Ой мен тіл арқылы балаларды
әдептілікке тәрбиелеу
Бойында ұлттық психологиясы мен саналылық қалыптасқан, халқының әдеп-ғұрып, салт-дәстүрлерін көңіліне тоқыған, дені сау, шымыр да шыныққан, сымбатты, халықтың тілін білетін, рухани байлығы мол, жан-жақты азамат тәрбиелеп өсіру – бүкілхалықтық, отбасылық міндеттердің жауаптыларының бірі.
Халқымыздың ғасырлар бойы жинаған тарихи дәстүрін зерттеп, оның қажеттісін оқу-тәрбие процесінде, күнделікті өмірде ұтымды пайдалану – бүгінгі өмірден туындап отырған міндеттердің бірінен саналады. Халық қазынасы – нәрестенің сезімін ананың әуенімен оятатын бесік жырлары, даналыққа толы мақал-мәтел, жұмбақ, жаңылтпаштар, құмарта қызығатын қиял-ғажайып ертегілері.
Халқының нағыз азаматын тәрбиелеп өсіру негіздерін қалыптастыратын тұңғыш мектеп – отбасы мен балабақша.
Балалардың болашағы отбасындағы өзара қарым-қатынасқа, ата-аналардың тірлігі мен еңбек әрекетіне тікелей байланысты. Олар өздерінің тарихи тәжірибесіне сүйене отырып, келер ұрпақты еңбекке, өнер мен білім машықтарын меңгеруге, әулет, ауыл аймақтың, елінің ар намысын қорғауға және т.б. ізгі адамгершілік ниеттерге баулиды.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 27-бабында: «Балаларыңа қамқорлық жасау және оларды тәрбиелеу ата-ананың табиғи құқығы әрі парызы» делінген. Сонда қазіргі қазақ отбасында бұрынғы халықтың ғұрыптардың жағымды жақтары сақталумен қатар, түрлі ұлттық, мазмұны жаңа дәстүрлерді қалыптастырудың өзі болашақта отбасы өзіне дейінгі барлық ұрпақтардың қалыптастырған неке моралындағы ең таңдаулы асыл мұраларды өз бойына сіңіре отырып, адам баласын тәрбиелеудегі сарқылмас қайнар көз болып саналады.
Ата-аналардың жақсы үлгісі баланың сана-сезіміне, ой-дүниесінің өсуіне, адамгершілік қасиеттерінің қалыптасуына ықпалын тигізеді. 15-ғасырда Англияның атақты ақылшысы Д. Локк: «Баланың ақылы да, жаны да туғанда ақ қағаздай болып туады. Ақ қағазға қандай жазу жазса да жазушының еркінде» – деген болатын. Демек, кез келген істің табыстарын, жетістіктерін байқағыштықпен көре біліп, ұрпақтың оған мән беріп, назар салуын қадағалаудың өзі, болашақта баланың бойында танып-білуге деген байқампаздығының қалыптасуына дәнекер болады.
Демек, балалардың ойлау қабілетінің қалыптасуы, олардың жасына ғана емес, басқа да шарттарға байланысты болады. Соның ішінде олардың шұғылданатын іс-әрекеті мен қарым-қатынас жасауы ерекше рөл атқарады. «Егер дүниеге келгеннен бастап балаға қоғамдық жағдай туғызылмаса (бірақ мұндай жағдай кездеспейді), онда оның психикасы, санасы кейін кәдімгі адамдардікі сияқты жетілмейді. Сондықтан әр жас кезеңіндегі психиканың дамуында қоғамдық жағдайлардың, тәрбиенің баланың өсуіне қаншалықты әсер ететінін еске алып, психиканың дамуын дұрыс түсінуге болады» – дейді ғалым М. Мұқанов. Мұның өзі болашақта бала өмірден белгілі және тексерілген фактілерді, ғылыми дәлелденген заңдарды келтіруге, әртүрлі дәлелдемелерге сүйеніп, логикалық болжамдар жасауға бірден-бір таптырмас жол екенін білдіреді.
