Әдістемелік өңдеу Мамандығы: «Стоматология» Курсы: I семестрі: I, II құрастырушылар

Алипбаева. Г. С

Жазықбаева. Г. Т.


Шымкент - 2010

Кафедра мәжілісінде қаралды және бекітілді

«Бекітемін»

Кафедра меңгерушісі

б.ғ.д., проф Шарипов К.О.

Тіршілік – материя қозғалысының көрінісі. Тіршіліктің негізгі қасиеттері.

сөзжұмбақтар, плакаттар жинағы.

1.Қасымбаева Т..,Мухаметжанова К. «Жалпы биология» 10 – 11 класс,Алматы,Мектеп, 2006

2. Сартаев А.., Гильманов М., «Жалпы биология» 10 – 11 класс Алматы,Мектеп,2006

3. Беляев Д.К.., «Жалпы биология» 10 – 11 класс,М.Просвещание,2002

4. Голубоев И.Р.., Новиков Ю.В. «Окружающая среда и ее охрана»

М.: Провещание 1998

5. Атқанбаев Ж.Ж. «Экология»,Алматы 2003

6. Р. Сәтімбеков «Биология» 10 – 11 класс Алматы,Мектеп 2007

Алматы, Мектеп 2006

• 
  Оқушылардың сабаққа қатысуын тексеру.
  
• 
  Оқушылардың сабаққа дайындығын тексеру.
  

1.Тіршіліктің құрылымы нуклейн қышқылдары, микроскоп құрылысы

2.Ақуыз молекуласының құрылысы.

3.Қоректену

4.Тынысалу

5.Өсу

7.Бейімделу

8.Тұқым қуалайтын молекулалар

Сабақтың мақсаты мен міндеті:

Айналадағы ортаның тірі және өлі табиғатын, барлық ағзаларға тән ортақ қасиеттері мен заңдылықтарын,тіршіліктің құрылымын, қоректенуін, тынысалуын, өсуін, дамуын, бейімделуін түсіндіру.

• 
  Оқущылардың білімін жан жақты тексеру
  
• 
  Сұрақтарды дұрыс және мазмұнды құрастыруға мән беру
  

• 
  Тақырыпты жоспарымен таныстыру
  
• 
  Түсіндірілетін материалдық негізділігімен жеткізілуінің ғылымилығы
  
• 
  Жаңа сабақты сапалы игеру үшін түрлі оқу әдістерін қолдану.
  

Жасуша теориясының негізгі қағидалары төмендегідей:

1. Барлық тірі ағзалар жасушалардан тұрады. Жасуша тіршіліктің ең ұсақ құрылымдық –қызметтік бірлігі;

2. Барлық жасушалардың құрылысы, жалпы алғанда, ұқсас жоба бойынша құрылған;

3. Жасуша тек жасушалардан, орлардың бөлінуі нәтижесінде, пайда болады (Р.Вирхов, 1858) «Omni cеllula a cellula».

Қазіргі кезде жасушалардың 2 үлкен тобы белгілі: прокариоттық және эукариоттық жасушалар. Прокариоттық жасушалар - бактерияларға және көк-жасыл балдырлырға, ал эукариоттық жасушалар -өсімдіктерге, жануарларға және саңырауқұлақтарға тән.

Тіршіліктің құрылымын, нуклейн қышқылдарының құрылысын, қоректенуін, тыныс алуын, өсуін, дамуын, бейімделуін альбом бетіне түсіру.

Оқушылардың білім деңгейін бағалау. Келесі сабақтың тақырыбын хабарлау

Жасушаның химиялық құрамы. Цитология ғылымы. Цитология пәні және міндеттері. Жасуша теориясының негізгі қағидалары.

сөзжұмбақтар, плакаттар жинағы.

1.Қасымбаева Т..,Мухаметжанова К. «Жалпы биология» 10 – 11 класс,Алматы,Мектеп, 2006

2. Сартаев А.., Гильманов М., «Жалпы биология» 10 – 11 класс Алматы,Мектеп,2006

3. Беляев Д.К.., «Жалпы биология» 10 – 11 класс,М.Просвещание,2002

4. Голубоев И.Р.., Новиков Ю.В. «Окружающая среда и ее охрана»

М.: Провещание 1998

5. Атқанбаев Ж.Ж. «Экология»,Алматы 2003

6. Р. Сәтімбеков «Биология» 10 – 11 класс Алматы,Мектеп 2007

Алматы, Мектеп 2006

- Оқушылардың сабаққа қатысуын тексеру.

