Бі лім бе ру дің па ра диг ма ла ры жә не

1.1. Қа зір гі әлем де гі жо ға ры бі лім нің да му тен ден циясы ...
13
– бү тін дей пе да го ги ка лық про цес ті ашық ди на ми ка лық жә-
не өзін-өзі ұйым дас ты ру шы жүйе ре тін де қа рас ты ру қа-
ғи да сы. Суб ъек ті лі-объек ті лі-суб ъек ті лі қа ты нас тар (па ра-
диг ма).
Ғы лы ми-пе да го ги ка лық жа рияла ным дар ға қа ра ған да па ра-
диг ма ұғы мы мо дель, про цесс, жүйе сияқ ты ғы лы ми ка те го рия-
лар мен қа тар кең та ра лу да. Ол ғы лы ми лек си кон ға нық еніп, 
пе да го ги ка лық ең бек тер де жиі қол да ны лу да. Пе да го ги ка да ғы па-
ра диг ма ның өз гер ген ді гі ту ра лы көз қа рас тар кең та ра лу да.
Па ра диг ма ұғы мы ның анық та ма сы әлі нақ ты лан ба ға ны мен 
де қа зір гі кез де оның жиыр ма ға жуық тип те рі нің бар екен ді гі ғы-
лы ми әде биет тер де си пат тал ған.
«Па ра диг ма» – грек сө зі, ау дар ма сы – нор ма, үл гі. Қа зір гі фи-
ло со фия ғы лы мын да па ра диг ма – бар лық ғы лы ми қауым дас тық-
тар дың ке лі сі мі мен қа был дан ған жә не ғы лы ми мін дет тер ді ше шу 
үшін қол да на тын теория лық, әдіс на ма лық жә не ак си оло гиялық 
бағ дар лар жүйесі нің үл гі сі деп анық та ма бе ріл ген. Ғы лым фи ло-
со фиясы на ал ғаш рет «па ра диг ма» ұғы мын по зи ти вист Г. Берг-
ман ен гіз ге ні мен, оны кең та ра тып, қол да ныс қа ен гіз ген То мас 
Кун бо ла тын. Ол па ра диг ма деп бар лы ғы мен мой ын дал ған ғы лы-
ми же тіс тік ті айтады жә не де бел гі лі бір уа қыт өт кен соң ғы лы ми 
қауым дас тық тың мә се ле ні ше шу де гі бас шы лық қа ала тын үлі сі не 
айна ла ды дей ді. Оның айт уын ша, па ра диг ма – ғы лым өл шеуіші.
Ал пси хо ло гия лық сөз дік те, 
бі рін ші ден,
бе ріл ген бі лім дер 
са ла сын да ғы бел гі лі бір та ри хи ке зең де гі ға лым дар дың зерт теу 
прак ти ка сы со лар ға қа рап ұйым дас ты ры ла тын не гіз гі ғы лы ми 
же тіс тік тер (теория лар, әдіс тер) жүйесі; 
екін ші ден,
шын дық бол-
мыс тың мән ді си пат та рын біл ді ре тін ұғым дар жүйе сін де тұл ға-
лан ған қа таң ғы лы ми тео рия; 
үшін ші ден,
бел гі лі бір та ри хи ке зең 
ішін де ғы лы ми қо ғам дас тық та үс тем бо ла тын зерт теу әдіс те рі-
нің, проб ле ма лар қою мен олар ды ше шу дің бас та ма тұ жы рым да-
ма лық схе ма сы, мо де лі деп ай қын дал ған. Де мек, бі лім бе ру па-
ра диг ма сы де ге ні міз – бі лім алу шы лар ды мә де ни, та би ғат қа сай 
әдіс на ма лық тұр ғы дан не гіз дел ген эта лон құ ры лы мы бой ын ша 
бі лім стан дар ты на сәй кес жо ға ры адам гер ші лік ке тәр бие леу. Бү-

1-бөлім. Жо ға ры мек теп пе да го ги ка сының теориялық негізі
14
гін де бі лім бе ру дің бір не ше па ра диг ма ла ры қол да ны ла ды, олар-
дың ішін де гі ең көп та ра ға ны:
1. Дәс түр лі-кон сер ва тив тік (бі лім дік па ра диг ма).
