Әлімжанов Елен. Ә55 Оралу: Повестер мен әңгімелер
жүктеу/скачать 275,11 Kb.
|
1 2
| «Суға шы-
ғасыңдар»,— дегенді естігенде шыр ете қалды. -Айналайын, Жапарқұл, шалдың бір қатесін кешір. Ол жүгермекті де бұрынғы мал доғдыр құсап бұл істен хабары бар екен деп қалдым ғой мен қара басып. Әйтпесе, Тұрғынбек тірі айта ма: «Шырағым, байқамай қосып алыппыз, қайта бөлісіп жібер»,— деймін ғой. -Ертең кім келіп сұраса да сөйтіп айт ұқтың ба? -Ұқтым, ұқтым. Қім келсе де сүйдеймін. Оңаша үшеу біреу-міреу сұрай қалса, байқамай қосып алыппыз деп, бірауыздан шығуға сөз байласты да,жөндеріне кетті. Кейіннен сұрау салған Қасымов та бұдан өзге бөтен сыбыс шықпағаннан кейін тынышталған. Әйтеуір іс кезінде тыйылған соң Әбілқасым да одан әрі қазбалаған жоқ. Бірақ бұл оқиғадан кейін ферманың екі мал маманы бір-бірінен бой тартып жүрді. «Бала, өтер іс өтті, бір ниеттес екі маманның қырын жүргені келіспес, кабақ ашысайық»,— деп Жапарқұл ағалық көрсетпеді, «Қіші болғаныммен, қылмысын көре тұра қолымды қалай беремін»,-деп Әбілқасым кешірім сұрамады. Бұл іске Қадыр қария кіріспегенде екеуінің де қабағына қатқан мұздың қашан ерірі белгісіз еді. Қадыр Жапарқұлдың әйелі Күләйімнің әкесі болатын. Колхозды қолымен кұрысып, алғашқы бастықтарының бірі болған. Бұл өңір түгел сыйлайтын беделді шал еді. Тіпті Жапарқұлдың алшаң басып жүргені де қайын атасының арқасы деген әңгіме барды. «Ел құлағы елу» емес пе, күйеу баласы жаңа мал дәрігерімен қырын екен дегенді ол да естіп, қойшылар қыстауларына жайғасқаннан кейін екеуін қонаққа шақырды. Оның босағасын осы өңірдің «жақсысы» да, «жаманы» да тартынбай аттап, тарылмай шығатын. Сондықтан да Әбілқасым Қадырдың шақыруын ықыласпен қабылдады. Әр нәрседен мол хабардар, көкірек көзі ашық шалдың әңгімесін тыңдамағалы да көп болған. Бұл үйге ел үйірсектігінің де бір ұшығы беретін тамағында емес, өмірден түйгені мол шалдың түйінді сөздерінде жататын. Мал аралаған мамандар мен басшылар да көбінесе осы үйге түстеніп,кейде түнемелей, шаруа жайын шалды ортаға ала отырып ақылдасатын. Бүгін де Қадыр қария екі баланы асымен сыйлай отырып, малшы өмірінің небір қызық хикаяларын шертіп, осы өңірде бұрын ел басқарған азаматтардың арттағыға қалдырған өнегелерін әңгімеледі. Арасында оларды да сәйлетіп, ұзақ-ұзақ тыңдап алды. Өзі ұнат- пағанымен кеңілдегілерін шығарсын деп әлгі «тентек судан» да аса тартындырған жоқ. Жапарқұл келгеннен өзін осы үйдің баласындай ұстап, кұрақ ұшып жүргенімен, Әбілқасым оған аса ашыла қоймай, қүлағын Қадырға қарай кәбірек түріп отырған. Бірақ Жапарқұлға салқындай бастаған қанын ішімдік ысытып, Қадырдың жылы-жылы әңгімесі жан-дүниесін аралаған сайын жайыла берді... Ертеңіне Қадыр: Құдайдың берген дәулетіне қанағат қыл. Атқа мінгенге асып-тасатын уақыттан өттің, ақыл тоқтататын кезің болды. Біреудің бөтен елде жүрген баласын мүйіздей бермей, қайта жас та болса оқығаны көп қой, білімін пайдалан. Өзің шаруаның жайын үйретіп, сауабын ал,— деп күйеу баласын таптап жіберді. *** Көңіл күйлері күннің қабағына қарап құбылатын малшылар мен мамандар қыраулы қысты да еткізіп, көк көтеріле төл алатын көктеулеріне қарай жылжығанда Әбілқасымды ойда-жоқта совхоз парторгі шақыртты. Алмас Сағындықов партиялық жұмыстан тәжірибесі мол, жасынан араласқан шаруаны да жақсы білетін іскер қызметкер еді. Орта жасқа келсе де, толыса баста- ған денесін жеңіл қозғап, орнынан тұрып қарсы алды. Жас жігітке жылы қабақ танытып, жағдайын сұраған соң: Алғашқы аяқ алысың бізді қуантады,-деді оған.- Бірақ сенен біз көп нәрсені күтеміз. Ол жұмыс учаскеңмен шектеліп қалуға болмайды. Жоғары білімді маман ретінде бүкіл совхоз өміріне араласып, белсенді- лік көрсетіп отыру керек. Партбюро сені өзің істеп жүр- ген ферманың халықтық бақылау тобының жетекшілігіне ұсынады. Қалай қабылдап отыр екен дегендей хатшы сәл кідіріп, Әбілқасымға барлай қарап алды. Жас жігіттің әлі балғын жүзі қайта бал-бұл жанғанын байқап, сөзін одан әрі жалғап кетті. -Бұрын бұл міндетті Жапарқұл атқаратын. Бірақ оның өзі төлге онсыз да тікелей жауап беретін болғандықтан әдейі саған жүктеп отырмыз. Әсіресе, биылғымал төлдетудің жауапкершілігі айрықша болып тұр. Өзің білесің, өткен қыстың қатулығынан мал шығыны болды. Оның орнын толтыру үшін қозыларды өсіруге көбірек қалдырамыз. Сондықтан әрбір төлдің есептен тыс қалмауы үшін күресуіміз керек. Ал жолың болсын, табыс тілеймін. Совхоз кеңсесінен жас жігіт жайнап шықты. Парторгтің жаңағы айтқандары қанат беріп, көңілін алып- ұшқан көк дөненнен қалып қоймас үшін, астындағы қара керін қайта-қайта қамшылай түседі. • • • -Қоғамдық тапсырмаға № 2 ферманың мал дәрігері едәуір уақытын бөліп жүрді. Қомсомол комитетімен бірге тұмса саулықтардың күтімін, оған берілетін жемшөп радионының дәлдігін, қора-қопсының сайлануын, әрбір төлдің есепке алынуын тексеріп рейд те жүргізіп тас- тады. Алайда жас маманның орынсыз «пысықсуы» Жапаркұлға тағы да ұнамай қалды. Халықтық бақылау тобының жетекшілігін алып қойғанына өкпелі еді. Сенімнен шыға бастағанына да күздегі оқиғаның әсері болды деп ойлады. Сыртқы қатынасын өзгертпегенімен баяғы оқиғадан кейін қайын атасының бір ауыз сөзімен бүркей салған іштегі ескі қыжыл қайтадан бүлкілдей бастады. Бұған да себепкер Сақтаған болды. Төл алудың барысы туралы әрбір отардан жиналған ақпармен танысып отырған Әбілкасымға Сақтағанның көрсеткіші тым төмен көрінді. Дегенде пысық жігіт қой, саулықтары көктеуге қоңымен келген. Сол отардың қойын емдеген екі-үш күнде егіздемей туғаны сирек сияқты еді, әрі күздегі тоқтыларынан қоздағандары бар ма деп қалған. Қазіргі ақпарда жүзінен жүз сегізден ғана айналып жатыр. Жеке қойшы ғана емес, бүкіл совхоздың көрсеткіші жүз жиырмадан асып жығылып тұрғанда, олардікі тым аз еді. Осының себебін білмек болып зоотехниктен сұрады. Жас жігіттің ізіне түскенін індетпей тынбайтынын байқап жүрген Жапарқұл бұл қазымырлығын қаламаса да, бұрқ ете түспей бұлдыр жауаппен жуып-шая салды. Қыстаудан елден бұрын козғалып, көктеудегі қорасына жеткенше қойлары әнеугүні суыққа ұрынған жоқ па, содан іш тастап жүргендері көп шығар,- деп жүре жауап берді. Бірақ бұған бақылау тобының жетекшісі қанағаттанған жоқ. Бар бәле, Шоңбайда емес, оның ағасы Сақтағанда екенін ол күзде-ақ сезген. Ал көктемгі мәселе сол күдігін қайта күшейте түсті. Мұны Әбілқасымның әрбір қыбын аңдып отырған Жапарқұл да аңғарып,былтырғыдай емес, белін бекітіп қалған бұл бәледен осы жолы оңай құтылмасын сезді. Алға тартып отырған айғағы да тұяқ баспаған тақырға түскен іздей анық еді.Сайрап жатқан сол ізден Әбілқасымның енді адаспасын білген Жапарқұл «көріп алдым» деп кеуде соғып кетудің жөнін таппай, жаңағы сөзінен жалт беріп тағы да үйреншікті әдіс - жата беріске салды. -Сенің айтқаның да рас екен-ау,-деді ол.- Сол итке мен де сенбей жүрмін. Бонитировщик інісі болғаннан кейін екеуі бір бәлені бүлдіріп жүрмесе неғылсын. Ертең солай қарай жүргелі отыр едім, сен де ілес, анық-қанығына бірге жетейік. Аяққа оралғы бола берген ауыл тірлігіне айналсоқ- тап жүріп, Әбілқасымдар жолға ұлы сәскеде бір-ақ шықты. Әсіресе, Жапарқұл аса асығыстық танытпай, алдымен малды ауылға жемшілерді жіберді. Жолға шыққаннан кейін де ат басын Сақтағанның ауылына бірден бұрмай, жолшыбай өзге отарларды қамтып, малшы сақпаншылардың жай-күйімен таныса жүрді.Арасында марқаның түстігін де ұмыт қалдырған жоқ. Күн қызуы қайтқан шақта ғана екі жолаушы ең шалғайдағы Сақ- тағанның ауылы отырған Жиделіге қарай бет түзеді. Жапарқұл бүгін жайдары еді. Жанындағы Әбілқасымға айрықша ілтипат көрсетіп, ықыласпен сөйлесіп келе жатты. Күн де көктемнің буы бұрқырап, құлпыра түскен кезі болатын. Қыраулы қыстан құрысы жазылып, жадырап жатқан мамыржай даланың жұпар иісі желік бітірген екі жігіт соңғы бекетке бұрылғанда желпіне сөйлеп келе жатты. -Тірлік, тірлік деп жүріп көктемнің қызығынан да құр қала жаздаппыз-ау,- деді Жапарқұл. Тым болмаса бас қосып бір күн сейіл де құрмаппыз ғой. Оныңыз рас,- деді серігі,-кеше ғана шәкірт сияқты едім, енді міне, мына қара кермен жолдас болғаныма жылға жақындапты. Айлар өтіп жатыр, ал бітіргенім шамалы. -Мимырт тірлікпен митыңдап жүре берсең, жастықтың қызығынан құр қаласың, бала. Жігіт адам белін бұлдамас болар, қамал бұзатын кездерің ғой қазір. Мына келе жатқан Шоңбайдың үйіндегі келіндер қандай шіркін, қызыл түлкідей жайнаң-жайнаң етеді. Сен сияқты бүркіттің бүруіне жаралғандай. Айтарын ақтара салған Жапарқұл мол денесі селк селк етіп жапан далада жалғыз өзі ұзақ күлді. Бірақ тағы да аласы басым көздерін жанындағы жас жігіттен айырған жоқ. Сыр тартқан сыңай қарас еді бұл. Талдырмаш денелі балаң жігіттің балғын жүзінен әлдеқалай өзгерістің ізін іздейді. Алайда, Әбілқасым аға серіктесінің әлгі айтқандарына қарымта әзілмен шап ете түспей, батып бара жатқан күннің мол шапағына қызықтай қарап жүре берді. Сырт көзге солай көрінгенімен арлы-берлі сөйлей салатын Жапарқұл жігіт жүрегінің бір нәзік талшығынан тартып қалған еді. Өткенде сол ауылдың малын емдеп жүрген Әбілқасым атын суғармаққа құдыққа бұрылған. Шоңбайдың ойелі Әсия да су алуға шығыпты. Ауыл әйелдерінің әдебін ұстап, еркектің алдынан кеспей Әбілқасымды бұрын әткізіп жіберді. Сөйтсе де ашық мінез танытып, анадайдан әзілдей келді. Қайным, ер-азамат қой деп ізет қылып жатсам да,сәлемдесуге жарамадың ғой. Ойға шомып келе жатып шынында да Әсияның жанынан суық етіп кеткенін Әбілқасым жаңа ұқты. Көзі ойнаған келіншектің базынасы көңілін жылытып, езу тартты. Әсия, айып менен, сонымды жуу үшін шелегіңді толтырып бере қояйын. -Оның өз құдығымның суы ғой. -Күш менікі болады да. -Жарайды, қауға салысыңды көрейік, тартсаң тарта ғой. Әбілқасым қауғаны құдыққа түсірді. Бірақ келіншектің сыны көңілін қобалжытты ма, әйтеуір шелегі түскір су түбіне батпай бетінде сырғанап жүріп алды. Қасында төніп тұрған келіншек сылқ-сылқ күлген сайын қысылып барады. Бір кезде Әсия қауға жіпті төменіректен ұстап, ырғап қалғанда шелек суға күмп берді. -Жеңгелерің қауға салдырмаған ғой саған,- деді келіншек,- қалай тартуды да білмейсің, үйреніп ал, керек болады. Бірақ күлген жоқ, сәл ғана жымиып тұрып айтты. Сірә, онсыз да қара тер болған жігітті аяған болу керек. Әбілқасым екі шелек суды әзер тартты. Келіншек оларды аударып құйып алды да: -Ет жемесең де сорпа ішкендей болдың-ау, жігітім,- деп тағы да бір мырс етіп жөніне кетті. Алдындағы әңгіменің астарын әлі анық ұғынбаған Әбілқасым былқ-сылқ басқан келіншектің артынан аңырып ұзақ тұрды. Бірақ құдық басындағы бұл кездесу бойында бұйығы жүрген бұлыңғыр сезімнің пердесін сыпырып, кеудесі бұлқынып қала берген. Жиделі бұлақтың түбінде отырған Сақтағанның ауылына жақындағанша жас жігіт жаңағы бір оқиғаны ойынан шығара алмады. Бала, қайсысының үйіне түсеміз? - деді Жапарқұл үнсіздікті бұзып. -Бәрібір. -Ендеше, Шоңбайдікіне барайық. Сақтағанның әйелі дімкес қой, әрі бала-шағалары да көп. -Ала көздері тағы да жас жігіттің жүзін арлы-берлі ойқастап өтті. Бұлар ат басын ауылға тірегенде қас қарайып қалған. Көктемнің көк өзегі озыңқырап, тобыққа ілінген кек шалғын қуаттанған соң ба, отар қораға ерте иіріліпті. Екі үйлі ауылдың аз ғана адамы кешкі шаруаның басын қайырып болып, бел шешсе керек, сыртта бейсауыт жүріс білінбейді. Тек қойлы ауылдың иттері ғана аттылардың алдын орай берді. ...