- Оқушылардың сабаққа дайындығын тексеру.

1. 
   Цитология ғылымы нені оқытады
   
2. 
   Жасуша теориясының ашылуы
   
3. 
   Жарық арқылы көрсететін микроскоптың құрылысы
   
4. 
   Тірі ағзалардың химиялық құрылысы
   
5. 
   Жасушадағы органикалық және бейорганикалық заттар
   

- Сұрақтарды дұрыс және мазмұнды құрастыруға мән беру

2.Ақуыз

4.Тынысалу

5.Өсу

6.Ақуыз құрылысы, қызметі

8.Бейімделу

9.Тұқым қуалайтын молекулалар

Жаңа сабақ түсіндіру 41 мин (30%)

• 
  Тақырыпты жоспарымен таныстыру
  
• 
  Түсіндірілетін материалдық негізділігімен жеткізілуінің ғылымилығы
  
• 
  Жаңа сабақты сапалы игеру үшін түрлі оқу әдістерін қолдану.
  

Жасушаның атомдық және молекулалық құрамы.Табиғатта кездесетін 105 химиялық элементтің 80-ге жуығы тірі ағза жасушаларының құрамында болады.Олар жасушадағы мөлшеріне қарай үш топқа бөлінеді:1. Органикалық қосылыстардың құрамына кіретін негізгі элементтер.Олардың жасуша құрамындағы үлесі 99%; 2.Ион түрінде кездесетін элементтер. Олардың жасушадағы жалпы мөлшері 1% шамасында; 3. Жасушада өте аз мөлшерде кездесетін (0,01%-тен кем) микро элементтер 1- кестеде берілген.

Органикалық заттардың құрамына кіретін негізгі элеметтер мен олардың мөлшері

Элементтер	% үлесі	Элементтер	% үлесі
Оттегі(О) Көміртегі(С) Сутегі(Н)	65-75 15-18 8-10	Азот(N) Фосфор(P) Күкірт(S)	1,5-3,0 0,2-1,00 0,15-0,20

Ион түрінде кездесетін элеметтер

Осы кестеде берілген элементтердің құрамы барлық жануарлар жасушасында бірдей болады, ал өсімдіктер мен ұсақ ағза жасушаларында басқаша.Тірі ағзадағы химиялық элементтердің зат айналым әрекетіндегім маңызы соншалық,егер микроэлементтер жетпесе,ағза ауруға ұшырайды.

Оқушылардың білім деңгейін бағалау. Келесі сабақтың тақырыбын хабарлау

Жасушаның құрамындағы бейорганикалық заттар: су және оның қасиеттері. Минералды тұздар.

сөзжұмбақтар, плакаттар жинағы.

1.Қасымбаева Т..,Мухаметжанова К. «Жалпы биология» 10 – 11 класс,Алматы,Мектеп, 2006

2. Сартаев А.., Гильманов М., «Жалпы биология» 10 – 11 класс Алматы,Мектеп,2006

3. Беляев Д.К.., «Жалпы биология» 10 – 11 класс,М.Просвещание,2002

4. Голубоев И.Р.., Новиков Ю.В. «Окружающая среда и ее охрана»

М.: Провещание 1998

5. Атқанбаев Ж.Ж. «Экология»,Алматы 2003

6. Р. Сәтімбеков «Биология» 10 – 11 класс Алматы,Мектеп 2007

Алматы, Мектеп 2006

• 
  Оқушылардың сабаққа қатысуын тексеру.
  
• 
  Оқушылардың сабаққа дайындығын тексеру.
  

1. Жарық арқылы көретін микроскоптың құрылысы

2. Тірі ағзалардың химиялық құрылысы

3. Жасушадағы бейорганикалық заттар

4. Жасушада өте аз мөлшерде кездесетін микроэлементтерді ата

5. Жасушадағы бейорганикалық қосылыстардың құрамына кіретін негізгі элементтер

6. Жасушаның атомдық және молекулалық құрамы

7. Оттегі, сутегі, көміртегі және азоты бар химиялық қосылыстар

Жасушаның бейорганикалық қосылыстардың құрамына кіретін заттарды, табиғатта кездесетін 105 химиялық элементтің 80-ге жуығы тірі ағза жасушаларының құрамында болатынын айту.