2. Фе но ме но ло гиялық (гу ма нис тік па ра диг ма).
3. Ра ци она лис тік па ра диг ма (би хе ове рис тік, мі нез-құлық тық).
4. Тех нок ра тиялық.
5. Эзо те риялық па ра диг ма лар. 
Әр бір па ра диг ма ның ал дын да тұр ған мін дет жас тар ды қан дай 
етіп тәр бие лей міз жә не не үшін, өмір сү ру де гі мақ сат не, т.с.с. Бү-
гін гі әлем дік бі лім бе ру про це сін де В.А. Пи ли по вс кий са лыс тыр-
ма лы си па тын ен гіз ген бі лім бе ру дің па ра диг ма лық мо де лі қол да-
ны ла ды. Па ра диг ма лар дың әр жақ ты лы ғы бі лім бе ру мен мә де ниет 
мақ са ты на қой ыла тын әр түр лі ың ғай лар мен тү сін ді рі ле ді. 
1-ың ғай. Құн ды лық (ак си оло гиялық). Бұл құндылық бойын-
ша мә де ниет адам зат өмі рі нің мә ні ре тін де қа был да на ды. Мә де-
ниет тің өр кен деуі мә де ниет тің же тіс ті гі ре тін де тү сін ді рі ле ді.
2-ың ғай. Іс-әре кет тік. Мұн да мә де ниет ма те ри ал дық жә не ру-
ха ни құн ды лық тар ды жа сау бой ын ша әре кет тер тә сі лін ап ро ба-
циялау ре тін де қа рас ты ры ла ды.
3-ың ғай. Же ке тұл ға лық. Мә де ниет нақ ты лы бір тұл ға бойы-
нан ға на та бы ла ды деп тү сін ді рі ле ді. Па ра диг ма лар оқы ту шы мен 
бі лім алу шы ның ара сын да ғы өза ра пе да го ги ка лық әре кет тің си-
па ты мен мақ са ты бой ын ша анық та ла ды. Мы са лы, дәс түр лі-кон-
сер ва тив тік не ме се бі лім дік па ра диг ма ның не гіз гі мақ са ты бі лім 
бе ру, ал би хе ове рис тік па ра диг ма ның не гіз гі мақ са ты ке рі сін ше 
бі лім бе ру дің маз мұ ны емес, бі лім ді мең ге ру де гі әдіс-тә сіл дер-
ді қол да ну ерек ше лі гін де бо лып та бы ла ды. Яғни ба ла ны бі лім-
ді етіп тәр бие леп шы ға ру дан гө рі, оны өзі өмір сү ре тін қо ғам ға 
бейім деп қа лып тас ты ру аса ма ңыз ды. Мек теп тің мақ са ты – бі лім 
алу шы лар ды қо ғам ның әлеу мет тік та лап та ры мен нор ма ла ры на 
сәй кес ке ле тін мі нез-құлық қа бейім деу. Мұн да не гіз гі тү сі нік: 
«Мек теп – бұл, фаб ри ка, ал оқу шы лар – ши кі зат», – деп қа рас-
ты ры ла ды. Ал гу ма нис тік па ра диг ма (фе но ме но ло гиялық) бі лім 
алу шы ны өмір дің суб ъек ті сі әрі өзін-өзі да мы ту ды қа жет ете тін 
ер кін жә не ру ха ни тұл ға сы ре тін де қа рас ты ру ды не гіз гі мақ сат 

1.1. Қа зір гі әлем де гі жо ға ры бі лім нің да му тен ден циясы ...