Екі жолаушы ішке енгенде отау үйдің төріне көрпе төселіп, жастық қойылған екен. «Сақтаған біздің мал аралап шыққанымызды естіген-ау»,— деп ойлады Әбілқасым. Күтінгеніне қарағанда түнемеге өз ауылына келетінімізді де білген ғой. Әлде, өзге бір меймандарға жасалған әзірлік пе екен?» Зоотехник пен мал доғдыр отарларды аралап, төлдің есебін алып жүр дегенді,бағана жем әкелген шоферлер айтқан. Е-е, Көделінің бір қиырында отырған біздің ауылға түнемеге әзер жетер-ау деп шамалаған едім өзім де. Қыстағы сыбағаларыңыз да сүрленді, жақ- сы келдіңіздер,— деп жағдай айтты шопан, тап бір Әбілқасымның ойын оқып қойғандай. -Хабардар шығарсың, өлтірінің жоспарын орын- дағанымызбен өсіруге қалдырылатын төлді түгендей алатын түріміз жоқ. Ал сендер өз малдарың туғандай қолдарың қалтырап зорға еткізесіңдер. Енді аз күнде науқан да аяқталады. Қане, соңына сақтаған қанша қозың бар, соны айт? Жапарқұл шопанның сезіне орай шаруа жайына бірден көшті. Бұлардың бұлтаққа салып біраз әурелейтінін білетін сыралғы маман қарыс бастырмай қадалып отыр. Алайда оған сасып, соңғы тынжысын оңай шығаратын Сақтаған ба, қияс кездерін төрдегілерге жүгіртіп алып: -Сендерге керегі мал болса, ол қорада, мен түнімен бір жаққа айдап кетпеймін, ертең түгендерсіңдер. Ал, бүгін меймандық кәделеріңмен отырыңдар, мен асқамдатайын, - деп есіктен шығып кетті. Біраздан кейін Сақтағанмен бірге самауыр көтеріп Шоңбайдың әйелі Әсия кірді. Жаратылысынан кеміс бо- лып туған Шоңбайға қиятындай кісі емес-ті өзі. Бұл күнде отыздың ортасынан асқан ерінен едәуір кіші, жиырма екі-жиырма үш шамасында он екім үшесі айқындалып, сартылдап тұрған кезі болатын. Аузынан сілекейі шұбырған сақау Шоңбайдың қолына қона кет- кен қалдай бақыт деп әуелгіден ауыл жігіттері ауызда- рынан суы құрып жүретін. Анық-қанығы кейін шықты. Тау жақтағы нағашысының үйіне қонаққа барған Сақ- таған тауып келіпті. Барған жерінен інісіне қалыңдық айттыра жүретін әдетімен, лайықты қыз сұрастырса, нағашы жеңгесі Әсияны атайды. -Есік көрген демесең үріп ауызға салғандай, сорлының бағы ашылмай тұр. Тірлігіне де пысық, жиенді адам қылар еді,- деп жер-көкке тигізбей мақтай жөнеледі. Кешкілік алып келіп Сақтағанға кездестіреді. Көбік сөзбен қанша құлпыртса да керегін ажырата білетін Сақтаған әйел танитын. Жарым боп жаралған інісін қанша үй етіп, оңаша бөлейін десе де реті келмей жүр. Өз отауынан бөлуге ит те болса бауыры ғой,қимайды, оның үстіне елдің өсегінен қашады. Бұл күнгі қазағың қызын қырық жетіге байлап бере салуды да қойып барады. Әрегідік ондай біреу шыға қалса қызық енбей жүретін. Оң жақта отырып қалғаны бар, қайтып келгені бар, әйтеуір бұл өңірдің қызы мен жесірі сырын білетін бұлардың әулетіне жуымай жүрген. Соны білген соң не болса да алыстан іздей бастаған. Жолы түсіп Әсияға жолыққан Сақтаған: «Жүрісі бар-ау, Шоңбайды бір күні тақырға отырғызып кетпесе неғылсын»,— деп күдік алса да, інісін аяп тәуекел етіп сөз сал- ған. Өмір бойы төсегін түрткілеп өткенше, бейшара азар болса, біраз күн жар қызығын көрсін деп ойлаған.Сөйтіп жеңгесі екеуі Әсияның басын шыр айналдырды.Біреулер Сақтаған өзім адам қылам деп, алдап әкеліп,інісіне зорлап қосыпты деседі. Ол жағының анық-қанығын ешкім білмейді. Әйтеуір 4-5 айдан бері Шоңбай өз алдына үй болған. Сол Әсия, тығыршықтай келіншек, мінеки меймандарға жылы қабақ көрсетіп, біресе шайын құйып, біресе нанын жапырақтап жік-жаппар болып отыр. Қайран, пендешілік-ай, жұпар иісі аңқыған жұмыр білек созылғанда төрде жантайып жатқан Жапарқұлға дейін қабақ қарнын жерге жанши-манши қолын алға өлгенше созады. Сақтағанның шаршағандарыңыз басылсын деуімен арақтан екі кезек алған соң қаны ойнап отырған Әбілқасым да елпең қағып кесе алып, кесе берген сайын Асияға қарап: «Рақмет,рақмет»,-деп ыржиып, шыбындаған аттай басын шұлғи береді. Мұндайда қайнағасына қырын отырған Әсия сырлы тостағандай тана көздерін ары-бері аударып, жас жігітке бір тастап алады да, төмен қарап ернін тістейді. Сол бір сайтан қылық жігіт жүрегін сиқырдай арбап аласұртып барады. Енді бірде келіншектің баяғы құдық басын- дағы қылығын есіне алып, есі кетеді. Меймандарының көңіл құбылысын байқамаған жандай Сақтаған арлы-берлі әңгіме есуде. Жапарқұл болмаса, Әбілқасымның құлағына ол кірер емес. Үлкендер алып қояйық десе, алып қояды, қуырдақтан аса десе, қуырдақтан асайды. Онысына аса есеп беріп отырған жоқ. Оның көңілінде сылаңдаған сұлу келіншектің өмірі кем туған жарымеспен бірге өксікпен өтеді-ау, деген өкініш. Ал оның ар жағынан сумаңдап көкейін тескен тағы бір ойдан өзін қанша алып қашса да құтылар емес. Мөлдір стакандар көтерілген сайын көңілдері көсіле берген меймандар әрі-беріден соң Сақтаған айтып отырған әңгіменің желісін үзіп, тізгінді өздері алып кетті. Мұндай отырыста Жапарқұлға жеткен жан бар ма? Анда-санда «келіннің құлағына алтын сырға» деп қойып, жастық шақтың жайлауында қалған небір ойын-күлкі, әзіл оқиғалардың біріне-бірін жалғап, айналасындағылардың езуін жиғызар емес. Әр әңгімесін аяқтаған сайын жанындағы жас жігіт пен келіншектің жүзін көз қырымен барлап өтеді. Бұл кезде көз алдында әдемі келіншек, құлағында көңілдің құртын жыбырлатар әңгіме, Әбілкасым бар пейілімен балқып отырған. Бірауық Жапаркұл керегеде ілулі тұрған домбыраны қолына алып, дауыс қосты. Осы бір түбі түскен шелектей даңғырлаған жігіттің онді әдемі айтатындығына Әбілқасым таңданып калды. Тіпті ол әнді сүйген адамнан әулекі мінез шығады деп ойламайтын. Әйтеуір, Әбілқасымға ондай адамдардың жаны әндей кіршіксіз таза көрінетін. Енді мынау алдында аңыратып ән салып отырған Жапарқұлдың өткен қылы- ғы есіне түскенде, Әбілқасымды жақсы мен жаманның егіз ұялап, қатар қоныстанатындығы таңдандырды. Бір жағынан азаматқа тән іс істеп жүріп, екінші жағынан пендешіліктің құлы болатындығы ойландырды. -Ой, шалды қашанғы қинай бересіндер, тамақ құрғап бара жатыр. -Жапарқұл домбыраны былай қойып, кесеге ұмсына беріп еді, Сақтаған қолына стакан ұстата қойды. -Пай-пай, кәрібозым-ай, шабысыңнан әлі таймапсың-ау, мынаны көтеріп жібер, көмекейің күмбірлеп қоя береді, қане, Әбілқасым, сен де,-деп қонақтарына та- ғы бір алғызып жіберді. Көлге қонған құстай көптен тыншу көңілінен қиқу шыққан Әбілқасым мөлшерден асық ішіп қойғанын аңғарған жоқ. Өмірдің шырынын да, сылдыр суын да не тамсанбай, не шамырқанбай жұта беретін, онысына көп қайғырмайтын да жандардай болып көрінді оған осы жігіттер. Ертең ғой, ана Сақтағанның малын санаймыз. Артығы болса, шырылдатып есепке қосамыз, жасырғаны үшін жазалаймыз. Ал оның қаперіне де кіріп шығар емес, бізді барымен сыңлап бейпіл отыр. Біз болсақ құ- дамыздың үйіне келгендей қылғытып жатырмыз. Шіркін, қазақтың осы пейілі-ай! Әбілқасым шырағым, шеттеп қалдың ғой, алып отыр. Тағы бір кезек айналды. Бірақ жас жігіттің әңгімеге одан әрі зауқы соқпады, тіпті ол құлағына да кірмеді. Түтінге толы қара көлеңке үйдің іші гу-гу етіп тұрғандай көрінді. Ол үшін бұл отырыстың мәні де, сәні де кетті. Ойы да бұл ортадан аулақтап басқа жаққа жетеледі. Өзі де оңашаны қалап сыртқа шықты. Шығыс жақтан толысып туған ай көтеріліп келе жатыр екен. Күндізгі қыбырдан бір сәт босап керіліп жат- қан кербез дала ай сәулесімен айқындала түсіпті. Көз көрім жерде қарауытқан белгі жоқ. Төл алу-митың тірлікпен келетін іс. Бұл кезде шопандар өрісте ез ота- рынан алыстамай, түнде ауық-ауық қойын аралап, кү- зетіп жүреді. Көрші-қолаңға көп қатынай қоймайды. Сондықтан болар далада дабұр-дұбыр жоқ. Тек анда- санда иттердің күзетке берік екендігін білдіріп үргендері ғана естіледі. Мазмұнсыз отырыстан мезі болып шыққан Әбілқа- сымның көңілін бұл көрініс одан арман құлазытып жі- берді. Ішімдіктің уы ендеген миының сау тұрған бір қа- быршағы «сенің бұл жүрісіңнің бәрі баянсыз, өзің үйренген қалаға орал» дегендей. Жас жігіттің мынау мамыражай түнде жалғыздықтан жүдеу тартып, әлденені аңсаған жүрегі құм болып егіліп барады... Әкім жігіт, тоңып қалдың ғой. Дауыс Әбілқасымның құлағының түбінен шықты. Әсия екен. Тіпті жанына келіншектің қалай келгенін байқамапты да. Тап қасында ай нұрына шағылысқан сұлу жүзі өзіне теніп, ыстық лебі шарпып тұр. -Екі шал әңгімені соғып жатып екі жаққа тырайды. Екеуі бас қосса өлгенше ішетін әдеті. Енді сені де жусатайын деп шығып едім, әлде ұйқың келмей елегізіп тұрсың ба? Иә, түн әдемі, өзің сияқты бойдақтардың ұйқысын аздырады ғой, көктем деген. Келіншек сиқырлы үнмен сыңғырлай күлді. Сол бір сайтан күлкі тағы да жігіттін онсыз да жұқарып тұр- ған жүйкесін одан сайын босатып жіберді. -Әсияш, өзің жусатсаң болды, әйтеуір. Ол келіншектің білегінен ұстады. Тартынар емес. Сол-ақ екен қай жарға соғарын білмей көкірегін төм- пештеген тентек толқын сызат тауып сауылдап қоя берді. -Ойбай, бұл жерде ұят болады, быланырак барайық... Буалдыр түнде бойын билеген бұлдыр сезімнін тізгінінен айырылған масаң жігіт келіншектің жетегінде кете барды... Әбілқасым Сақтағанның күтініп отыруынан тегіннен-тегін күдіктенбеген. Шынында Жапаркүл таңертең малды ауылға өздерінен бұрын жемшілерді әдейі аттандырған. Олардан хабар келген Сақтаған бұл келістің жай емес екенін сезген де, Шоңбайды шақырып алып, теңнің арасында жатқан жүз елтіріні аудан орталығына апарып тастауды тапсырған. Ол міндетін Шоңбай бұлжытпай орындады. Үй иесінің алдына қойған бір бөтелке арағын түгел тауысып,енді өлдім десең түк таптырмасын біліп, қайтуды ойлады. Қона сал, дегеніне көнбестен атына мініп, түн ішінде ауылға тартып отырды. Арақ болғанда айналып қалуы мүмкін еді. Әншейінде аудап орталығына келеқалса, шайхананы жағалап ақшасы таусылғанша жүретін Шоңбайдың байыз таппауында басқа да бір мән барды. Әсіресе, Әсияны алғалы бері үйкүшік болып алған. Бағана бастықтар келіп қалатын болды, мынаны тез жасырып кел деп ағасы бұйырған соң, амал жоқ кетті.Келіншегіне сұқтанып жүрген көздің көптігін сезеді. Оның үстіне екі маман бірдей келіп жатса, күйеуі жоғын керген соң көңілдері бұзылуы мүмкін. Қеліншегініңде мұндайда көздері қылмаңдап, бөксесі былқ-сылқ ете қалатыны бар. Былай шыққаннан кейін бір бөтелке арақ бойына тарап көңілі тасып келе жатты. Арақ ішкенде ол ылғи да көңілді болатын. Жасында кеміс болып қалған жігіт соның себебінен үш кластан ары оқи алмады. Оның өзінде әйтеуір әріп танығаннан арыға барған жоқ. Бірақ кезінде әкесі Берікбол ел қамып жеген жақсы адам болған деседі. Тіпті бұл күнде бірнеше ауыл суын ішіп отырған атақты тоғанды да сол кісі қаздырса керек. Жұрт әлі күнге Берікболдың тоғаны деп атайды. Кейі- нірек аласапыранға ұшырап, басқа жердің топырағы бұйырыпты марқұмға. Дәлірек айтқанда, Берікбол - Сақтағанның әкесі еді, ал Шоңбай өз әкесінің бөлектігін сезеді, бірақ кім екенін жете білмейді. Әйтеуір, сиырлы ауылда сауыншы болып жүрген шешесінің етегіне оралып есті. Анасы өмірден қайтқаннан кейін, Сақтаған оқуын тастап үйленді. Содан бері Шонбай үшін ағасы әке орнына әке, шеше орнына шеше болды. Ағасы мал бақса бір жағында жүрді, жеңгесінің үй шаруасына қолқабысын тигізді. Бұдан артық өмірде ештеңе көрген де емес, көруге талпынған да емес. Аудан орталығынан әріге ат ізін салмапты. Өмірде не жөн, не теріс екенін де осы жасына дейін онша ден қойып діттемепті. Ол үшін Сақтағанның айтқаны ғана заң. Одан басқа ешкімге есеп те, жауап та беріп көрген жоқ. Өзгелер одан ештеңе талап еткен де емес. Сақтаған елтіріні апарып таста деді, ол орындады. Мұнысы қылмыс па, жоқ па, онда шаруасы шамалы. Сақау жігіттің жүрегін өте-мөте жылытатын екі нәрсе бар. Бірі - өзі көрмеген әкесі. Жиын тойда жоралғы бола қалса жақсының тұяғы деп Сақтаған жоқ жерде мұны құр қалдырмайды. «Жол Берікболдың баласынікі, Берікболдың баласынікі» дегенге ыржалақтап әжептәуір арқасы қозып қалады. Сондайда: Қайран, Бекем, азаматтың асылы еді ғой, бұл ауылда оның шарапаты тимеген түтін жоқ,-деп Қадыр сынды қария сөз бастап кеткенде әкесі туралы әңгімені елтіп тыңдайды. Содан кейін жарым жанына шырақ боп жанған Әсня болатын. Ол келіншегін көңіліндегі бар сәулесі мен сүйді. Әсияны қосқан тағдырға, ағасына жан-тәні мен риза. Сондықтан да бұл екеуі не айтса, соны құрақ ұшып орындайды. Мұны байқаған келіншек келгелі бері базарға екі дүркін шығып, жасанып алды. Үйдін азған- тай тірлігі болмаса, шаруаға қол үшін тигізбейді. Түле- ген түлкідей түрленіп барады. Шоңбай келіншектен бұ- дан артық ештеңе тілемейді, бар тірлік өзінен артылған емес. Әзір Әсияға ашып айтпаса да, жүрегінің түкпірін- де жатқан бір тілегі-ұл туып берсе екен дейді, сол арманы жүзеге асса Шоңбайдан бақытты адам болмас еді, шіркін! Шоңбай ауылға төбедегі ай төмендеп қалғанда ке- ліп түсті. Атының тартпасын босатып, қаңтара салып, өз отауына беттеді. Одан жүгіріп, суық күндері немесе кісі көпте Сақтағанның балашағасы жататын тамға барды. Есікті тартып көріп еді, іштен ілінген екен.