• 
  Оқущылардың білімін жан жақты тексеру
  
• 
  Сұрақтарды дұрыс және мазмұнды құрастыруға мән беру
  

1. 
   Цитология ғылымы нені оқытады
   
2. 
   Жасуша теориясының ашылуы
   
3. 
   Жарық арқылы көрсететін микроскоптың құрылысы
   
4. 
   Тірі ағзалардың химиялық құрылысы
   
5. 
   Жасушадағы органикалық және бейорганикалық заттар
   

• 
  Тақырыпты жоспарымен таныстыру
  
• 
  Түсіндірілетін материалдық негізділігімен жеткізілуінің ғылымилығы
  
• 
  Жаңа сабақты сапалы игеру үшін түрлі оқу әдістерін қолдану.
  

Тірі ағза жасушасында кездесетін сутегі,оттегі, көміртегі және азоттың үлесі 99%-ке дейін жетеді.осылардыңүшеуінің(Сутегі, көміртегі, азот) жер бетіндегі жалпы үлесі 1%-тен кем болады. Сонымен қатар, адам ағзасында болатын он элеметтің сегізі теңіз суында кездеседі. Бұдан төмендегідей болжам жасауға болады:

Оттегі, сутегі, көміртегі және азоты бар химиялық қосылыстардан тірі материяның негізі құрылған. Алғашқы тірі ағзалар бейорганикалық қосылыстардың негізінде теңіз суынан пайда болып дамығанын көруге болады.Жасушаның молекулалық құрылымы күрделі және әрқилы болады. Кейбір қосылыстар, мысалы,су және минералды тұздар өлі табиғатта да кездеседі, ал органикалық қосылстар: көмірсу,липид,ақуыз және нуклеин қышқылдары,т.б. тек тірі жасушаларға ғана тән, олардың мөлшері мына кестеде берілген.

Жасушадағы химиялық қосылыстардың мөлшері

Жасушадағы химиялық қосылыстардың ішінде су бірінші орын алады. Жасуша салмағының 75%-ке жуығы судан тұрады; оның мөлшері жас жасушада-95%,ескі жасушада 60% шамасында кездеседі.Тірі ағзадағы судың қасиеттері оның молекуласының құрылымына байланысты.

Жасушаның органикалық затта.Тірі жасушаның құрамына өлі табиғатта кездесетін көптеген органикалық қосылыстар болды.Ондай қосылыстарға: комірсулар,липидтер, ақуыздар, нуклеин қышқылдары және т.б. органикалық қосыластар жатады. Органикалық қосылыстар дегеніміз-құрамына көміртегі немесе оның қосылыстары кіретін, сондай-ақ, ауада және оттегінде жана алатын заттар. Тірі жасушадағы органикалық заттардың барлығы биополимерлерге жатады. Полимер молекуласы қарапаыйм заттардан құралады, оларды мономерлер деп атайды. Егер «А» мономер болса,онда мынандай тізбектен:А-А-А-А-А-А...А полимер молекуласы, яғни көптеген мономерлерден биополимре түзіледі. Ондай полимерлерге: крахмал,глюкоген жасунық,ақуыз, нуклеин қышқылдары,т.б. жатқызуға болады.

Оқушылардың өз бетінше атқаратын жұмысы 47 мин (35%)
Жасушаның құрылысын, органеллаларын, тірі ағзалардың химиялық құрылысын альбом бетіне түсіру.

Жаңа тақырыпты бекіту 14 мин (10%)

Сабақты қорытындылау 3 мин (2%)

Оқушылардың білім деңгейін бағалау. Келесі сабақтың тақырыбын хабарлау

Жасушаның құрамындағы органикалық қосылыстар. Липидтер. Көмірсулар. Ақуыздар. Олардың биологиялық рөлі.

сөзжұмбақтар, плакаттар жинағы.

1.Қасымбаева Т..,Мухаметжанова К. «Жалпы биология» 10 – 11 класс,Алматы,Мектеп, 2006

2. Сартаев А.., Гильманов М., «Жалпы биология» 10 – 11 класс Алматы,Мектеп,2006

3. Беляев Д.К.., «Жалпы биология» 10 – 11 класс,М.Просвещание,2002

4. Голубоев И.Р.., Новиков Ю.В. «Окружающая среда и ее охрана»

М.: Провещание 1998

5. Атқанбаев Ж.Ж. «Экология»,Алматы 2003

6. Р. Сәтімбеков «Биология» 10 – 11 класс Алматы,Мектеп 2007

Алматы, Мектеп 2006

• 
  Оқушылардың сабаққа қатысуын тексеру.
  
• 
  Оқушылардың сабаққа дайындығын тексеру.
  