15
етіп қояды. Гу ма нис тік па ра диг ма ның ерек ше лі гі оның тұл ға 
қа бі лет те рі мен қы зы ғу шы лық та ры на бағ дар ла нуын да. Уни вер-
си тет тік бі лім бе ру де ол ір ге лі ғы лым дар дың да муы мен теория-
лық бі лім дер дің приори те ті мен, уни вер си тет тү лек те рі нің жа ңа 
бі лім ді із деуге, әлем мен адам әре кет те рін ғы лым, теория лар мен 
ги по те за лар по зи циясын да ұғы ну мен тү сін ді ру ге бағ дар ла нуын 
си пат тайды. 
Тех нок ра тиялық па ра диг ма тә жі ри бе лер ді же тіл ді ру ге қа-
жет ті нақ ты ғы лы ми бі лім дер ді мең ге ру мен ұр пақ тан-ұр пақ қа 
жеткізіп оты ру ды көз дейді. «Бі лім – күш», сон дық тан адам зат 
құн ды лы ғы оның та ным дық мүм кін дік те рі ар қы лы ай қын да ла ды 
деп тү сін ді рі ле ді.
Ға лым дар дың пі кі рін ше, уни вер си тет тік бі лім да муының 
не гі зі не көп те ген па ра диг малық бі лім де рді жат қы зу ға бо ла ды. 
Олар дың ал ғаш қы сы «ака де миялық па ра диг ма» деп ата ла ды, ол 
уни вер си тет тү лек те рі нің жа ңа бі лім дер ді із дес ті ру ге бағ дар ла-
нуы мен, ғы лым, тео рия, ги по те за лар по зи циясы ар қы лы адам дар 
әре ке ті жә не әлем ді тү сі ну мен ұғы ну, фун да мен тал ды ғы лым дар ды 
да мы ту мен теория лық бі лім дер дің приори тет те рі мен си пат та ла ды.
Та ғы бір па ра диг ма – «кә сі би», жа ңа за ман та лап та ры на жа-
уап бе ре тін, мем ле кет қо ғам ның ма ман дар ға де ген сұ ра ны сы на 
жауап ре тін де пай да бол ды. Кә сі би па ра диг ма ның мә ні уни вер-
си тет тік бі лім маз мұ нын бай ыту мен ке ңейтуден кө рі ніс та ба ды 
және онда ғы лым әлем ді та ну мен тү сін ді ру си па тын да ғы өзін дік 
құ нын өн ді ріс тік күш қыз ме тін орын дау ға ба ғыт тайды. Осы ған 
орай, ма ман дар ды дай ын дау мақ сат та ры да өз ге ре ді, бас ты ба ғыт 
ғы лы ми бі лім дер ді ке ңейту емес, адам ның кә сі би іс-әре ке тін қа-
лып тас ты ру ға ар на ла ды. Со дан бас тап уни вер си тет тер ме ди ци-
на лық, заң, пе да го ги ка лық, эко но ми ка лық жә не т.б. жо ға ры кә сі-
би бі лім бе ре бас та ды. 
Ер те за ман да уни вер си тет тер ге «Alma-Mater» де ген атақ бе-
рі ліп, ол ғы лы ми бі лім дер ге да на лық пен ағар ту шы лық қа де ген 
қат ынас ты біл ді ре ді. Оның мін де ті бар бі лім дер ді ру ха ни жә не 
мә де ни құн ды лық тар ды сақ тау мен та ра ту ға на емес, мә де ниет ті 
жа ңар ту үшін ин тел лек ті ні да мы ту да бо ла тын. 

1-бөлім. Жо ға ры мек теп пе да го ги ка сының теориялық негізі
16
Та рих та уни вер си тет тер де жа ңа бі лім дер туын дап, ғы лы ми 
теория лар пай да бол ды жә не өмір ді, әлем ді, кос мос ты, адам ды 
тү сі ну үшін дү ниета ным дық ұстаным дар қа лып тас ты. 