Тасырлатып қағып-қағып жіберді. Дыбыс жоқ... Сергек жатқан Әсия ілезде оянды. Сұңғыла келін- шек бір сұмдықтың болғанын бірден сезді. Дереу Әбіл- қасымды жұлқылады. Жаңа ғана жастыққа талып құ- лаған жігіт оңайлықпен есін жия алмады. Өзінін қайда жатқанын, не істегенін, енді не күтіп тұрғанын түсінгенше біраз уақыт өтті. Істің байыбына барғанда жүрегі зуете қалды. -Киін де, пештің артына жасырын, Ұйықтаған кезде шығып кетесің. Бірақ іштегілер үлгіре алмады. Күдігі күшейе түскен Шоңбай жіңішке ілгешекті жұлып алып, кіріп келді. Қараңғылыққа көзі үйренгенше бір жалаңаш тұлға жылп етіп жанынан өте шықты. Бөтен адам, ұстай ал- май қалды. Дереу төрге ұмтылып, қосауыз мылтық қо- лына тиісімен далаға атып шықты. Қара көлеңке есіктен қарауытқан Шоңбайдың тұлғасын көргенде ес қалмаған Әбілқасым киінуге де мұршасы келместен екі аяғына ғана ерік беріп, беті ауған жаққа қарай жанұшырып жүгіре берді. Бойын жиып тоқтамға келуге ұят пен қорқыныш билеген жүрегі еркіне бағынбады. Кеше ғана мынау кербез далада кердең басып жүрген жігіт енді теңіздің тегеуірінді толқынының екпінімен қайранға шығып қалған шабақтай шарасыз күйге түсті. Сүттей жарық айлы түнде ұрлықтан шыққан ақ құйрық тазыдай ағып барады... Тарс ете қалған мылтық даусы мүлгіп жатқан даланы дүр еткізді. Құлағының түбінен бір суық суыл өте шықты. Мылтық тағы атылды. Әйтеуір құлаған жоқ, аман келеді. Бірақ қайда барады, кімді паналайды?- Ұяты ашылып, ел бетіне көрінерге беті жоқ, беті ауған жаққа безіп бара жатқан адамға қол үшын кім берер? Артынан патырлаған ат тұяғының дүбірі естілді. Енді құтылмасын сезді. Жасаған жалғыз қылмысы үшін жанын берді деген осы болмаса? Ертең ел жұртқа жолай алмай айдалада каңғырып өлгеннен гөрі сақаудың оғына ұшқанның өзі артық шығар. Ат дүбірі енді қак төбесінде ойнады. Тіпті салпы ауыз сақаудың сирек өскен сексеуілдей сойдақ тістерінің арасынан шыккан жылан ысыл да құлағына анық жеткендей болды. Бірақ мылтық даусы қайтып естіле қоймады. Оғы таусылған-ау? Бәлкім, бұл мақау мені азаптап өлтірмек шығар? Жоқ, олай бола қоймас. Жан бермек оңай емес. Жануар біткеннің ең жуасы қой екеш кой да, тамағын шалғанда тұяғын бір серпер болар. Әбілқасым кілт тоқтады. Күйіп бара жатқан өкпесін ұстап еңкейген күйі бірауық тұрды. Енді жігіт көңіліне өзгеше ой оралды. «Соншама қашатын адам өлтіріппін бе? Өлімнен қашып кұтылу ер жігіттің ісі емес. Қарсы келіп керіп ал, бәлкім, жеңімпаз өзің болып шығарсың». Осы оймен артына бұрылды. Бірақ бойын түзегенше келіп қалған ІІІоңбай қос ауыз мылтықтың дүмімен қайқайта салып жіберді. Ағызып келген атының екпінімен қаға беріс тиді онысы. Бір соққыдан аман қалған жігіт жан-жағына алақтап өзіне қалқан болар бірдеңке іздеді. Бірақ қурай да өспейтін жадағай далада ештеңе жоқ. Бірі аттылы, бірі жаяу жауыққан жандар айдалада едәуір арбасты. Аттылы қанша ұмтылса да жігіт бойына ештеңе дарытпады. Жаңа көктей бастаған жусанды жұлғылап лақтырып саусағымен су топырақты уыстап шашып, атты үркітіп ұзақ жүрді. Ақыры аңдығаны алмай тынбады. Әлсіреген әлжуаз Дене қапысын тауып қатарынан тиген қуатты соққыларға шыдас бермей сылқ түсті. Ат үстінен арыстанша атылған Шоңбай сұлап жатқан сұлқ дененің үстіне қона кетті... * * Әбілқасым есін жиғанда киіз үйде жатқанын сезді. Шаңырақтан сығалаған күн сәулесі жылы алақанымен жүзінен сипалап тұр. Бір түрлі жұмсақ тиеді. Басы таңулы екен, көтертпеді. Аяқ-қолын қозғап көріп еді, аман секілді. Бірақ қашан, қалай келді бұл үйге, кім әкелді? Ол жағы беймәлім... Оны ойлауға зауқы да соқпай, түңілігі жартылай түрулі шаңырақтан зеңгір аспанға көз салған күйі жата берді. Әйтеуір жасау-жиһазына қарап Қадыр қарияның үйі екенін шамалады. Одан әрі ештеңе ойлағысы да келмеді, осы бір тыныш күйін ешкімнің бұзуын да тілемеді. Тек осылай жата берсе, жата берсе... Дүниенің рақаты сол-ау? Мүлгіген түнде қатарынан екі рет мезгілсіз атылған мылтық даусын тымық ауа талай жерге апарған. Жақын ауылдардың иттері абалап, сақ, қойшылар қойын қарауылдаған. Дәл осы кезде Сақтағанның ауылынан бір төбе ғана бұрыс отырған Қадыр шал суытулы тұрған атын отқа қоюға шыкқан. Мылтық даусының тіптен беріден естілгенінен күдік алған қарт назарын солай қарай тіктеді. Жан ұшырып жүгіріп келе жатқан жаяу мен артындағы аттылы анық көрінді. Артынша-ақ ат дүбірі естілді. Бұл сүргіннің тегін емес екенін сезген шал атын міне шапты... * * Қанша сылқитып ішсе де бір бие сауым быр-р есте бол- ды, есін жиып алатын құс ұйқы Жапарқұлды бұл жолы қара басып қалды. Ойда-жоқта Шоңбай ауылға ерте жетіп, іс насырға шапқанда барып оянды. Мал дәрігерін оңашада ұстап алып «оқытудың» реті келмей, қатар кө- терілген Сақтаған екеуі жаяу шапқылап, Қадырдан ке- йін жетті. Дүлей Шоңбайдың долы ашуы жуық арада басыла қоймай, ақыры үшеулеп жүріп әзер байлап тас- тады. Әбілқасымды Қадырдың өз үйіне әкеліп жатқызды. Інісін тоқтатқаннан кейін енді Сақтаған көтерілді. -«Суын ішіп, құдығыңа түкірді» деген осы. Ақса- қал-ау, өзіңіз айтыңызшы. Бұл, қай басынғаны? Керінеу қорлағаны ғой бұл. Таянышы, сүйеніші жоқ сорлылар екен, не істесек те көнеді деген ғой. Олай бола қоймас. Мұндайларды ауыздықтайтын орын табылар. Айналайын, Жапарқұл өзің куәсің ғой, жаз актіңді. Тура сотқа апарып тапсырамын. Тым шыншыл боп көрі- нуші еді, бар бәлесі ішінде екен ғой. Айрандай ұйыған семьяның шырқын бұзған қандай болады екен, көрсете- йін оған. Жаз, тура қазір жөнелемін. Парторгке де ба- рамын, ауданыңа да жетемін. Бұл итті бұлай қоя алмаймын. - Жә, болды енді, деп қалды Қадыр шал Сақта- ғанды біраз арындатып алғаннан кейін. Әуелі ақылда- сып алар болар. Немене, елге әшкере еткенде жыртығың бүтінделе қала ма? Қайта бүкіл жұртқа масқара болмайсың ба? Кегім кете бере ме сонда? Бүгін әруақты төсегімді былғаса, ертең өзімді ерттеп мініп алмай ма? Үндемей қайтып қаламын, Қадеке-ау? Болмаса колыма бер. Өзім бауыздайын. Сақтаған қанша шаптыққанымен көпті көрген Қадыр ақырғы шешімін айтуға асықпады. Бағанадан бері «рас-ау», «ойпырмай десейші» деп, қойшының сөзін қысқа қоштап тұрған күйеу баласы мен Сақтағанның жүзіне тесіле қарап алды. -Іштеріңе пышақ айналмайтын екі бірдей сұңғыла сары ауыз балаға қалай алданып қалдыңдар екен, ә? Бар бәлені бастаған осы сендер емессіңдер ме? Шалдың бұл сөзіне Жапарқұл ыршып түсті. -Ойбай, жәке-ау, бізде не жазық бар, аздап ішіп қойыппыз... -Сөзді ғой, ол ертегіңді өзгеге айт. Ал маған екеуіңнің ішіңде не өліп жатқаны жақсы мәлім. Алпыстан асқан Қадырды алдай алмайсыңдар. Өздеріңнің арттарыңның ашығы көрініп қалмас үшін, Өзгенің артын ашып отырсыңдар осы жолы. Ал өтірік деші, кәне? Сақтаған өре түрегелді. Қанша көтерілсе де үлкеннің алдында сақтап отырған әдебін аттап кетті. Не деп тантып отырсың сен, қақпас! Аппақ сақалыңмен әулетімді қорлаған сен болдың ғой, ойбай, құдай енді қайттім?! -Айғайлама, балалар оянып кетеді. Әулетті, әруақты қозғамай-ақ қой. Оны қорлап отырған өзіңсің. Осыдан мына балаға тағы да бәлеңді жағып көр, жақыным, бауырым болсаңдар да, тура өзім ұстап берем екеуіңді. Шалдың бір ашуланса қатты кететінін білетінін екеуі де мына сөзден кейін қарсы келуге дәттері шыдамай тосылып қалды. -Одан да ана байлауда жатқан бауырларыңды алып, тез қайтындар. Оның емін өздерің табарсыңдар. Сендер мұнда жүргенде әлгі алыстан «қалап» әкелген келіндерің орнын сипатып кетпесін. Ал, Әбілқасыммен өзім сөйлесемін, сендердің шаруаларың болмасын. Шал сөзді доғарып, бұрылып кетті. Атының әлі қаң- тарулы тұрғанын көріп, солай қарай жүрді. Оны отқа қойғаннан кейін қораға келіп қакпағын ашпас бұрын бұрылып баласы жатқан тамға көз салды. Әлі қыбыр жоқ. «Бәтшағар қашан пысиды. Елдің балалары мы- нау, түн қатып дүниені дүрліктіріп жүргені. Ал бұл бол- са, аяқ жақта ұйықтаған мысықтай пырылдап әлі жатыр». Өз замандастары сияқты алпыс жылдық өмірінде Қадыр ақсақал аштықты да, тоқтықты да, жақсыны да, жаманды да көрді. Қайта айналып соға берген таршы- лықтардың тұсында талай бауырларынан айрылды. Ана бір жылы біреулердің жаласымен өзі де жылға жуық отырып шықты. Осының бәрінен зәрезеп болған шал ендігі өмірде ешкімге жаманшылық тілемейтін.Жігіт болған соң, басын жарға соқпай тұрмайды.Олсөйтіп,бірден бірге ұрынып жүріп, кісі болады. Жасында көргенінің бәрі есейгенде сабақ. Бірақ, жастықтың буымен істелген қателігі үшін жігіттің алтын басын қор кылу қате. Қайта шамаң келсе сүйеп, сөзін түзеп жібер. Қісі- ге істеген жақсылығың кетпейді, әйтеуір бір кезде өзіңе, болмаса жақыныңа қайтып оралады деп есептейтін. Қадыр күйеу баласының кейбір кылықтарын сезіп қалып жүргенімен, әйтеуір ана шиеттей жиендерімнің камы ғой, байкұстың аласұрып жүргені деп, сырттай ешкімге сыр бермейтін. Ал уыздай жас мал дәрігерінің ісіне сүйсініп жүруші еді. Мынау өмірдің сұлулығымен ғана сусындап, сұмдығын әзірге бойына дарыта қойма- ған жанының пәктігін қызықтайтын. Жастық пен мас- тықтың әсерінен болған әулекілік ондай адамға оңай соқпасын да сезеді.Өзі кездейсок кездеспегенде қарадан қарап, иығын алып жеп жүрген әлгілер бұл баланы оңдырмай сазға отырғызарын да білді. Білді де, осы жұрт не жетпей ала көзденіп, бірінің сыртынан бірі ор қазады екен деп ойлады. Тіпті өзі қазған орға өздері топырлап түсіп жатады. Сонда да аяғын тартпайды.- Жығылып тұрып қайта ұмтылады. Осылай жаралған өмір осылай өте берер ме екен? Жоқ, адам нәпсісіне бір қанағат болар ма?! Малын өріске шығарған қарт үйге қайтып оралғанда Әбілқасым есін жиып ояу жатқан. Есіктен кірген қарияны көргенде балбырап жатқан беті одан әрі ду ете қалды. Шалдың салыңқы қабағынан қашқақтап, көзін жұмып ала қойды. Көретін жарығың бар екен, балам. Әбиір болғанда бәрі жақсылықпен аяқталды. Қазір мына «Қорқылдақтағы» су тасушы келеді, адам жібердім. Сол ауруханаға жеткізіп салар. Қария жақындап келіп, жігіттің мандайынан сипап, ыстығын шамалады. Шалдың алақаны оған алыстағы әкесі мен анасын есіне түсіріп, көңілін босатты. «Біздер еді, елді коллективтендіруге, сауаттандыруға ат салысып, кейіннен Ұлы Отан соғысының отын кешкен әкесі,- сендерге осы өмірді сыйға тарттық. Ал оның жаңа биігіне жетіп, болашаққа тарту ету осы ұрпақтың міндеті. Ол үшін барлық іс-әрекеттеріңді бір-ақ мүддеге - асыл мұратқа жұмсауларың керек. Өмір сүрудің рақаты да осында ғой, шіркін!» Пенсияға шықса да қарап отыра алмайтын қарт ұстаз оқып жатқан кітабын қоя сала, көне кителін киіп алып, қоғамдық көп жұмысының біріне қутың-қутың басып кете барар еді. Ал, бұл болса... Көз алдына айыптай қараған әкесі елестегенде, бір түрлі жасып сала берді. Жанарына жас тығылып, өзін-өзі ұстай алмай еңкілдеп жылап жіберді. Бұл күйініштің жасы еді. Өзінің әлі де сүйкенген сындыра жаздайтын көк шыбықтай солқылдақтығына кү- йінді ол. Кеше ғана ғашық өмірінің бір күнде жалт беріп, жүзін суытқанына налыды.Елге үлгі боламба дегенде, қайта күлкі болатынын ойлағанда ұяттан өртенді. «Жауапты жұмыста жүр деген есті азаматың, кө- рінген уйдің іргесін шулатып, таяққа жығылып жатыр дейтін болды»,— деп өксіді. Қоғамдық міндетін атқара алмай, ұялас ұрыларды қолдан шығарып алдым-ау деп өкінді. Енді не істемек керек? Етбетінен түсіп еңіреген жігіттің көкірегі өкініштен өртеніп барады... -Қой енді, балам, біраз шерің тарқаған шығар. Көз жасымен бүлінген істі бүтіндей алмайсың. Басыңнан бір білместік өткен екен, алдағы өміріңде қайталамасаң жуылып кетеді, әлі жассың ғой. -Өзім басыма не түссе де көндім, бірақ олардың ұрлығын да әшкере етпей тынбан. -Қалай әшкерелейсің, қандай дәлелің бар? Ұрлығын қолма-қол ұстадың ба? -Қойын, қозысын санатамын. Е-е баламай, дала кең ғой, әр қойшыға бір ба- қылаушы қоя алмайсың. Ертең бәрі орнында, бәрі түгел тұрады. Ал сен болсаң біреудің семьясының шырқын бұздың, оған қоймай өзің қудаласаң, кім мақұл көреді. Жеген таяғының қарымтасын қайтару үшін әкімдігін пайдаланып әдейі істеп жүр, дейді жұрт.Сақтағанды ашындырар болсаң ол дүлей үстіңнен арызайтадыда,бүгінгі ісің елге әшкереленіп, келешегіңе кесірін тигі- зеді. Сені аттан жығылыпты,-дедік. Ендігі әрекетіңді өзің біл. Тек қайда жүрсең де, мынау есінде болсын. Ер жігітті жолдан тайдыратын екі нәрсе бар: Ұлы сөзде ұяттық жоқ, бірі-қатын, екіншісі-құлқын. Бұл еке- уіне көп үйір болған адам ар-ұят, адамгершіліктен ай- рылғанын білмей қалады. Әлгілер құлқынның кұлы болса, сен қатынның құлы болдың. Нәпсіқұмарлықты жастықтың желігіне жатқызуға болмайды. Ол да ұрлықтың бір түрі. Ал ұрлық ашылмай тұрмайды. Кешегідей жап-жалаңаш қалғаныңды білмей де қаласың. Ендеше атыңа алғашқы дақ түсті дей бер. Қанша жудым дегенмен оның құйттай да болса ізі қалады. Бірақ естияр жігітке өле-өлгенше сабақ болады. Машинанын даусы шығады ғой деймін, қалай тұра аласың ба? Әбілқасым шалдың сүйемелдеуімен орнынан тұрып, Қадыр қария жолшыбай ала келген киімін киді. Қозғалған сайын шүйдесі зырқ-зырқ етеді. Есіктен есеңгіреп зорға шықты. Көп ұзамай қайқаңдаған қара водовоз кездейсоқ «аттан құлаған» мал дәрігерін салып алып, қырдың қасқа жолымен аудан орталығына қарап жүріп кетті. Желке тұсына байланған жұмсақ жастыққа жантайған Әбілқасым ащы күннің шұғыласы көзін қарығандықтан, алдынан ашылған көгілдір жазық пен мөлдір аспанға қарай алмай кірпігін төмен түсірді. Жүзі қанша ұялса да, дүниенің түрленіп тұрғанын сезді, мұрнына көктемгі таңның хош иісі келді. Неткен пәк, неткен сұлу еді, мына дала! Оны жүрегі сезіп келеді. Қырық есекке жүк боларлық ауыр кінәні арқалап алып, осындай сұлу өмірде сыртымыз жайнап жүре береміз-ау?! Совхоз директоры Серікбаевтың осы бір ұзақ ойын есіктің сыртынан шыққан аяқ тықыры бөлді. Ішке сақал-шашы аппақ қудай қара шал кірді. Сары тонының сеңсең жағасына жағалай қонған ақша қар оны аяз атаның өзіне ұқсатып жіберіпті. Тек мекеме әдебін атта- май түлкі тұмағын ауыз үйде шешіп ап, қолына ұстапты. Бұл Қадыр қария еді. Қапелімде қалбалақ қаққан директор орнынан тұрып, үлкен ықылас білдіре қос қолдап амандасты. Шалдың сырт киімін шешуге көмектесіп, ілгешекке өзі апарып ілді. Мамық креслоға да қолтықтап әкеп отырғызып, езі қарсы алдына жайғасты. Бірін-бірі жақсы білегін көптен көріспегсн жақын жандардың әдетімен олар амандық-саулықты ұзақ сұрасты. Сыртыңнан тілеулеспін, шырағым,— деп бөтен бір әңгіме бастады қарт амандық рәсімі біткеннен кейін уәж күтіп отырған директорға,— Бас маман, одан басшы болды дегелі бері бір кездесу арманым еді. Ана бір жылы әлгі жайсыз оқиғадан соң біздің үйден аттанғаныңда жасып кетті ме деп көпке дейін қамығып жүрдім. Шүкір, бүгінде есейіп, ел басшысы атандың, қайырлы болсын... Ол ауылдан аттанғанда жас жігіттің жасып шыққаны рас еді. Ауруханада жатқан отыз күннің ішінде де, отыз жылға татырлық азап тартты. Бұл — біреудің зорлығымен тұңғыш рет ұрлыққа барған адамның өкінішіндей ар азабы еді. Жора-жолдастары кеңілін сұрай келгенде де жігіт кеп қиналды. Олар аттан қүлап, аман- есен қалғанына қуаныш білдіріп жатқанда бетінің оты шықты. Ақыры ауруханадан шыққаннан кейін бұл совхозға тұрақтай алмай, арыз жазып басқа бір ауданға кетіп қалды. Енді міне, өмірге қадам басқан алғашқы жылында аяғынан тұрғызып жіберген Қадыр қариямен арада ұзақ жылдар салып тағы да кездесіп отыр. Тек оның нағыз кемеліне келіп, асығы алшысынан тұрған кезі болса, Қадыр кешегі ширақ шал емес-ті. Сақал- шашын қырау басып, бойы еңкіштене түсіпті. Кәріліктің жеңейін дегені ме, толық денесінің еті қаша бастаған. Жүрісі де баяу, аздап демікпесі бар. Қыраулы қыста кәрі сүйегімді сықырлатып атқа қонғызған тағы бір себеп бар еді, шырағым. Қиналсам да айтпасқа амалым жоқ. Баяғы істеген азды-көпті жақсылығымның бодауын іздей келді деп ойлама. Қиынсынсаң өзің білесің, тағдырдың жазғанына не шара? Бір кезде өзін өлімнен арашалап қалған шалдың бәлсінбей, базына салмай, сипай сөйлеп отырғанына Әбілқасым толқып кетті. Әйтсе де сырттай сыр бермей әліптің артын бақты. -Қолдан келетін шаруа болса... -Ол шаруаның кілті әзірге тек өзіңде тұрғаны рас осы ауылда жылқы бағатын Қыраубай Қорабаев деген жалғыз жиенім бар еді. Сол қылмысқа тартылып жатыр екен, ол жағы саған мәлім. Қазақтың басына іс түскенде шатысқан жерінің бәріне шапқылап сауға сұрайтын әдетін білесің ғой. Бұл сорлының менен басқа барар ешкімі жоқ.Сенің ілгеріде біздің ауылда істегеніңді біліп, үйіме келіп жылап отырып алды. Әкесі сияқты ақкөңіл еді, қулар артына көпшік қойып, аузына арақ то- сып майшелпек қылып жүрген болу керек. Сонша мал- дан өз құлқынынан өткені шамалы болар, әйтпесе ал- дымен тірлігін түземей ме... -Иә, қиын шаруа екен. Комиссия тексеріп, 37-і биенің байталға айналып кеткенін анықтаған. -Әбілқасым шын қиналды. Бұл Қадыр қариядан күт- пеген шаруасы еді. -Қиын болмаса келем бе алдыңа. Баяғы күйеу балам Жапарқұлды білесің. Сен кетісімен көп ұзамай сотталып, жақында ғана оралды. Енді мына жиенім.. Бала-шағасы болса әлі жас... Шал көзіне жас алып, күйзеліп қалды. Алдындағы директорға қайта-қайта қарай береді. Ойда-жоқта буынсыз жерге ұрылған пышақтай тиген бұл тілекке ақырғы шешімін айта алмай Әбілқасым да тосылып отыр. Жылқылы ауылда болған оқиға — жаңа келген дирек- тор үшін алғашқы сын еді. Оның кадрлармен жұмыс , шаруашылықты басқару бағыты — сол мәселені Я қалай шешуіне байланысты бағаланатыны сөзсіз. Ел де осыны бағып отыр. Тіпті жиенінің қамын жеген Қадыр шалдың келіп жолыққанынан да хабардар жұрт табы- лар. Егер, әйтеуір малдың басы түгел ғой деп, Қорабаевты жұмыстан шығарып, істі жаба салса, е-е, бұл директорымыз да белгілі болып шықты деп қамыстай гу ете қалайын деп тұр жұрт. Ал ісін сотқа берсе ше? Онда кешегі өзін өлімнен құтқарған адамның жақсылығына жамандықпен жауап берген болып шықпай ма? Осы шал болмағанда бүгін мынау мамық креслода отырар ма еді? Жоқ, ол ауылдан аттанған күні, ауруханада еткізген отыз тәулікте де, одан кейінгі жылдарда да, сен енді қайтып өз арыңа дақ түсірмеуге, қоғам алдындағы міндетіңді қандай қысылшаң кезде болсын мінсіз атқаруға сан рет ант бергенің қайда? Сол бір түннің өкініші күні бүгінге дейін жаныңды азаптап жүрген жоқ па? Дегенмен мен күдігімді де, күйінішім мен күйзелісімді де партком секратарына айтып ағымнан жарылдым ғой. Лайықты жазамды да тарттым. Жапарқұл мен Сақтағанның қылмысын ашуға көмектестім. Рас, әйелінің кетіп қалғанына күйінген Шоңбай істің анығын айтып берді. Бірақ, сен табиғат жарым ғып қойған бейшараның қуанышынан айырдың. Ағасы сотталып, өзі қатынынап айрылған соң, ол сол бетімен ішіп кетіпті. Дүкеннің түбінде мас боп жатып сенің атыңа лағнет айтатын көрінеді. Мұның бәрін астыртын естіп, біліп жатырсың. Сон- дықтан да ендігі жерге сергек болсам, ала жіпті аттамасам дейсің. Қазір өз қара басыңның ғана емес, бүкіл бір совхоздың мал-жанының қамын ойлайтын уақытың. Демек ешкімге бұру, ештеңеден бұлтару деген болмасқа керек. Тоқта, тоқта... Сен осы шалмен қоштасып тұрып: «Ата, бұл жақсылығыңызды жер басып жүрсем бір қайтарармын»,— дегенің қайда? Сол мүмкіндік бүгін туып тұрған жоқ па? Әбілқасым қат-қабат кимелеген қалың ойдың ұшығын таппай әуре. Жанының түкпірінен өре түрегелген екі ұдай сезім бірін-бірі жеңе алмай итжығыс түсіп жатыр.Алдында директордың жүзінен жылылықтың ізін іздеп, үміті үзілмеген ақбас шал отыр. Әбілқасым орнынан тұрып, терезенің алдына келді. Оның пердесін сырғытып, сыртқа көз салды. Күн ұзаққа жауған қар кірлене бастаған аймақты аппақ түрге енгізіп, енді толас тауыпты. Жер дүниені тұмшалап, түнере төнген ақ сұр бұлттарды ысырып тастап, жұмыр жермен қайта жүздескеніне қуаныш білдірген жұлдыздар жымың қағады. Жауын жеңген сарбаздарын құттықтауға шыққан қолбасшыдай тәкаппар ай олардың арасында жүзіп барады. Сұрғылт пердесін сыпырған қашаннан зеңгір аспан бір түрлі биіктік көрсетіп тұрғандай. Әбілқасым назарын төмен салды. Көшенің самаладай жарығынан ағараңдаған ауыл үйлері көрінеді. Терезеден сығалаған жарық біткен жанарша қадалады. Анау үшінші үйге халықтық бақылау тобының мүшесі комсомолец -Мейірбек Тоқтаровтың кіріп-шығып жүргенін байқағаны барды... Қатты ойдың әсері ме, көзінің алды қарауытып, бір қара дақ қадалып тұрып алды. Кірпігін түсіріп, қайта ашты. Кетер емес. Сонда барып байқады. Өз терезесіне әлдеқалай жабысқан түймедей ғана саз балшық екен. Сыртынан ақ қар жасырғанымен іштен әйнек анық көр- сетіп тұр. Кенеттен қарақұсы солқ ете түсті. Бұдан он жыл бұрын тиген соққының орны сыздап қоя берді... ОРАЛУ Мектеп директоры Байсал Қасымбеков пен оныншы кластың жетекшісі Ержан Ералиевтің арасындағы әңгіме ұзаққа созылып кетті. Бағана директор Ержанды ақылдасатын шаруа бар деп шақыртып алған. Содан бері де сағатқа жуық уақыт өткенімен екеуі бір тоқтамға келіп, пікір жарастыра алған жоқ. Қайта акылдасудан гөрі ендігі әңгімелері айтысқа ұласып бара жатыр. Орта жастан асқан Байсал жер қозғалса да қозғалмайтын жаратылысынан салмақты адам. Әдетте, әңгімесін асықпай айтып, қысқа кайырғанымен кісінің көкейіне құя біледі. Бәлкім, бойындағы бұл қасиет ұзақ жылдық ұстаздық өмірінің сыйы болар, әйтеуір, айтар анық, пікірі дәлелді шығатын да, әсіресе, қарамағындағылар аса көп сөз жарыстыра бермейді. Бұл жолы олай болмады. Ойын осымен үшінші рет пысықтаса да, алдындағы көлденең столға бір жапырақ болып жабысып алған жас ұстаз келісер емес. Байекең мол денесін самарқау бұрып, терезеге, содан соң сағатына қарап алып сөзін қайта сабақтады. Бүгін оқу жылы- ның соңғы күні еді. Мектеп басшысын әлі қыруар жұмыс күтіп тұрғанымен асығыстық, яки, ашу танытпастан әңгімесін баяғы қалпымен байыпты бастады. -Шырағым, жастың келешегін кім кескісі келеді дейсің. Оқығанын кім жек көреді олардың. Қоғам алдындағы борышымызды жақсылы-жаманды осы жолда өтеп жүрген жоқпыз ба бәріміз де... Бағанадан бері тау жолына жамбастаған жақпар тастай міз бақпаған мына шалға ызасы қайнай бастаған Ержан сөзін аяқтатпастан киіп кетті: -Сонда он тоғыз балаға бірдей қолына таяқ ұстатып, өмірдегі орның осы, біз сендерді он жыл бойы сол үшін оқытқанбыз. Бәрібір сендерден Әуезов пен Сәтбаев шықпайды, одан да қой бағып, қойыртпақ ішіп күндеріңді көріп жүре