тақырып. Майлы тұқымдардың тыныс алу коэффициентін анықтау

5.2 тақырып. Майлы тұқымдардың тыныс алу коэффициентін анықтау

Тыныс алғанда бөлінетін көміртегі қостотығы көлемінің сіңірілген оттегі көлеміне қатынасын тыныс алу коэффициенті деп атайды. Тыныс алу коэффициентінің көлемі ең алдымен тыныс алғанда қандай заттар пайдаланатынына байланысты. Қанттардың тотығу қатынасы СО₂: О₂ бірге тең. Егер тыныс алу материалы көміртегіне қарағанда көп тотыққан зат болса (мысалы қымыздық қышқылы), онда тыныс алу коэффициентінің көлемі бірден жоғары болады. Ал егер көміртегіне қарағанда аз тотыққан қосылыстар үшін бұл коэффициент бірден төмен болады.

Тыныс алу коэффициентін анықтау үшін зерттелетін материалды градуирленген түтікке жалғасқан пробиркаға салады. Осы түтік арқылы сұйық тамшы келіп түседі. Егер тыныс алу кезінде алмасатын газдардың көлемі тең болса, онда түтіктегі тамшы қозғалмайды. Егер тыныс алу коэффициенті бірден жоғары немесе төмен болса, онда сіңірілген оттегі мен бөлінген СО₂ көлемдерінің арасындағы айырмашылықтарына сәйкес түтікте сұйықтықтың қозғалуы байқалады.

Осы материалмен екінші тәжірибе жасайды. Мұнда тыныс алғанда бөлінетін СО₂ сіңірілуі үшін пробиркаға күшті сілті ерітіндісін құяды. Осы кезде түтіктегі сұйықтық сіңірілген оттегі көлеміне сәйкес қозғалады.

Майлы тұқымдардың тыныс алу коэффициентін анықтамас бұрын, СО₂ мен О₂ баланстарын зерттейді. Ол үшін пробиркаға (жартысына дейін) бидай тұқымын салып, градуирленген тығынды аздап сулап, аузын тығыздап жабады. Осы пробирканы суы бар стақанға салады. Түтікке метил көгімен боялған тамшы суды пипетканың көмегімен енгізеді. Бірнеше минуттан соң түтіктегі тамшының қаншалықты өзгергендігін бақылайды.

Пробиркадағы бидай тұқымының орнына үпілмәлік немесе күнбағыстың тұқымын салып пробирканы мақтасы бар стақанға орналастырады да түтікке боялған су тамшысын жібереді.

Тамшы түтік шетінен алынғаннан кейін тамшының ішкі менискасының орналасу жағдайын құмсағатты аудару арқылы белгілейді. 5 минут өткен соң екінші, тағы бір 5 минут өткен соң үшінші есептеуді жүргізеді. Сіңірілген оттегі мен бөлінген көміртегі қостотығының арасындағы айырмашылықтарына сәйкес 5 мин аралығында өткен тамшының орташа арақашықтығын (А) есептейді.

Пробирканың тығынын ашып ішіндегі тұқымдарынан босатып, пробиркаларды желдетеді де жоғарғы жағына дөңгелене оралған сүзгі қағазының жолағын пинцеттің көмегімен алып орналастырады. Бұл сүзгі қағазын сілтінің 20%-дық ерітіндісіне салып, сүзгі қағазының жолағын біркелкі сулайды. Тәжірибе кезінде сілті тұқымға түсіп кетпеуі керек. Пробирканың аузын жауып, түтікке боялған су тамшысын жібереді. Тамшы менискасының орналасуын белгілеп, тамшының қозғалысын интервалы екі 5мин аралығында анықтап, орташа көлемін (В) табады.

Сіңірілген оттегінің көлемін О₂, ал бөлінген көміртегінің қостотығын – СО₂ деп белгілейді. А және В көлемдерін тапқан соң тыныс алу коэффициентін табу оңай: А = О₂ – СО₂; В = О₂; СО₂ = В – А; Осыдан тыныс алу коэффициенті СО₂/О₂=(B-A)/В

Триолеин майының (C₅₇H₁₀₄O₆) СО₂ және Н₂О дейін тотығуы кезіндегі тыныс алу коэффициентін есептеңдер.

1) тыныс алу дегеніміз не?

2) тыныс алу реакциясының теңдеуін жазыңыз?

3) өсімдік өміріндегі тынысалудың маңызы?

4) ашу дегеніміз не?

5) АТФ-ң тынысалудағы мәні

Гибберелиндер – тұқым сабақтардың өсуіне, фотосинтезге өсімдіктің гүлденуіне т.б әсер ететін табиғи фитогормондар. Гибберелиннің сабақтардың өсуіне әсерін анықтауда карликтік асбұршақтың жас өсімдіктері қолайлы. Карликтілік – гибберелин түзілуіне қатысатын фермент синтезіне жауапты біргеннің мутация нәтижесі.

2-3 жұмалық бірдей карликтік асбұршақ өсімдіктері бар 2 ыдысты алып, буып аралықтарының ұзындықтарын өлшеу қажет. Бір ыдыс өсімдіктеріне 0,01%, гибберелин қышқылы, ал екіншісін сумен пульверизатор арқылы шашамыз (бір өсімдікке 1 мл). Ыдыстарды жылы жерге қойып 1-2 жұмадан соң тағы да жаңа түзілгендерді қоса буынаралық ұзындықтарын өлшейді. Буынаралықтарының орташа өсімін есептеп, оларды пайызға шағу. Кестені толтыру.