Қай мем ле кет бол ма сын бі лім бе ру бір не ше нор ма тив тік-құ-
қық тық құ жат тар ға не гіз де ле ді. Оған ҚР Конс ти ту циясын, «Бі лім 
ту ра лы» ҚР за ңын, «Ғы лым ту ра лы» ҚР за ңын, «Қа зақ стан ның 
2015 жыл ға дейін гі ин ду ст рия лық-ин но ва циялық да му ст ра те-
гиясын», «Бі лім» Мем ле кет тік бағ дар ла ма сын, Ба ла ның құ қық-
та ры ту ра лы кон вен цияны, Бі лім бе ру ді да мы ту тұ жы рым да ма-
сын, жалпыға білім беру стандартын жат қы зу ға бо ла ды. 
Со ның ішін де бі лім бе ру дің мем ле кет тік стан дар ты на же ке 
тоқ та лып өту қа жет деп са най мыз. Бұл – Мем ле кет тік жал пы ға 
мін дет ті бі лім бе ру жо ға ры бі лім бе ру дің ба за лық маз мұ ны на, 
оқу жүк те ме сі нің ең жо ғар ғы кө ле мі не, бі лім алу шы ның даяр лық 
дең гейі мен са па сы на қой ыла тын та лап тар ды бел гі лейт ін жә не 
бі лім бе ру са ла ла ры бой ын ша бі лім, іс кер лік пен дағ ды лар ды, құ-
зы рет ті лік тер не гі зін де кү ті ле тін нә ти же лер ді нақ ты лайт ын құ-
жат. Стан дарт бой ын ша бі лім алу шы: 
– мең гер ген теория лық бі лі мін прак ти ка да қол да на алу ды; 
– қа зір гі бі лім ден ді ру тех но ло гияла рын қол да на оты рып, 
жа ңа бі лім ді мең ге ру ді үйре нуі мен ғы лы ми іс-әре кет ті 
ұйым дас ты ра бі лу ді;
– пе да го ги ка мен пси хо ло гия ның не гіз де рін бі луі жә не оны 
прак ти ка да қол да на бі лу ді;
– апа рат тық жә не бі лім ден ді ру тех но ло гияла рын қол да на 
оты рып, курс аяқ тал ған нан кейін де өзін дік оқып, бі лім 
жи нақ тау ды;
– мә де ни ой лау ды, көп ші лік ал дын да сөй леу ді, өз ойын жаз-
ба ша жә не ауыз ша түр де дұ рыс, қи сын ды құ рас ты ра бі лу-
ді жә не т.б. бі лім, бі лік, дағ ды ны иге руі тиіс. Нор ма тив тік 
құ жат тар ға тип тік жос пар лар мен бағ дар ла ма лар ды, оқу-
лық тар ды жат қы за мыз. Олар бі лім бе ру стан дар ты на сай 
жа са ла ды жә не олар дың не гі зін де оқу-әдіс те ме лік ке шен, 
сил ла бус тар даяр ла на ды. 

1.1. Қа зір гі әлем де гі жо ға ры бі лім нің да му тен ден циясы ...
17
Ке ле сі бір ма ңыз ды құ жат – «Бі лім бе ру ді да мы ту тұ жы-
рым да ма сы», ол мем ле кет тік тәуел сіз дік ті қа лып тас ты ру мен 
ны ғайтудың, ел дің прог рес шіл да муының не гі зін құ райт ын Қа-
зақ стан Рес пуб ли ка сы ның бі лім бе ру жүйе сін да мы ту дың мақ-
сат та ры мен мін дет те рін, құ ры лы мы мен маз мұ нын жә не не гіз-
гі ст ра те гиялық ба ғыт та рын ай қын дайт ын ғы лы ми-теория лық, 
әдіс на ма лық құ жат бо лып та бы ла ды.

жүктеу/скачать 5,25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: