіптілік төгенге дейінгі жағдай өрттің критикалық ұзақтығы деп аталады.
ҚОРЫТЫНДЫ
Дипломдық жоба тақырыбыма байланысты СББ металл кескіш станогында шпиндельді құрастырудың технологиялық процесін “CNC simulator” бағдарламасында зерттедім. Шпиндель айналу денесі ретінде машина жасауда кеңінен қолданылады. Тетіктің функциональды қызметі - айналу момент берілісін беру. Жалпы біліктер машиналар мен механизмдердің құрамында көбінесе айналмалы қимылдар мен моменттерді, олардың бір торабынан екінші торабына беру (өткізу) үшін қолданылады.
Айналу жылдамдығын дұрыс есептемеу өте ауыр зардаптарға әкелуі мүмкін екенін ескереміз. Бұл жетектің, сондай-ақ басқа элементтердің тозу мүмкіндігіне байланысты. Максималды жылдамдық пен кесу жылдамдығын таңдау ұсынылмайды, себебі бұл тозудың жоғарылауына және қолданылатын құралдың тозу мүмкіндігіне әкелуі мүмкін.
Қорытындылай келе, шпиндель күрделі құрылым болып табылады, ол жұмыс кезінде әртүрлі элементтерді бекітуге арналған. Сондықтан оны таңдауға көп көңіл бөлу керек, өйткені сапасыз және сенімсіз дизайн ұзақ уақытқа созылмайды. Дұрыс орнатуға да назар аудару керек, өйткені жіберілген қателер көптеген ақауларды тудыруы мүмкін.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Мендебаев Т.М «Машина жасау технологиясының негіздері» Алматы «Эверо» 2005.
2. Мендебаев Т.М, Даулетбаков А.И. «Машина жасау технологиясы бойынша курстық жобалау» Алматы «Мектеп» 1987.
3. Мендебаев Т.М. Даулетбаков А.И. Методическое руководство к курсовому проектированию технология машиностроения. Алматы «Мектеп»,1986.
4. Справочник технолога-машиностроителя. В 2-х т.Т. 1/Под ред.А.Г. Косиловой и Р.К. Мещерякова. – 2-е изд., перераб. и доп. – М.: Машиностроение, 1972.
5. Справочник технолога-машиностроителя. В 2-х т.Т. 2/Под ред. А.Г. Косиловой и Р.К. Мещерякова. – 4-е изд., перераб. и доп. – М.: Машиностроение, 1985.
6. Горбацевич А.Ф «Курсовое проектирование по технологии машиностроения», Минск Высшая школа 1975.
7. Ю.А.Абдрамов и др. «Справочник технолога-машиностроителя», том 2,М:«Машиностроение»,1985.
8. Э.Э.Миллер «Техническое нормирование труда в машиностроение», Сахаров С.Н. «Металлорежущие инструменты» Москва Машиностроения 1989.
9. Нефедов Н.А «Дипломное проектирование в машиностроительных техникумах», Москва. Машиностроение 1986.
10. Режимы резания металлов: Справочник. Изд. 3-е перераб. и доп. /Под общей ред. Ю.В. Барановский. М: Машиностроение, 1972.
11. Латышев Н. В, «Нормы технологического проектирования машиностроительных заводов», Харьков. МШ-тмс 1997.
12. Ансеров М.А. Приспособления для металлорежущих станков – 3-е изд. – Л.: Машиностроение, 1975.
13. Бабук В.В. «Дипломное проектирование по технологии машиностроения», Минск; Высшая школа, 1975.
14. Мамаев Ф.С., Осипов Е.Г. «Основы проектирования машиностроительных заводов». М.: Машиностроение, 1974.
15. Егоров М.Е. «Основы проектирования машиностроительных заводов».
16. Добрыднев И.С. «Курсовое проектирование по предмету по
технологии машиностроения», Москва. Машиностроения 1985г.
17. Сахаров С.Н. «Металлорежущие инструменты» Москва Машиностроения 1989.
18. Балабанов А.Н. «Краткий справочник технолога - машиностроителя», М. «Издательство станков» 1982.
19. Балакшин Б.С. «Основы технологии машиностроения». М: Машиностроение, 1969.
20. Маталин А.А «Технология машиностроения», Л. Машиностроение 1985.
21. Ишмухамбетова Т.Р, Капанова А.К. «Кәсіпкерлік іс-әрекеттің экономикалық негізі», Алматы-2001.
22. Охрана труда в дипломных проектах. Методические указания (для специальности 0501 и 0503). Составитель: Кустов В.Н., Калита Н.Л., Алматы-Каз ПТИ им Ленина, 1986.
23. Қазақша-орысша орысша-қазақша терминологиялық сөздік .Том 7. Машинажасау .Алматы.Рауан, 2000.
Достарыңызбен бөлісу: |