беріңдер дегеніміз дұрыс па? Алтын аралас топырақтан кірпіш құюмен бірдей емес пе ол? -Нағыз алтын жерде жатпайды. -Қабырғаға қаланып кеткен соң, алтын кірпішті сыртынан таңыр сәуегей табыла қоя ма екен? Табылған күнде де оны суырып алар күш бар ма? -Жә, шырағым, ділмарси бермеші. Орынсыз ділмарлықты жаным сүймейді. Екеуінің арасындағы пікір қақтығысы қатая түскен сайын, суырылып бара жатқан жас әріптесін Байсал енді зілсіз ғана қағып тастады. Сол сәт қабағынан көрініп қалған кейістік белгісін қайта жасырып, әңгімені қайырып әкеп қалыпты арнасына түсірді. Ержан да үлкен алдында әдеп сақтап үнсіз қалды. -Осы сендерге кейде таңқаламын,— деді сөзін жалғаған Байсал,—Жас екендерің рас. Бірақ, ақыл- ойларың арлы-бергінің бәріне жетіп жатыр. Осы ауылға келетін почтаның газет-журналын түгел тауыспай тұрып, алдыңдағы асқа қол созбайтынның өзісің. Демек, қазіргі күннің талабын менен ары түсініп отырсың. Ал, енді бас білмеген асау тайдай мөңкитініңе жол болсын? Директордың сөзін қырын қарап, қисайыңқырап отырып тыңдаған жігіт шағын денесіне шарадай боп біткен шүйделі басын шалқақтатып алып күлкіні қойыпақ жіберді. Тайталас үстінде жарқ ете қалған тарпаң күлкі Байсалдың құлағына түрпідей тиді. Ә, дегенде, манадан бері момақан отырған Ержанның кенеттен танытқан қылығына таңырқап, тесіле қарады. Сонда барып оның не үшін бөлмені басына көтере, біресе бүрісіп, біресе шалқалай сақ-сақ күлгенін түсініп, теріс айналып кетті. «Қыржық неменің күлкісінің зоры.., күшіген құсап»,— деді ішінен. Бір сәт мынау алдындағы сайтандай сақылдаған бір жапырақ немеге ақырып жіберіп, күлкісін сап тыйғысы келді. Бірақ мол денесінен дүр ете қалған долы ашу да ілезде орнын тапты. Тап осы отырысында түк басқан қалың жүзінен ештеңе байқалмайды. Жалт ете қалған жалыныныц ұшқынын шығармай жасыра қалған жанары да бір қа- раған адамға жайдары көрінеді. Сұңғыла шал бүкіл әлемге жар салуға лайық қуанышын да, небір есесін ілезде қайтаруға орынды кегін де, сырт көзге сездірмей ұстауға машықтанып алғаны сонша, қандай дауыл шайқаса да, сәл ғана сызданғаны болмаса, сабырынан айрылмайды. Байсалды өз ортасында беделді, өзге жұрттың алдында сыйлы еткен де осы мінезі. Тіпті кейбіреулер қаңтарда кенет жылыған күн райынан қорқатын шаруа адамындай оның осы бір артықтау жұмсақтығынан қаймығатын да. Сондықтан Ержан сияқты бірлі-жарым жастар болмаса, басқа жұрт Байсалдын алдында мұндай мінез таныта коймайды. Қарт директор бұл жолы да «жұмсақтық» көрсетті. Қайта Ержанға косылып өзі де езу тартты. Бастығының да мәз-мейрам отырғанын көзі шалғанда барып, жас ұстаз күлкісін тыйып, сөзге келді. -Байеке-ау,-деді ол көзін сүртіп отырып,-газет-журнал қоймайтынның бәрі ғұлама бола беретін болса, анау қой бағуға да жарамай жүрген Мұқат ініңізден озатын ешкім болмайды ғой, онда. Қолына түскен газеттің атынан бастап, аяғындағы адресіне дейін бір әрпін жібермей түгендеп шығады. Бірақ кейде әңгіме судың молдығында емес, ыдыстың сиымдылығында ма деп қорқамын. Шелекке суды қанша құйсаң да, өз бойынан асқан соң артығы далаға төгілмей ме? Қазіргі таласымызда шәкірттердің барлығын бір әлшеммен өлшемеуде болып тұрған жоқ па? Жас жігіттің алғашқы әуеніне қайта басқанын байқаған Байсал да бұлтаққа салды. Одан да сен мынаны айтшы,-деді ол.- Осы ауылға қойшы керек пе, жоқ па? -Керек. -Ендеше, совхоздың директоры болсаң ол қойшыны қайдан алар едің? Сірә, Ержан бұл сұрақты өзіне бұрын да қойып, ой елегінен өткізіп үлгерген болу керек, жауаптан тосылмады. -Біріншіден, мен совхоз директоры емеспін, ұстазбын. Менің міндетім орта білімді азамат даярлау. Ал шаруашылық басшысы қалған күнде, ең алдымен анау беттерінен қаны тамып, мұрындарынан есек құрты түскен қамба жағалап, көлеңкеде шот қағып отырғандардың барлығын малға куар едім. Әрине, мектеп бітірген жастарды да шақырамын. Бірақ қоғамға қойшы ғана емес, қайраткер де, ғалым да, ақын да керек екенін ұмытпаймын. -Ой, шикін-ай, директор сенің ақыныңа зәру еді! Оған, шырағым, қойшы керек, қойшы! Оның жатса-тұрса ойлайтыны жоспар... -Ол ойламаса біз ойлауымыз керек. Ұстаз деген атымыз бар емес пе? Ержанның даусы өктем естілді, ақ сұр жүзі одан ары сұрланып алған. Байсал сонда да сыр бермеді. Тіпті қадала түскен жігітке назарын да салмастан сол күйі отыр. Осы бір нәтижесіз әңгімеден жалыға бастаса да,сөзін шымыр бастады. -Дұрыс айтасың, Ержан. Қоғамға қайраткер де, ғалым да тағы басқалар да қажет. Немене, бұл мәселені жоғарыдағылар екеумізден кем ойлайды деймісің? Бірақ әр уақыттың, қоғамдық дамудың белгілі бір кезеңінің өзіндік талабы болады. Бүгінгі талап осы. Мен де ұс- таздыққа бір кезде партия шақыруымен келгенмін. Партия тың жерді игеруге шақырды жастарды. Оның игілігін көріп отырмыз ба, жоқ па? Енді жастарға екінші тыңды игеру міндеті қойылса, оған екеуіміз ат салыспай қайтіп отырамыз? Байсал соңғы сөзін алдындағы жас жігітке қайсар көздерін қадап тұрып айтты. Ержан жаңағыдай емес, жуасып қалған тәрізді. Шағын денесі омырауына дейін алдындағы үлкен столдың ар жағына кіріп кетіпті. Ақ Құба ашаң жүзіне қызыл жүгіріп өтті. Қысылған сәттегі әдетімен тұтығыңқырап бастады сөзін. -Ба-Ба-Байеке-ау, мен жастардың шопан болуына карсы емеспін. Тек бүгін оларға аттестаттары берілсін Деймін, содан соң біраз баланың қалайда жоғары оқу орнына баруы керек деп есептеймін. Әсіресе, Жандостың. Одан сөз жоқ үлкен ғалым шығады. Егер баланың болашағы ашылар болса, ол өзін танытады әлі. Халқымыздың маңдайына біткелі тұрған ұл ғой ол. -Ештеңе жоқ, бір-екі жыл жұмыс істесе де көштен қалмайды. Өзіміз соғыстан кейін оқып-ақ жоғары білім алдық қой. Алдыңғы жылы жүгеріші болған балалар- дың үшеуіне жоғары оқу орнына жолдама берілгелі отыр. Ал екі-үшеуі сырттай оқуға түсіп те алыпты. Немене олар жұрттан кем бе, жоқ сенің Қалқабаевың басқалардан артық па? Ержан тұқырып отырған басын әнтек жұлып алып, мектеп директорының бетіне бажырая қарады. «Апыр- ау, мына сөзді айтқан шынымен-ақ Байекең бе? Әрбір шәкіртінің қабілеті мен қасиетін айнадан көргендей айы- ратын жиырма жылдық ұстаздық тәжірибесі бар адам айтып отыр ма осы сөзді? Жоқ, бұл кісінің де қарта- йып, қажи бастағаны ма? Әйтпесе, бұлай демесе керек еді». Өзінің артықтау кеткенін байқаған Байсал жөткірі- ніп қалды. Кең мол кеудесін кере терең күрсініп алды да, жуан денесін креслодан көтеріп, терезенің тұсына барып тұрды. Жо-жоқ, қарт ұстаз шәкірттерінің қасие- тін алақанында тұрғандай айыратын. Қалқабай койшы- ның баласы Жандос та оның көз алдында өсіп келеді. Мектеп табалдырығын аттаған алғашқы күннен-ақ аса үздік оқып жүр. Әсіресе,соңғы жылдары Ержан оқытатын математикаға өте-мөте қабілеті ашыла түскен.Бірақ, жаңағы бір сезді де Байсал тегіннен тегін айта салмағанды. Көңілінің бір түкпірінен түрткілеп тұрған ойды жас әріптесінің тамырын басу үшін де суыртпақтап шығарып көріп еді. Алдында ғана сайтандай сақыл- даған жігіт енді от болып лаулағалы тұр. Қанша қара- тас атанса да, Ержанның өткір көзінен алаулаған ұшқын Байсалдың денесін тітіркендіріп жіберді. Осы бір от көздің қадалған жерін күйдіріп жіберердей кү- шін, сонымен коймай соншалықты ашык мөлдірлігін көріп қарт ұстаз естілер-естілместей тағы да бір жеңіл күрсініп салды. «Сенің де заманың туар»,— деді ішінен. «Бір коллективтің басшысы болғаныңда көрермін кү- шінді. Өмір көкпарында ә дегеннен суырылып шығып, шығанға қара үзіп кететіндер кемде-кем. Қолына тиген тарамыс серкені тақымыңа басар-баспастан андызда- ған сен тұр, мен атайындар жан-жақтан жұлқылап жүндей түтер болса, кеуделі аттарымен алдыңнан кезек орап, адымыңды аштырмаса кілең тазы каумалаған кәжектей бүрісіп-ақ қалар едің, бір бұтаның түбінде. Ондайда сайтан күлкің сап болып, кірерге жарық тап- пай анау қайқы кірпігің жыпылықтап, иманыңа өзің-ақ келерсің. Ағатайлап әрең кұтыларсың. Қайтып көкпар- ға жолар болсаң, жөнін біліп барып жоларсың. Сонда ғана Байсалдың кім екенін ұғар едің-ау». Осыдан екі ай бұрын Талапты орта мектебін бітіру- шілер біріміз қалмай малға шығамыз деп бүкіл ауданға үндеу тастаған. Оған түрткі болған совхоз басшылары- ның қыстай салып жүрген қолқасы мен жоғарының кұ- лаққағысы еді. Таңдаудың Талапты мектебіне түскен себебі бұл өзі ауданның ең жырақтағы, кейінірек ұйым- дастырылған шаруашылығы. Жері шалғай, әрі табиғаты катаңдау болғандықтан мұнда жұмыс қолы да жеткіліксіз. Әсіресе, жастар жағы қолына аттестаты тиісімен базарға барып бақ сына дегендей оқимыз деп қалаға тартып отырады да, оқуға түспегендерінің де көпшілігі ауылға оралмай қалып қояды. Ержан жаңа келген жылы бұл ауданның мектеп бітірушілері жүгеріге шықты. Сонда да талаптылықтар аудандық слетте уәде беріп. артынан аттестат қолдарына тиісімен жартысы жылыстап кеткен. Биылғы жылы балалардың беталысы жаман емес. Бәрі де: «Өндірісте еңбек етеміз, шопан боламыз».— деп құлшынып жүр. Бірақ, оған мына Ержанның қиғаш келіп тұрғаны. Тәуір бітірген үш-төрт баланың жолын бөгемей оқуға жіберу керек деп құлағын жеп бітті. Алдыңғы жылы аузы күйіп қалған Байсал биыл балалар әбден орныққанша аттестаттарын бермей қоя туруға бел байлаған. Жаңағы төртеуді жеберер болса, мәселені алыстан баққандардың: «Менің баламды да босата сал»,— деп бас салары сөзсіз. Шәкірттерінің көңілінде ештеңе жоқ, қойға барамыз деп гулегенімен, бұл күнде аяғымен ауа қармап, төбесімен жер тепкілегендер тыныш отырар ма? Бәленше баласын оқытқанда менің шамам жетпей ме деп, кіжініп шыға келер. Бет- алысы түзелген істің берекесін кетіретін солар ғой. Бірін-бірі баққан бірбақайлар ертең біреуі жөнелсе, балаларын енесінен бөлген тайдай тартыңшақтағанына қарамай сүйрелеп, Алматың ба, Жамбылың ба, Шымкентің бе әйтеуір көз таныс бар жерді көздеп жабыла шабайын деп отырған жоқ па. Бұ жұрттың тағы бір мінезі - бірі тыныш болса, бәрі тыныш. Әйтеуір ешкім алдына түспесе болды. Осы жолы да балалары «қойға барамыз» дегенде бұра тартқаны жоқ, бәрі де пейіл беріп отыр. Ал, бірі бастар болса... Онда Байсалдың тағы да тізгіннен айрылғаны дей бер... Тоқтататын күш жоқ оларды, баланың құлқы бар ма, жоқ па, оқуға түсе ме, түспей ме, әйтеуір айға бір шаппай аспандаған көңілдерінің қошы келмейді. Осыны Ержанға ұқтыра алмай-ақ қойды. Қыңыр аттай бір езулеп қояр емес. Байсал қазір де босқа арамтер болғанын сезіп отыр. Демек әңгімені бұдан әрі майдалаудың мәні жоқ. Ол не де болса тәтесінен салды. -Тап бүгін мені алатын әзірейіл сен де болсаң да, аттестатты ешқайсының қолына ұстата алмаймын, қайда барсаң онда бар. -Оқуға Қалқабаев бара ма? -Оны мен де, сен де шешпейміз. Осында бізден басқа да коллектив, қоғамдық ұйымдар бар емес пе, солардың ұйғарымы шешеді. Ал қайсысының мандайы жарқырап туғанын келешек айтар. Ғылымның көгіне жұлдыз боп жанам деп кеудесін қаққандардың да ендігі күйін көріп жүрміз ғой. Осымен әңгіме бітті дегендей мектеп директоры столына жақындап, қағаздарын жинастыра бастады. Әлгі сөз қақ маңдайынан қайқайтып ұрғандай болған Ержан орнынан атып тұрды. Тағы да түтігіп, тағы да тұтығып түк айта алмай Байсалды оқты көзімен бір атып қоштаспастан шығып кетті. Директор бір қарағанда жас жігіттің қушық жауырыны қиқаң-қиқаң етіп қиқарлық танытып бара жатқандай көрінді. Ержан далаға шыққанда күн көкжиекке қарай құлдилап, шілденің алғашқы аптабының арыны басылып қалған екен. Бірақ қатты қапаланып шыққан көңіліне Қаратаудың ұдайы есіп тұратын анызақ желі шипа бола қоймады. Қайта өртеніп шыққан бетін ыстық шапа- лақтай ысқылап, одан арман дуылдата түсті. Қатты ашуланғандығы әдетімен екі көзі ежірейіп, өзінен-өзі ентігіп келеді. Алыспай-ақ, жарыспай-ақ алқымға тірелген ашу алқындырып барады. Алып-ұшқан ойы әлгі директор айтқан ащы әжуаның ар жақ бер жағын ойқастап жүр. Бұл күйінде бөтен көзге көрінгісі келмей мектеп алдындағы шағын бақтың ішіне кіріп кетті. * * -Ержанбысың, құлынымбысың, алтын басым-ау, аман-есен жүрсің бе? Оқыған жігіт үй ішін ұмыта ма? Бітіргеніңе бір жыл болды, ауылға ат ізін салмадың ғой. Сені біреулер жер астында істейді екен, онда барғандар өмір бойы қайтпайтын көрінеді,— деп дүмпітті ғой. Несін айтасың, әкеңде де, менде де иман қалмады, әйтеуір хат келіп тұрғанына шүкіршілік еттік. Алыс жолдан келген баласын есік алдында тосып алған Айымжан шешей әлі аймалап жүр. Аузында да бір тыным жоқ. Сұрақты жаудырып жатқанымен, жауабын күтпестсн одан әрі сөйлеп кетеді. Әлден уақыт анасының ыстық құшағынан босаған жігіт ақыры шыдай алмай: -Көкем қайда?