Өз ұрпағының өнегелі, еңбексүйгіш абзал азамат болып өсуін армандаған қазақ халқы бұғанасы қата бастағаннан-ақ қыз баланы үй сыпыру, төсек жинау, ыдыс-аяқ жуу, шай құю, ас пісіру, су әкелу, сиыр сауу, өрмек тоқу, жүн түту, жіп иіру, ою ойып, құрақ құрау, іс тігу сияқты шаруашылықтың алуан түрлерін, ал балалардың қозы-лақ қайыру, мал суару, жемшөп беру, т.б атакәсібіне үйретіп отырған. Баланы әулет, ауыл-аймақ болып тәрбиелеу халықтық тәрбиеде ерекше орын алған. Әрбір әке баласына өз өнерін үйретіп, оларды өзіндей мерген, аңшы, құсбегі етіп тәрбиелеуді, қолөнер шеберлігін, жыршы, әнші, бишілік өнерлерді үйретуді мақсат еткен.
Ал, қыз баланы келешек ана, бала тәрбиешісі, әулет ұйтқысы деп түсінген халқымыз оның өнерлі де әдепті, еңбекқор, іскер, шебер, сымбатты болып өсуіне, сәнді киінуіне қөңіл бөлген. Халық тарихында ұрпақтан-ұрпаққа жалғасын тауып келе жатқан осындай салтымызды кеңінен пайдаланып, тәрбие ісіне арқау ету – бүгінгі күннің міндеті.
Әр халықтың ұрпақ тәрбиесінде өзіндік ұлттық ықпалы болады. Халықтық өнердің әсер етуі – балаға айналасындағы бай мұраның әсемдігі мен әсерлігінің түсінікті болуында. Өнердің өзіне тән ерекшелігі – әдебиетте, бейнелеу өнері, кескіндеме, мүсіндеу, сәулет өнері, сәндік қолтаңбалы өнердегі ұлттық айшықтар арқылы айқындалады. Біздің мақсат – баланы осы тамаша көріністерді білуге тәрбиелеу. Шеберлердің қолынан (мүсіншілердің, суретшілердің) шыққан ағаштан, темірден, жүннен, матадан жасалған бұйымдар арқылы халық өнерінің сипатын, ұлттық еңбектің нәтижесін сезініп, қоршаған дүниеге үңіле қарауға, ой-қиялын дамытуға әсер ететіндей көркемөнер туындыларымен таныстыру, ол түсініктерін әдеби мұралар арқылы тиянақтау. Бұл мақсатқа жету үшін тәрбиешінің көркемдік тәрбиеден сауатты өнер саласынан хабардар және өз біліктілігін ұдайы шыңдап отыруы қажет.
Атадан балаға мұра болып қалған халық қазынасын баланың жан-дүниесіне дарытуға, оның шығармашылық, суретшілік, әншілік өнердің қарапайым негіздерін қалыптастыруда ауыз әдебиетінің алатын орны ерекше. Халық даналығынан туындаған ақыл, әңгіме, ертегі, мақал-мәтел, жұмбақтар баланың ой-өрісін, тілін дамытып, дүниетанымын жетілдіріп, қалыптастыруда тәрбие мектебі – айрықша орын алған. Мектепке дейінгі кезеңде балаға ұлттық әдеп-ғұрып негіздерін меңгерту тек мерекеге дайындық кезіндегі дүрбелеңмен емес, белгілі бір жүйеде, әр топтағы бала жасына, түсінігіне үйлесімді болып барлық тәлім-тәрбие жұмыстарымен сабақтас, бала санасында ұлт сезімін оятатындай іске асырылуы қажет.