2) карликтіліктің себебі қандай?

3) буынаралықтарының өсуі неге байланысты

4) фитогормондар дегеніміз не?

Өсімдіктерді оңтайлыдан жоғары температураға дейін қыздырса, жасушаларда зат алмасу бұзылады: тыныс алу мен фосфорланудың бөлінуі жүреді. Ақуыздар синтезі тоқпалып, ыдырау процесі артады, ұлы заттар жинақталады. Өте жоғары температуралар цитоплазмалық мембраналардың өткізгіштілігі жоғарлап, ақуыздар коагуляцисы және жасушаның өлуі жүреді.

Тазаланған қызылшаны 3х10х40мм өлшемде 7-тік бұрышты бөліктерге бөліп, фарфорлы ыдысқа салып, оны толық түссіз денуіне дейін ағын сулардың сумен шайып, ыдыста су астында қалдырамыз. Стақанда 75 ⁰ С – ға дейін суды қыздырамыз, қызылшаны пинцеттің көмегімен алып оны 1 минутке қыздырылған суға малып, заттық шыны қарындашпен жазуы бар 10 мл суық дистилденген суға толы пробиркаға алмастырамыз. Суық суды қоса стақан суын 70-65-60-50-50 және 45⁰С дейін суытып әрбір температурада жоғарыда көрсетілген амалдарды орындау.

15 минут пробиркаларды сілкіп, жасыл жарық сүзгі ФЭК- та сұйыктықтың бояу интенсивтілігін бояу қажет. Нәтижелерді кестеге толтырамыз

Пробирканың №-і	Температура, оС	Оптикалық тығыздығы
1	75
2	70
3	65
4	60
5	55
6	50
7	45

Абсцисса өсінде температураны, ал ординат өсінде оптикалық тығыздықты белгілеп, жасушадан антецианның бөлінуі қисығын сызу. Летальді – клеткадан ең көп пигменттердің шығуна әкелетін ең аз температураны табу.

1) өте жоғары температуралар неге әсерін тигізеді?

2) жоғары температуралар цитоплазмалық мембраналарда қандай өзгерістер?

3) цитоплазманың химиялық құрамы қандай?

4) цитоплазма органоидтарын ата

Әдебиеттер
Викторов Д.П. Практикум по физиологии растений. – 2-е изд.- Воронеж: Изд-во ВГУ, 1991.-С.144-145


7.2 тақырып. Өсімдік жасушасының аязға төзімділігіне қанттың әсері

Құрал жабдықтар: қызылшаның тамыр жемісі; 0,5 және 1М қант ерітіндісі; тамызғыштағы 8%-ды NaCl ерітіндісі; қар және мұз; ас тұзы; қалақша; 25⁰С дейінгі температурадағы термометр; пышақ; қысқыш; ұстара; диаметрі 5-6 мм бұрғы; микроскоп; заттық және жабынды шыны; фарфор чашкасы; тарелка; стақан; резина сақинасы бар пробирка (3 дана); Сүзгі қағазы; шыны сызатын қарындаш;

Өсімдік ұлпалары үсігенде жасуша аралықтарында мұз кристаллдары түзіледі. Егер цитоплазма аязға төзімсіз болса, онда ол құрғағанға, сонымен қатар мұз кристаллдарының механикалық қысымына шыдай алмай, коагуляцияға ұшырайды, ал мембраналар жартылай өткізгіш қасиетінен айырылады. Жасушаның зақымдану деңгейін оның жасуша сөлін ұстау қабілеті бойынша анықтауға болады. Қант ерітіндісі және басқа да олигосахаридтер тәрізді қорғаныш заттардың әсерінен жасушаның аязға төзімділігі жоғары болуы мүмкін.

Толық ерігеннен кейін пробиркадағы сұйықтықтың және ойықтардың түсін белгілейді. Жасушалардың тіршілік ету қабылетін тексеру үшін ойықтардан жіңішке кесінді дайындап, оларды 8%-ды NaCl ерітіндісі тамызылған заттық шыныға орналастырып, үстін жабынды шынымен жабады. 20 минуттан соң микроскоппен қарап, плазмолизденген жасушаның санын пайызын есептейді. Нәтижесін кестеге жазады:

1) қант ерітіндісін қорғаныш зат ретінде алып, тәжирибе нұсқауларының арасындағы айырмашылықты қорытындысында түсіндіріңдер.

2) өсімдік үшін қысқы аяз қауіпті ме әлде көктемгі тоңазу ма?

3) төменгі қалыпты температурада жылу сүйгіш өсімдіктердің солып қалуын қалай түсіндіруге болады?

Воронежский университет, 1991

2 Медведев С.С. Физиология растений. СПб., 2004

3 Баславская Практикум по физиологии растений.-М.,1964

4 Викторов Д.П. Малый практикум по физиологии растений.-М.,1983,1969

5 Лебедев С.И. Физиология растений.-М.,1982

6 Генкель. Физиология растений.-М.,1975

7 Якушкина. Физиология растений.-М.,1980

8 Қалекенұлы Ж. Өсімдік физиологиясы. – Алматы: Қазақ университеті,1996

9 Қалекенов Ж., Қаржасова А.П. Өсімдіктер физиологиясының практикумы. - Алматы, 1994