— деп қалды. Айымжан шешей одан әрі шала бүлінді. -Үйбай-ау, мен сені бағанадан бері есік алдында ұстап тұрыппын ғой, қара басып. Әкең кайда болушы еді,үйде дағы. Екі аяғынан баса алмай қалған. Түзде жүр- ген бала жасымасын деп саған хабарлатқан жоқ. Үйге кір, даусынды естіп жатқан шығар. Жас жігіт үйге ұмтылды. Шағын дәлізден өте беріп, ішкі бөлменің есігін аптыға ашты. Пердесі жартылай түрілген шағын терезеден түсіп тұрған жарықта шамалы еді, қапелімде ештеңе көре алмай, есік алдындааз-кем тұрып қалды. Оң жақ бұрыштан әкесінің «Ертаймысың?»—деген қалтыраған әлсіз даусы естілді. -Көке! Дауыс шыққан жаққа ұмтылған Ержан ағаш төсек- үстінде тұра алмай тырбанып жатқан әкесін көзі шал- ды. Қос қолдап амандасып, алақанын айырмастан қасына тізерлей кетті.Ұлының көмегімен төсегіне түрегеліп отырған шал, оның бетін, шашын арқасын аймалап, маңдайынан иіскеді. Кәрілікке қосымша болған ғаріптік күйзелткен бе, әлде сар төсекте сал болып жатып сары- ла күткен сағыныштан ба, ер жеткен ұлын бұлай қарсы алмаушы еді, бұл жолы көңілі босап кетті. Әкесінің мына күйін көрген жігіт те жасып қалды. Есікке сыртын беріп отырған Ержанның арқасына сарт етіп біреу қона кетті. Мойнына асылған балғын қолдар буындырып барады. -Амантай, ой, қара тентек, сенбісің? Ержан інісін танып, оны да көтерген бойы орнынан тұрып кетті. Амантай болса: «Тәтем келді, тәтем келді»,— деп тепкіленіп жүр. Ержан інісін алдына аударып алды. -Ой, тентегім,— деп бетінен қайта-қайта сүйеді. Үстінде труснінен басқа лыпа жоқ Амантай да ағасының мойнынан қысып-қысып қояды. -Пәлі, Раушанжанды байқамаппын ғой. Ержан інісін былай қойып, қарындасын құшақтады. Есі кіріп қалған емес пе, ана Амантайдай асыла кетпей иба сақтап, есік жақта тұр. -Сәлеметсіз бе?—дейді ақырын ғана. Жігіт қарындасының маңдайынан сүйді. -Иә, ат-көлігің аман, дені-қарның сау ма? Алматыңнан келесің бе, әлде Мәскеуіңнен бе? Бауырлардың шұрқырасқанын сабырмен күткен әке, жетеді-ау деген сәтте сөз бастады. Аманшылық. Мәскеуден оралған бетім еді, жолшыбай соғып отырмын. Алматыға барған соң, амандық болса, демалыс алып бір айға тағы келемін. -Ат үсті жүріс десейші, одан да бізді... Баласының сөзін есіктен кіре естіп қалған Айымжан шешей басқа бір әңгіменің ұшығын шығарып келе жатыр еді, шалының шәлкес жөткірінгенін байқап іркіліп қалды. Үйбай-ау, мен бейбақ шай қоюды ұмытып кетіппін ғой,— деп сипақтап қайта шығып кетті. Біз де аман-есенбіз, шырағым. Мына аяғы бар болғырдың орнына келмей тұрғаны. Әйтпесе, басқа тірлік барымен базар ғой. Ержан үй ішіне енді ғана байыппен назар салды. Тым жұпыны көрінді. Жиһаз дегеннен шал жатқан жалғыз ағаш төсек пен өзі ес білгелі тұрған ескі шкаф. Бетінің сыры кете бастаған әбдіре әрі жүкаяқтың міндетін атқарып тұрғанға ұқсайды, үстіне осы үйдің он шақты көрпесі жиылыпты. Ана жылы атласы жаңа еді, олар да тоза бастаған... Едендегі әлі сыны кете қоймаған оюлы текеметтің үстінде екі ескі кұрақ көрпеше жайылған. Тоқал тамның төбесінен көктем де, күзде жауынның суы өткен болу керек, әр жерінің сылағы түсіп, опырылып қалыпты. Көптен бері ақталмаған үйдің қабырғалары да қара қожалақтанып кеткен. Қайта отыруға ыңғайланған Ержан көзімен әлденені іздеді. Бірақ оны таба алмай, ілгерідегі бір ауылдасының қылығы есіне түсіп, еріксіз езу тартты. Жапарқұлды бұл өңірде білмейтін жан жоқ. Оны бүкіл өңір біледі десе де болады. Өйткені әр жердің өзінің Жапарқұлы бар ғой. Бұл ауылдың үлкені де, кішісі де қаладан келген жерлестері ауылға оғаш қылық танытса: «Мынау Жапарқұл болыпты ғой»,— деп мысқылдап жүреді. Тіпті әзілі өтетін қатар-құрбыларына қисыны келсе, қолдап таңа да салады. Сол Жапарқұл соғыстан оралғанда қаладан бері жаяулап, жайлаудағы малды ауылдарға жетеді. «Не дейсің, азаматымыз жауды жеңіп аман-есен оралыпты»,— деп малшылар шала бүлінеді де қалады. Бала-шағасы қуана берсін деп сүйінші сұратып, ауылға ат шаптырады. Өздері бір лақ сойып, халдерінше күтеді. Содан аттың жарамдысын Жапарқұлға мінгізіп, бір- екеуі серік болып жолға шығады. Ержанның әлі есінде, әскерден Жапарқұл келе жатыр екен деп ауылдың бар адамы соның үйіне жиналған. Бала біткен біреуі талға, біреуі тамға шығып жол қарады. Ақыры, жолаушылардың да қарасы көрінді. Үш аттылы жарыса шауып келеді екен. Ауылға жақындағанда екеуі аттарының ба- сын іркіп, желе шоқыраққа көшті. Ал біреуі тізгін тартпады. Ол Жапарқұл еді. Өй, мына бар болғырдың жаман ырымды бастап, мұнысы несі,— деді, қарттардың біреуі. Қайтсін енді, бала-шағасын көргенше шыдай алмай көңілі алып-ұшып келеді де,— деп ата жөнінен Жапарқұлға жақындау екіншісі жайбағыстаған болды. Бірақ Жапарқұл бүкіл жұртты үркітіп үйінің жанынан өте шықты. Алдынан жүгірген балалар аңқиып, әйелі Жұпар ызадан жылап жіберген. Қыстай ауылдың арғы бетіндегі баздан шөп жеп дәніккен қисық торы малды ауылда ішкен мұздайдың буына барынша пісіп келе жатқан иесіне ырық бермей алып кетіпті. Алыстан орағытып барып кайтқан Жапекең сол ашумен үйіне кіргенде: -Бұл үйдің отыратын орындығы қайда?—дегені бар. Сонда Жұпар шешей: -Жапарқұл-ау, орындық қай ата-бабаңнан қалып еді,— деп одан арман күйінген. -Жауды жеңіп қайтқан жеңімпаз солдат қалай десе де жарасып жатыр. Ал, Москвада бір жыл болып қайтқан едім деп орындық іздеген Ержанның әнтек ойын әзілқой жеңгелерінің бірі сезе қалса, сан саққа жүгіртері хақ. Москвадан кейінгі жұпыны көрінген үй іші мен әкесінің аянышты халіне көңілі құлазыған Ержан жерлестерінің әлгі бір әзілі есіне түскен соң, қайта сергіді. Киімін ауыстырып киіп, жуынбаққа сыртқа шықты. Амантайжан, құманды толтырып, тәтеңнің қолына су құй,— деді шешесі Ержанның ойын түсініп. -Керегі жоқ, апа, өзенге барып жуынамын, сүлгіні берсе жетеді. Амантай екеуі өзенге беттеді. Ол ауыл шетінен аса Қашық емес-ті. Колхоз құрылғанда бір ауыл осы Қызылсайға» келіп іргесін бекіткен екен. Оқуға баратын Жылы қырық шақты түтін шығатын. Колхоз біріккеннен кейін біртіндеп орталыққа жылжи бастаған. Биыл ескі Қыстауда ешкім қалмағанға ұқсайды. Аралас отырған ағайындарының бірде-бірінің үйінен қыбырлаған тіршілік белгісі білінбейді. Ағаштардың арасынан көрінген таныс тоқал тамдардың есік-тесіктері үңірейеді. Көпшілігі бұзылып кеткен. Балалық шағының ыстық белгілері иесіздіктен бе, бетенсіреп тұр. Былтыр совхозға ауысты деп еді. Тәрізі, халі келгеннің бәрі ферманың, совхоздың орталығына көшіп кеткен-ау. -Қызылсайда бізден басқа кімдер тұрады?— деп сұрады Ержан ілесіп келе жатқан інісінен сыр тартып. -Қабылбек қарауыл. -Одан басқа? -Одан басқа кім болушы еді, баяғы біз дағы көштен қалып жүрген. Шамасы келетіндердің бәрі орталыққа көшіп алған. Онда үлкен мектеп салып бітірді. Енді клуб соғып жатыр. Қазірдің өзінде ескі клубында күнде кино болады. Жауапты ересектерше берген інісінің дауысы өкпелі шықты. Айтқан сөздерін өзіне тигізіп келе жатқанын Ержан сезді. Сірә, бұл әңгіме үйде жиі қозғалып тұратын болу керек. Ұзын сайдың жағасындағы жартылай қираған жаппа үйлер таусылып, алдарынан кең жазық ашылды. Мамырдың соңғы күндері болса да, көктемнің реңі сына қоймаған кез. Әлі шілденің ыстығына ұрынбаған раң сол қалпы. Өзен жағалауындағы шалғын тізеден асады. Бидайық, пішен жайқалып тұр. Су жүрген арықтың, жиегін шырмауық пен шоғайна басқан. Боз жолдың борпылдақ топырағынан қашып, тыңмен жүрген Ержан осынау даланың сан түрлі шөбінің хош, кермек иісіне елтіп келеді. Оның үстіне жаз жақындаған сайын күшіне еніп келе жатқан күн қызуы жігіттің кеудесіне дейін жалаңаш денесін шымшылап, рақат бір сезімге бөлейді. Тап қазір мына бидайыққа аунап алуға дайын. Бала кезде талай тай үйреткен жерлермен жүргенде кісінің делебесі қозып, астында аты жоқ болса да, шапқылағысы келеді екен. Ержан өзен аңғарының биігінен төмен қарай жүгіре жөнелді. Тіпті, мына далада улы жәндіктер де тіршілік етеді деген ой қаперіне де кірген жоқ. Қазір ауылын ұзақ уақыт көрмеген жас жігіт үшін са- ғыныш мауқын басудан артық ештеңе жоқ еді. Ержан суға тіреліп барып бір-ақ тоқтады. Амантай да қалыспай келіпті, сол бетімен бұтындағы лыпасын бір көтеріп алып, суға шалп еткізіп сүңгіп кетті. Аз-кем ентігін басқаннан кейін беліме суық тиіп қалар деп біраз ой- ланып тұрды да, інісінің үгіттеуімен, әрі өзенге бір сүңгімесе сағыныш мауқы басыла қоймайтындай көрініп, Ержан да шешінді. Бұлардан биігіректе өзенге қоралы қой құлаған ба,суы лайсаң тәрізді. -Сәл күтейін, су тазарсын,— деді Ержан. -Таластың суы қашан таза болып еді, әне «Жәрдемшінің» жылқысы келеді. Шынында да өзеннің арғы бетіндегі ұзын-сонар үстірттен бәрі қарай қарамы бір үйірдей жылқы шұбырып шықты. Қара кер айғыр көктемнің көгіне тойынған соң, түгі жылтырап жұнтиып шыға келген құлын-тайды шеттеп ойнауына ырық бермей қақпайлап келеді. Кексе биелер құйрық тістесе асықпай аяңдайды. Өзеннің арғы бетіндегі адырлы жазықта көз тоқтатар ештеңе жоқ. Бұл арадан ең болмаса кәктемде қой телдететін қоралар да көрінбейді. Сондықтан да осы жазыққа көз салған сайын Ержан тарихқа үңілгендей болатын. Мынау адырлы дала бұдан жүз, мың жыл бұрын да осылай жатты-ау? Сол кезде де оның қызғылтымдау тастақты топырағына жусан мен ебелек, баялыш пен селеу өскен шығар. Сол кезде де осындай сан қара кердің үйірі келіп өзенге талай рет құлаған болар. Шұбырған жылқының өкпе тұсынан қос ит ерткен аттылы көрінді. Төмендегі өткелден өтіп, қырдағы малды ауылдардың біріне қиялай тартып бара жатқанға ұқсайды. Сірә, аң қағып ауызданған әккі иттер болу керек, иесінен оқ бойы озып екі қапталды шарлап қайтады. Бірақ жазда қайдағы аң. Тышқан ауламаса... Иттерден сескенген секемшіл тайдың бірі құйрықты тік көтеріп, тура өзенге қарай салды. Оған басқалары ілесті. Мама биелер де кілт тоқтаған күйі құлағын тікірейтіп, иттерге бір-бір қарады да, қайта жымырайтып даланы тасырлата жөнелді. Тек қара кер айғыр ғана айбат көрсете ойқастап, қайта-қайта артына қырындай бұрылып келеді. Жылқылар шұрқырасқан бойы Ержандардан төменірек келіп құлады. Даланың осы бір үзік көрінісіне құмарта қараған жігіт суға енді беттеді. Әуелі су кіріп кетпесін деп құлағының ішін дымдады. Содан кейін денесін біртіндеп үйрету үшін кеудесіне, арқасына қолымен ақырындап су тигізіп тұрғанында, тура аяғының астынан шоршып шыққан балықтай шошаң ете қалған Амантай шалп еткізіп су шашып жіберді. -Ой, қара тентек! Ержан інісін ұстаймын деп тұра ұмтылған бойы тереңге қойып кетті. Су деген де бір рақат дүние-ау, жаңағы денесі тітіркенгенінің бәрі босқа қалды. Таза ауа мен салқын су бірнеше тәулік бойы жол жүріп шаршап келген жігіттің денесін ширатып жіберді. Амантай екеуі жалақ ойнады. Содан жарқабақтау жерден секірісіп