Бұл жұмыс балабақшаның күн тәртібіндегі шынықтыру кезеңдерінен басталуға тиіс. Мысалы, нәрестелерді сергітуде «өс-өс» деп, аяқ-қолын созу, қол-аяғын айқастыра қимыл жасау,оң қолын сол аяғының өкшесіне /етбетінен жатқызып/, сол қолын оң аяғының өкшесіне қарай созу арқылы дене бұлшық еттерін, қимыл-қозғалысын жетілдіру көзделсе,ана әлдиі, бесік жырларын тыңдату арқылы баланың есту қабілетін дамытып,оларды халық әуендері арқылы тазалыққа,үлкендерді тыңдауға, еңбекке,шеберлікке тәрбиелеу мақсаты көзделіп,өнер мазмұнын әуен арқылы сәбидің құлағына құйып, нәзік сезіміне жеткізе білген.Осы арқылы ата-ананың болашақ ұрпағынан күтер үлкен ой-арманының қарапайым нышандары бала санасына орнығып, есейген сайын маңызды мазмұнға ие бола бастайды.
Ұлттық тұрмыстық салт-дәстүрдің бірі – шілдехана. Перзенттің шыр етіп жарық дүниеге келуі,тек туған әке-шеше емес, бүкіл ел-жұрт қуанышы болып есептеледі. Міне, осы күндері «шілдехана» өткізіледі. Тойға жиылғандар сәбиге бағышталған ізгі ниеттерін білдіріп,ән айтып,ойын ойнап,көңіл көтереді. Бұл жөнінде белгілі этнограф Х. Арғынбаев: «Шілдеханаға әдетте ауыл үлкендері қатыспайды. Жаңа туған нәрестені әртүрлі жын-шайтан перілердің салқынынан қорғау, күзету – халық сенімі бойынша тек жастардың міндеті болған», – дейді. Шілдехананы өткізу күні бүгінге дейін жалғасып келеді. Ретіне қарай балабақшада ойын ретінде шілдехана,бесікке салу, ат қою, тұсау кесу тойларын өткізу балалардың бұл дәстүр жөнінде кеңірек түсінуіне мүмкіндік береді, өнерге баулуға негіз болады.
Осындай дәстүрлерге сүйене отырып,баланы ізеттілікке, мейірімділікке, имандылыққа, еңбекке тәрбиелеу – ата-баба парызы. Қазіргі кезеңде баланы тұлға ретінде қалыптастыру, оның бойына ұлттық әдет-ғұрып пен салт-дәстүр мұраларын сіңіру, имандылыққа тәрбиелеу – бүкіл халықтық іске айналып, жұртшылық назарын аударуда.
Тәрбие тағлымы – баланың нәрестелік шағынан біртіндеп іске асырылып,санасына орнығып отыратын ұзақ үрдіс. Сол себептен де қоғам өмірі, тәрбие, білім беру салаларын әрбір жаңалық мектепке дейінгі тәрбиеге тікелей әсер етіп,тәрбие мазмұнын жаңарту ісіне ықпал жасап келеді.
Бұл тақырып мазмұнын ұлттық салт-дәстүрге,ата-баба мұрасынан бүгінгі ұрпаққа жеткен даналық тағылымдарына қатысты асыл сөз қазыналары негізінде айқындап, балалардың жас шамасына, психологиялық, даму деңгейіне лайықты түрде тақырыптық жүйесімен топтастырылды. Олар: «Әдептілік – әдептілік», «Адамдық – асыл мұрат», «Жер байлығы – ел байлығы», «Келші, келші, балашым!», «Еңбек түбі – зейнет», «Ақ дастарқан», «Ақ боз үй», «Бабалар өмірі – ұрпақтарға өнеге» деп аталады. Осы тақырыптар төңірегінде 3-тен 7 жасқа дейін меңгерілетін адамгершілік мінез әрекеттері топ сайын біртіндеп күрделеніп отырады. Тақырыптардың атынан-ақ көрінгендей мұнда көзделген мәселе – баланың сәбилік шағынан бастап тазалық, әдептілік, ізеттілік, жомарттық, мейірімділік, еңбексүйгіштік рухына баулып, имандылыққа жататын жағымды мінез-құлық әрекетінің қарапайым негіздерін баланың бойына сіңіріп, ойына ұялату. Отаны – Қазақстанға, еліне, жеріне сүйіспеншілікке баулып, ұлттық психологияны қалыптастыру. Ұлтжандылыққа, басқа бауырластыққа, достыққа тәрбиелеу.
Достарыңызбен бөлісу: |