1. Ақуыздардың құрылысы, құрамы

2. Ақуыздың бірінші, екінші және үшінші реттік құрылымы

3. Жасушадағы органикалық заттар

4. Жасушада өте аз мөлшерде кездесетін микроэлементтерді ата

5. Жасушадағы органикалық қосылыстардың құрамына кіретін негізгі элементтер

6. Жасушаның атомдық және молекулалық құрамы

7. Оттегі, сутегі, көміртегі және азоты бар химиялық қосылыстар

8. Көмірсу, липидтер
Сабақтың мақсаты мен міндеті:

Оқушыларға органикалық қосылыстардың құрамына кіретін негізгі элементтерді(оттегі, сутегі, көміртегі және азоты бар химиялық қосылыстарын), липидтер мен ақуыз, көмірсулардың құрылысын, олардың биологиялық рөлін, ақуыздың бірінші, екінші және үшінші реттік құрылымын түсіндіру.

• 
  Оқущылардың білімін жан жақты тексеру
  
• 
  Сұрақтарды дұрыс және мазмұнды құрастыруға мән беру
  

1. Жарық арқылы көретін микроскоптың құрылысы

2. Тірі ағзалардың химиялық құрылысы

3. Жасушадағы бейорганикалық заттар

4. Жасушада өте аз мөлшерде кездесетін микроэлементтерді ата

5. Жасушадағы бейорганикалық қосылыстардың құрамына кіретін негізгі элементтер

6. Жасушаның атомдық және молекулалық құрамы

7. Оттегі, сутегі, көміртегі және азоты бар химиялық қосылыстар

• 
  Тақырыпты жоспарымен таныстыру
  
• 
  Түсіндірілетін материалдық негізділігімен жеткізілуінің ғылымилығы
  
• 
  Жаңа сабақты сапалы игеру үшін түрлі оқу әдістерін қолдану.
  

Жасуша-тіршіліктің ең ұсақ және маңызды құрылымдық-қызметтік бірлігі болып табылады, себебі кез-келген ағзалардың денесі жасушалардан құрылған, тіршіліктің негізгі қасиеттері мен қызметтері жасушаларда жүзеге асады. Жасушаны 1665 ж. голландия оқымыстысы Р.Гук ашқан, ал жасуша теориясын 1938 ж. -1939 жж. неміс ғылымдары Т.Шванн және М.Шлейден қалыптастырды. Жасуша теориясының негізгі қағидалары төмендегідей:

1. Барлық тірі ағзалар жасушалардан тұрады. Жасуша тіршіліктің ең ұсақ құрылымдық –қызметтік бірлігі;

2. Барлық жасушалардың құрылысы, жалпы алғанда, ұқсас жоба бойынша құрылған;

3. Жасуша тек жасушалардан, орлардың бөлінуі нәтижесінде, пайда болады (Р.Вирхов, 1858) «Omni cеllula a cellula».

Қазіргі кезде жасушалардың 2 үлкен тобы белгілі: прокариоттық және эукариоттық жасушалар. Прокаиоттық жасушалар-бактерияларға және көк-жасыл балдырлырға, ал эукариоттық жасушалар -өсімдіктерге, жануарларға және саңырауқұлақтарға тән. Ядро жануарлар мен сімдіктер жасушаларының негізгі және тұрақты жиынтығы.ядросы бар ағзаларды-эукариттар грекше «карион»-ядро деп атайды. Тірі ағзаның тіршілік қасиеттерінің бірі- көбею, ол ядромен тікелей байланысты. Зат алмасу көбею және өсіп даму ядросы бар жасушаларда қарқынды түрде жүреді. Кейбір ағзаларда ядро болмайды, оларды прокаройттар деп атайды. Ол ағзаларда толық жетілмеген жарғақшалы болмаса да оның құрамындағы заттары болады. Жасушаның ядросы, негізінен, тірі ағзалардың тұқым қуалау белгілері мне қасиеттерін ДНҚ түрінде сақтайтын хромосомалардан ядро шырыны, РНҚ, ядрошық, т.б. құрамдас бөлшектерден тұрады. Ядро цитоплазмадан екі жарғақшасы арқылы бөлінеді.Жарғақша ұзақ шұрықтардан тұрады, бұл арқылы цитоплазма мен ядроның арасында зат алмасады.коптеген жасушаларда ядро біреу, ал кейбіреулерінде ядросы бірнешеу болып келетін жасушаларда болады. Мысалы, омыртқалы жануарлардың бауыры, сүйек, бұлшықет ұлпаларында және қарапайымдыларда.заттарды