байқасты. Сүңгіп дем жарыстырды. Жігіт бұдан алты жыл бұрын қалдырып кеткен балалағымен қайта табысқандай болды. Тек жиегіне етпеттей жатып алып, мынау жылымық суды сіміре алмады. Ол кезде өзеннің суы оған мөлдір таза көрінетін. Балалық шақта дүниенің бәрі қылаусыз екен-ау?! Шай үйдің көлеңкесіне жасалды. Төртеулеп жүріп атасын сыртқа алып шықты. Баласы келгенге шал әжеп- тәуір қуаттанып қалыпты, ауылдың, ағайынның жағдайынан біраз әңгіме айтып тастады. Өзінің інісі Сералы қуатты көрінеді. Ал оның бұдан екі жыл бұрын институт бітірген баласы Сержан көрші совхозға прораб болыпты. Әкесіне ферманың орталығынан үй салып беріп жүрген де сол. -Жүгермек, күзден бері ат ізін салмай кетті,— деп қалды апасы. -Әй, жұмыстағы адамның қолы тие бермейді де, әйтпесе ағайынды кім араламайын дейді. -Әкесі кемпіріне ала көзімен бір қарап қойды. Айымжан шешей бұл жолы ығыспады, ойындағысын ірікпей айтып салды. -Келмеді деп көкірегім қарс айырылып отырған мен де жоқ. Өз баламды жыл өткізіп барып, жаңа көріп отырғанда, өзгеге өкпелеп қайтемін. Одан да, шал-ау, ұлыңа елге кел десейші. Не бір оқыған жігіттер осы совхозда-ақ қызмет істеп жүр ғой. Бәрі бір-бір заңғар үйді иеленіп, қазынаның мәшинесін мініп алған. Ал біз болсақ мынау, көшкен елдің жұртын күзетіп, бақсының моласындай болып отырғанымыз. Балалар да жетімсіреп қалды... Айымжан шешей кнмешегінің етегімен көзін көлегейлеп, кемсеңдеп қалды. -Тәйт әрі, ұлы келген ана да сөйте ме екен? Алыс жолдан оралған баланың көңілін жасытпай, жайыңа отыр. Тамағың тоқ, киімің бүтін, баспанаң мынау, енді не керек саған. Асықпасаң орталығыңа да көшерсің, сол шудың ортасында саған біреу сыбаға дайындап отырса... Кемпірін қағып тастаған шал енді баласына бұрылып: -Құда қаласа осы жазда совхоз көп үй салады деген. Соның біреуі бізге де тиетін шығар,— деп сөзінің аяғын жайбағыстап қойды. «Қайран, әке-ау, сыртта жүрген балаң ауылым, әке- шешем» деп анда-санда бір аңсап келгенінде көңіліне қаяу түсіп кетпесін деп отырсың-ау? Өзің орныңнан ұра алмай жатып, осы өміріңе ризашылық білдірген боласың. Білдірмеген болсаң да бәрін де көріп, түйі отырған жоқпын ба?» Шай жиналған соң Раушан мен Амантай малға кетті. Үйдегі жүдеуліктен ас та батпаған Ержан демалмақ боп біраз аунақшып жатып, одан түк шықпаған соң қораның ішінде ілулі тұрған шалғыны алып, үйдің айналасының шөбін шаба бастады. Қырып тастамасада, қарап отырғысы келмеді. Кешкілік орталықтан Серәлі көкесі келіп, Раушан мен Амантай әкелген қозыны сойды. Ет желініп, дастарқан жиналған соң Секең Ержанға қарап әңгіме бастады. -Хош, шырақ ,-деді ол, әке-шешеңнің халін көрген шығарсың. Сені адам болсын деп, сүйрегіліп жүріп,бұл өңірде көп елдің құрығы жете бермейтін үлкен окуды оқытты. Енді қартайып, аурулы болып, отырып қалған жайы бар. Мына екеуінің де сабағын бақылап жүрген ешкім жоқ. Ағайыннан қарайласатын жалғызСержанның өзі сыртта, мен болсам мынау, бұлардан бері емеспін. Ал сенің оқуың ұзап барады. Сондан не ойың бар? Сералы сөз бастауға ыңғай бергеннен-ақ үй іші тыныштала қалған. Айымжан шешей қайнысын қуаттағандай. «Иә», деп қойып, ентелеп, ілгерілеп отырды. Раушан да салдырлатып"сөзді бөлмейін деп, жуып жатқан ыдыс-аяғын қоя салып, үлкендерге қарады. Етпеттеп,қос алақанын иегіне төсеген Амантайдың да мұрны ғана пысылдап, Ержаннан көзін алмайды. Оған ешкім«жағыңды таянба» деп ескерту жасай қоймады. Әкесі ғана қалыпты жатысын бұзған жоқ. Жүзінен інісінің сөзіне қарсылық та, куаттау да білінбейді. Бірақ оныңда баласының жауабын күткен ыңғайы бар. Бұл мәселені күні бүгінге дейін байыбына барып ойланып көрмеген жігітер телі бері өзі де шешімін таба алмай дал болған. Ақыры: -Бірер жылдан соң кешіріп алармын, әзірге осын- дай алаңсыз отыру үшін не қам керек?— деп салмақты көкесіне аудара сөйледі. Біреуге ақыл айтарда алдымен оны ұрма сұрақпен ұстап алып барып, әңгімені содан соң бастайтын Сере- кең Ержанның да өзінің аузына қарағанын қанағат қыл- ғандай көтеріліңкіреп отырып негізгі сөзіне көшті. Ақылымды алсаң, Мәскеуіңді де, Алматыңды да қой. Артыңда аузын ашып өлмелі әке-шешең мен қабыр- ғасы қатпаған іні-қарындасың бар. Солардың қамын ойла, бас құрып, мына шешеңнің қолын тірліктен босат. Міне, айтар ағайындығым осы, ендігісін от басыңмен ақылдасарсың. Шал іргедегі қамшысын алып, үйден шықты. Ержан аттандырып салды. Бұл күні тауық екі шақырғанша үйдегі ересектердің ешқайсысының көзі ілінген жоқ. Ержанды жолдан шар- шап келді ғой деп, ұйықтадыға жорыған кемпір мен шал өзара күңкілдесіп жатты. Тетелестің айтқаны жөн,— дейді шешесі.-Балаңа со кұсап неге айтпайсың? Ауылға келіп, келін түсірсін. Бағын байлап кайтеміз,— дейді әкесі.— Қатарынан қалмасын. Шал-ау өле кетсең о дүниеге не қызық көрдім деп барасың,— дейді анасы.— Біз де ел қатарлы бала қызығын көрейік те. Бұл әңгіме алыс жолдан алып-ұшып келген жігіт жүрегіне шаншудай қадалады. «Қайран, ана-ай»,— дейді іштей, оң жақтан аттанғаннан кейінгі сендердің бар Қызықтарың бала ғой. Тек сол үшін ғана өмір сүресіңдер. Қанша бұлтақтатса да, кемпірінің сөзі дәлелді шыға берген шал кейде үнсіз қалады. Бұл үнсіздігінде кұп тау, яки, қыңырлық жатқанын түсіну қиын. Не де болса ішінде. Ералы сырқаулы болып соғысқа жарамады. Ержан ес білгелі әкесі колхоздың қамбасын ұстады. Соның арқасында сол бір ауыр күндерде де бұл үйден үнем үзілген жоқ. Үлкен ұлы үшінші курсты бітірген жылы пенсияға шыққан шал жұмысын өткізгенде, біраз дүние кем шығып, соның орнын толтырамын деп шаруасы шайқалып қалған. Оқуда жүрген баласына да қаражат жағынан қарайласып тұрмаса болмайды. Бұл күнде — дәрменсіз кемпір мен шал, жетілмеген іні мен басына үй тірлігі ерте түскен қарындас жұртта жалғыз үй қалыпты. Ал бұл болса, тілеуін тілеп отырған әке-шешесіне оқуын бітірген соң келіп, қуантып қайтуға да жарамады. Жаңа ашылған ғылыми-зерттеу институтына жұмысқа тұрып, соның лабораторияларын жабдықтау ісін қызықтап кетті. Құмарта кіріскен жұмысы қайрылуға мұрша бермей, ауылға әне барам, міне барам деп жүргенде, Москваға екі жылдық стажировкаға жіберілді. Әке-шешесін бұл күйінде калдыруға болмайтын тәрізді. Ал тап биыл көшіріп әкете коюға өзі де салт басты, сабау қамшы болып Москвада жүр. Әрі Каратаудан әрі аттап басып көрмеген кемпір мен шал көне кояр ма? Каражат жағынан карайласуға кіші ғылыми қыз- меткердің жалақысы белгілі, бір жыл ішінде сырт киімін де жөндеп жаңарта алмады. Тіпті. бұларға керегі қаражат та емес, күтім ғой. Сонда не істемек? Кайта оралу ма? Бұған көрсетілген сенім кайда? Алға қойған мақсат ше? Жер сілкінетін аймақтарға салынатын үй- лердің жобасын жасау қайда қалады? Ғылыми жетекшісі, коллективі не демек? Іргесі отызыншы жылдары қаланған жаппа тамда ескі жұртта күзетіп отырған сырқаулы шал мен кемпір, жер сілкінетін аймақтарға салынатын көп этажды үйлер, яғни жұмыр басты пендеге тән күн көріс қамы мен биік мұрат сол бір ұйқысыз түнде жігіт санасынан зуылдап өтіп жатты. Ертеңіне Ержан совхоз орталығына тартты. Ешқайда аялдамастан бірден директорға кірді. Бар жағдайын айтып, әке-шешесіне үй беруін етінді. Карағым-ау,— деді директор,— жағдайыңды түсініп отырмын. Бірақ қол ұшын берер күй жок, совхозда қазір. Сол үй салу дегеніңізді жаңадан қолға алғанбыз. Бір қиянда жатқан ел екен өзі, ауылың. Құрылыс материалын да табу қиын, тапқан күнде жеткізу, одан да ақырет. Совхоздың кұрылу мақсаты — шет жатқан осы өңірді игеру ғой, өзің білесің. Ол үшін бізге адам керек, жұмысшы қолы қажет. Биыл жиырма семья коныс аударып келеді деп күтіп отырмыз. Соларды кайда орналастырарымды білмей басым қатуда. Ерекеннің жағдайын естігенбіз, балаларын интернатқа берсе, өзі бірер жыл кыстай тұрады да, жалғыз үй дегенің болмаса, шаруаға да жайлы. Ал жаздыгүні жұрттын жайлауы онсыз да өзеннін жағасы, елегізи коймас. Одан да, бала, сауатың жететін көрінеді, мына жаңа ашылған он жыл- дык мектепке мұғалім болып келсен кайтеді? Білікті ұстаздарға зәруміз. Жергілікті жігіт екенсің, осында кызметті сендер істемегенде, кім істейді? Ертең кетеміз баріміз де, ал осы жердін топырағына үйренгендер калады. Сонын бірі өзін екенсің, оқыт ана балаларды... Мұғалімдікті қаламасаң, совхоздағы комсомол комитетінің секретарлығына ұсынып көрейік. Келешегінді кім көріп келіпті, ертең менің орнымды аларсың, бәлкім?.. Директордың жай айтуы, шағынғаннан да ары болып кеткені сонша, Ержан рақметін жаудырып, кешірім сурап әрең тоқтатты. Сыртқа шыққан соң барып байыптап қарады. Шынын да кешегі жалкы көшелі жадағай ауылда едәуір өзгеріс, жіті қимыл бар көрінеді. Жаңадан тілінген екі көшенің бойы қызу тірлік. Шыжыған ыстықта жон арқаларын алдырып, кірпіш құйып, үй көтеріп жатқан жұрт. Өткен жылы кіріп алғандары да бар құсайды. Ал совхоз үйлері салынып жатқан көшеде біткені шамалы. Амантай айтқан «үлке-е-н» мектепті де көрді. Қабырғасы колхоз кезінде-ақ қаланған сияқты еді, асығыстау | салынғаны көрініп тұр, аласалау екен. Бір жақсысы терезелері үлкен. Оның жанында шүпірлеп кірпіш құйып жатқан балалар. «Шеберхана соғады»,— деп еді, соның әрекеті болар. Ауыр жұмыс деп қамығып, тайсақтап жүрген бірі жоқ. Бәрі де жұмылып кеткен. Анда-санда бір-бірімен әзілдесіп, айқайласып қояды. Ержанның бір түрлі денесі шымырлап кетті. Қазір шешініп тастап мынау уайым-қайғысыз жандарға қосылып, балшық илегісі. қалып тасығысы келді. Олардың осындай кездеріндегі қылаусыз әңгімелерін тыңдағанның өзі қызық-ау. Ол мектепке бұрылды, есігі жабық болғандықтан терезесіне үңілді. Керегін көп ұзамай-ақ тапты. Жап-жаңа лабораториялық құралдар кұрсауы ашылмаған күйінде жатыр. Шаңы сүртілмегеніне де көп болған. Директордың айтқанының бәрі шындық болды.. * * Ол Алматыға аттанатын күні уй ішін тағы да көңіл- сіздік басты. Автобус ерте жүретіндіктен ересектер таң караңғысынан оянды. Айымжан шешей біресе ауыз жібі шиеленіп қалған құрт қалтаға, біресе бабымен ұйымаған айранға ұрса жүріп, Ержанның шағын чемоданын дайындап та болды. Одан «малды айдаңдар!» деп қызы мен баласын оятты. Әкесі: -Жата тұрсын да,— деп еді. -Ендеше, өзің тұрып айда,— деп қам көңілді кемпір шалын бір қағытып тастады. Таңғы тәтті ұйқыдан арыла алмай пысылдап жүріп, аяқ киімдерін киген екеуі, ағасына жалтақ-жалтақ қарап қораға беттеп бара жатыр. -Ағаларыңмен қоштаспайсыңдар ма?—деді анасы. Қарындасы мен інісі қайта айналып келді. Ержан қара тентектің бетінен сүйіп, Раушанның қолын қысты. «Көп кешікпей демалысқа келемін»,— деп еді, екеуі де жадырап сала берді. -Алматыдан не әкеліп берейін, сендерге?—деді Ержан. -Велосипед,— деп лып ете қалды қара тентек. -Мақұл, ал саған ше? Сезімтал қыз көңілінде көп нәрсе тұрса да, ештеңе өтінбестен: -Маған ештеңенің керегі жоқ, өзіңіз келіп тұрсаңыз жетеді,— деді де қойды. Қуанып қалған қос бауыр көпке дейін дабырлай сөйлесіп бара жатты. Армандай болған велосипеді тақымына бүгін тиетіндей Амантайдың даусы, әсіресе, жарқын шығады. -Көке, енді жүремін,— деді бауырларымен қоштасқан соң әкесінің жанына келіп тізе бүккен Ержан. Шырағым,— деді шал.— Бізге көп алаңдай берме, ел ішіндеміз ғой, әйтеуір. Сол Алматыдағылардың барлығы әке-шешесін жанына байлап жүрген жоқ шығар, елдерінде отырған да, түге. Менің өмірім колхоздың қамбасы мен азық-түлік дүкенінің есігін күзетумен өтті. Оған да шүкіршілік. Бірақ сендердің жөндерің басқа, қайда оқимын, қайда барып қызмет істеймін десең де өзің біл. Әйтеуір ертең әке-шешем аяғыма тұсау болып, алысқа ұзай алмадым деп, арманда қалма. Ал, жолың болсын, қайда жүрсең де, ата-бабамның әруағы Жебеп жүрсін. Шал сергек, серпіле сөйледі, әйтсе де өзінің осы жатысынан жалыққаннан ба, болмаса кеше ғана колхоздың бар байлығын уысында ұстап үйренген шал іш тей ұлының әлі ел катарлы ештеңеге қолы іліге алмай жатқанына налығандықтан ба, әйтеуір көзінде бір мұң бар. Ержанға бара бер, деп белгі берді де, өзі төсекке қайта жантайды. Анасы ауылдың шетіне дейін шығарып салды. Ержанның баяғы бала кезіндегідей «күн өтіп кетпесін, баскиіміңді тастамай жүр», «күзгі жаңбырға аяғың су болмасын, киізді ұлтарақ қылып, бәтеңкеңе салып ал»,«қыста түйе жүн күртешеңді тастама» деп сөйлеп ке- леді. Ұлын ұзақ сапарға осылай даярлап келе жатқан ана қоштасар сәтте кенеттен әңгіме арнасын бұрып жіберді. -Сол қаласы бар болғырда жүргенің жеткілікті болмады ма, бір оқуды бітірдің ғой, кұдай соның нанын! да бұйыртып жегізсін, ауылға келсең қайтеді, балам. Біздің жағдайымызды да көрдің. Мына әкең айдалада жатып өліп қалса, көтеріп салатын адам да табылмай-' ды. Ел-жұртқа мазақ боламыз. Қазірдің өзінде«Ералы- ның оқыған баласы қарамай кетті»,— деп көрінген күл- кі кылады. Енді түсінген шығарсың. Анасы тағы да камығып калды. -Түсіндім, апа,— деді Ержан. Бірак одан артық ештеңе айта алмады. Иә,ол ана көңілін түсінеді-ау. Ал,анасы ұлының жағдайын білер ме екен? Оқыған азамат ретінде ұлына түскен салмақты сезінсе ғой. Бар дүниені «Қызылсайдың» өлшемімен өлшеген кәрі кемпірде не кінә бар? Әйтсе де Ержан Алматыға өз өмірінде ерекше бір бетбұрыс жасауға бекініп оралды. *** Өзінің ең сүйікті орыны — математика кабинетіне қайта оралған Ержан әлденені іздеп тыным таппай тыпыршумен болды. Ақыры есіне түсті. Қағаздары тұра тын шкафынан бір топ дәптерді алып, орындыққа жайғасып отырды. Бұл шәкірттерінің «Кім болғым келеді?» деген тақырыпта жазған шығармалары еді. Оқу жылының басында Ержанның өтінуімен әдебиет пәнінің мұғалімі алған. Ол кезде «Шопан болу», «бастама кө- теру »көбінің-ақ қаперінде жоқ болатын. Топ дәптерге тесіле қарап біраз отырған Ержан, ең үстіңгісінің алғашқы бетін ашты. Мараттікі болып шық- ты. Ірге жақтағы бірінші партада отырады. Талдырмаш денесін тіп-тік ұстайтын сүйкімді бала. Табиғи қабілеті күшті-ақ. Барлық сабақты біркелкі жақсы оқиды. Му- зыкамен айналысады, ептеп сурет те салады. Кейбір ба- лалар сияқты қылжаққа, қысыр сөзге үйір емес, екі иы- ғын жұлып жеп, алысып айғай-шу шығарып жатқанын да көрмейсің, бір түрлі бұйығы жүреді. «Өмір келесі ұрпаққа ізгі мұра калдыру үшін беріл- генін түсінгеннен кейін адам үлкен мақсат жолында тір- лік етеді. Өмірдің мәні де арта түседі. Ол сонысымен қымбат. Өкінішке орай барлық адам бірдей өз болаша- ғының биігіне жете алмайды. Оның көп себептері бар шығар, мен білетін біреуі — ауру, дерт. Жарық дүниені көзімен ғана көріп, санасымен сезінбеген сәби өмірдің дәмін алмай жатып неге дүние салуы тиіс? Асау арма- нын ерттеп мінген ер-азамат қалайша қыршын кетеді? Олардың да осынау жалпақ жалғаннан алар тиесілі үлестері, қоғамға берер жемісі бар емес пе? Кейде ойлаймын: егер бізге қарсы фашистер соғыс ашпаған болса, біздің қырық үйлі «Көмекшіден» аттанған 59 азаматтың 51-і шейіт кетпесе, аман қалған көкелеріміздің дені-қарны сау келіп, мүгедектің тұқыл таяғын тіреуіш етіп қалмаса, біздің ауылда, бүкіл елімізде кездейсок дертке ұшырап, мезгілінен бұрын ешкім дүние салмаса коммунизмді орнатып қояр еді-ау! Қазір бейбітшілік. Сондықтан да ендігі ең асыл мұраттың бірі адам денсаулығын қорғау. Бұл байламға мен кішкентай қарындасым Айнұр бауыр ісігінен айыға алмай көзін жұмғанда келдім. «Дүние ойлап тұрсам шолақ екен, адамзат бір-біріне қонақ екен» деген екі жол өлеңнін де мағынасына сонда түсінгендей болдым. Мен-дәрігер боламын...» Осындай жігіт екенсің ғой, Марат! Тұйық болғаның мен тұнығың тереңде ме, еді? Көзің ерте ашылып, арманың ерте қанаттаныпты. Сөз жоқ дәрігер боласың, жәй ғана дәрі қолданушы емес, адам емдеуші шығады сенен. Келесі дәптер Жандостікі екен. Үлкен үміт артып жүрген шәкірті осы. Аласа бойлы ширақ бала, қолды аяққа тұрмайтын тынымсыз-ақ. Сөйте тұра, қандай бір күрделі есеп берсең де шығарып, бітіргенше орнынан қозғалмайды-ау. Білімге, білуге деген құштарлығы орасан. Ержанның оқулықтан тыс құрып берген программасын да еркін игеріп кетті.Ғылымды опырып, қиратып жіберердей құлшыныс бар. Оған еңбеккештігі де сай.Тек сол күш есейе келе түлкі өмірдің не бір алдамшы қызылының артынан қасқыр болып қуып, өз бағытынан адасып кетпесе болғаны... «Есепсіз дүние жоқ»— депті ол. Күнделікті тұрмыстан бастап, космос проблемаларына дейін есеппен шешіледі. (Ержан күліп қойды, өйткені бұл өзінің сөзі еді).Сондықтан мен математик болғым келеді. Әйтеуір қан- дай қиын есеп шығарып шаршасам да, бір түрлі рахат- танып қалам. Тағы да кірісіп кеткің келіп тұрады...» Қолына Айнақұлдың дәптері ілікті. Бастауыш класта бірер жыл орнында қалған ересек бала. Әйтеуір сүйретіліп келе жатқаны болмаса, мектептен алып жүрген білімі шамалы-ау! «Келесі күзде мені әскерге алады. Оған дейін шофер- лік право қолға тисе, дұрыс болар еді. Ал әскерден оралғаннан кейін біздің жұмыс Соқабай инженердің қолында ғой. Ол машина бермесе «нешеуа» деп жүріп кетеміз. Қайдан болса да төрт дөңгелекке ие болатын шығармыз. Жұмыстың төресі шоферлік қой, шіркін!» Ойына келген сөзді төтесінен қойып қалатын әдеті бар еді, бұл жолы да сөйтіпті. Совхоз орталығынан шоферлер даярлайтын курс ашылып, Айнақұл кешкілік соған барып жүретін. Дегенмен есі кірген жігіт емес пе, алдын ойлап жүргені ғой. Шіркін, шамаң келсе, институт бітіргенге не жетсін. Орта оқитыным рас, бірақ конкурсы аздау жерге барып, қалай дегенде бағымды сынап көремін. Түсе алмасам қалада жұмыс істеймін. Совхозда таңның атысы, күннің батысы салпақтағаннан, сегіз сағат жұмысымды істеп келіп, саялы бақта сайран салып жүргенім артық емес пе». Бұл Айнақұлмен бір партада отыратын Сәрсенбайдың сөзі. Ұзын шаш қойып, бойын күтетін сыпа. Тым қабілетсіз де емес. Бірақ оқудан гөрі ертерек «бостандыққа» шығуға асығып жүр-ау. Қыршып алатын нағыз қыршаңқының өзі еді, бір жақсысы әйтеуір шынын айтыпты. «Биыл бітірсем де бітіремін, бітірмесем де бітіремін» дегені болу керек. «Бірақ байғұс бала-ай, ең болмаса, қай мамандықты қалайтынын да білмегені ғой. Ол сенің кінәң, Ералиев жолдас». «Мен мұғалімнің семьясында өстім, он жыл ұстаз қолында тәрбиелендім. Сондықтан да өзімді мектеп өмірінен тыс жерде сезіне алмаймын. Мұғалім болғанда да, арманым — географ болу. Өз ауылынан әрі шығып көрмеген балаларға жер шарының шексіздігі, оны мекендеген халықтар мен олар орнатқан керемет қалалар, ұлы мұхиттар мен теңіздер құдіреті, аспанмен тілдескен таулар мен шетсіз-шексіз ормандар құпиясы туралы айтып беру қандай қызық. Ал сол кезде сенің әңгімеңмен бірге арманымен әлемді шарлап кеткен балалардың жүзін көрсеңіз. Бал-бұл жанып, көздері жайнап кетпей ме? Класс тып-тыныш, ал сен Мегаллан мен Крузенштерннің ізімен жұмыр жерді айналып өтесің... Мұхиттар, жабайылар мекендеген аралдар, дүниенің жеті кереметі... бәрі де көз алдыңнан өтеді. Шіркін, географияға жететін сабақ жоқ қой...» Бұл Маржанның шығармасы. Оны оқығанда мұғалімнің жаңа ғана тыншу тапқан көңілі қайтадан алабұртып шыға келді. Сабақ үстінде он тоғыз шәкіртінен бөлекше қарайтын қос жанар тағы да оңашалап келіп өзін тапты. Жайшылықта жүзін көтеріп, ешкімге назарын тіктемейтін ұяң қыздың кезінен сол кезде беймәлім сыр байқайтын. Алғашқы кезде ұстазына деген шәкірт ырзалығына жорып аса мән берген жоқ. Алайда қанша қадалғанымен тіктеп келгенде жалт етіп жасырына қалатын қос жанар өзінің айтары тереңінде екенін бәрібір ұқтырып еді, бұл ұғынған болатын. Содан соң мұның да көкірегіне келіп бір сезім ұя салған. Бірақ ол не бойын дендеп дертке айналмай, не тастап кетпей жай ғана жылы күйінде, жүрегін жылытқан күйінде тұрған сняқты. Сондықтан да екі ойлы. Махаббат па, жоқ құмарлық па? Ол жағының анық-қанығын айта алмайды. Ержан қашанғы әдетімен тағы да сезімін санасына жеңдіріп, терең күрсініп алды да келесі дәптерге қолын созды. Бірақ ендігі қалғанын оқи алмады. Жай ғана көз жүгіртіп шықты. «Мал дәрігері болсам деймін», «Қыздар институтына емтихан тапсырамын», «Теміржолшы болуды армандаймын», «Ауыл шаруашылығы институтына түсемін», «Қыздар институтына емтихан тапсырамын». Осылай кете береді. Айнақұлдан басқа тағы бір-екі бітіруші ғана ауылда еңбек етеміз депті. Жоқ, тағы бір бала бар еді. Ол өзі ең соңына сақтап қойған бір дәптерді қолына алды. Алтынбектің үлкен ұлы Тұңғышбектің шығармасы болатын. Мінез-құлқынан ересектік ерте білінген бұл шәкірті сабақты да жақсы оқиды. Әттең, перзенттерін кеш көрген қарт әкесі өмірден қайтқан соң семья ауыртпалығын сезініп жүр. «Алдында толған мақсат, толған таңдау» деп айдар қойыпты шығармасына. Облыстық газет мектеп бітіру- шілерге арнап бетіне осындай айдар тағатын. «Міне он жыл бойы бізге бойындағы ең киелі қасиет- терін еккен (әдебиет пәнінің мұғалімі киелі деген сөздің астын қызыл сиямен сызып қойыпты) аяулы ұстаздары- мызбен, пәк балалық шағымызды қалдырып бара жат- қан сүйікті мектебімізбен қоштасар сағат та жақындап келеді. Біз енді үлкен өмірдің босағасынан аттаймыз. «Сен де бір кірпіш дүниеге, кетігін тап та бар қалан»деп ұлы Абай айтқандай өмірден өз орнымызды тауып, өз соқпағымызды салуымыз керек. Сондықтан да бұл тұста қай-қайсымыз болсақ та терең тебіреніс үстінде- міз. Мен де өзімнің болашағым туралы көп толғанамын. Менің өмірімде таңдаған мақсатым біреу, ол ақын болу. Дүниенің басты байлығы-адам. Ал ақын мұра- ты-адам жанын байыту. Дүниені қозғаушы күштердің (мұғалім қозғаушы күштердің» деген сөздің де астын сызыпты) ең құдіреттілерінің бірі — поэзия. Сондықтан да бойымдағы қабілетім жетсе, поэзияға қызмет етемін, ал поэзия халқыма қызмет етеді. Мен өз мақсатыма жету үшін жолымда көп қиындық- тар тұрғанын білемін. Шіркін, мектеп бітірісімен университетке түсіп ғұлама ұстаздардан дәріс тыңдағанға, әдебиет атты түпсіз мұхиттан мейіріңді қандыра еркін сусындағанға не жетсін? Бірақ оған жағдайым көтермейді. Алдымен ағалық борышымды өтеп, артымдағы алты іні-қарындасыма қарайласуым керек. Ол үшін мектеп бітірісімен қой бағуға шығамын. Неге қой бағуға? Оның да сырын айтайын. Шопандық біздің Өңірдегі ең көп та- раған, әрі құрметті мамандық, табысы да мол. Содан кейін... білмеймін, әйтеуір, белгісіз бір сезім мені құм мен қырға тартады да тұрады. Іргесінде туып өссем де,мал баққан қазақты бауырында әлдилеген бұйрат-жал дардың тереңіммен түсініи болмаған қасиеті көп сияқты Әйтеуір оның тау мен теңіз поэзиясынан кем түспейті өзіндік бір сырлы сазы бар екенін сезінемін. Бірақ соның пернесін әлі де баса алмай жүрген сияқтымын. Мен соны іздеймін... Ал оқуды сырттай оқимын. Одан әрі іні карындастарым да жетіліп қалады ғой...» Он тоғыз бала, он тоғыз арман. Жаңа басталған он тоғыз соқпақ. Көңілдері қандай ашық, болашаққа қалай сенімді еді, он тоғыз өрім жас. Жетсе екен бәрі тілегіне, орындалса екен армандары, ұстаздары мен ортасы ұялатқан мөлдір сезімдері сейілмесе екен еш уақытта. Он жеті — он сегізге жаңа толған жастардың осы бір кіршіксіз тазалығы мен жел тимеген тұнығын сапырмаса екен көк дауыл, шайқаса да жақсылыққа, бұлқынса да игі сезімнен бүлк етіп, бұркылдай жөнелсе екен сол тұнық, сол тұма. . Әй, бірақ өмір өз дегенін істемей тұра ма? Табиғаті та, өмір де экспонат емес қой, әйнекпен қоршап, ар жағынан қарап тұратын. Шөлін қандыртар, жемісін мәулетер жеріне жеткенше олардың алдында әлі де мың сансын тұр-ау? Бірақ, бірегей туманың қасиеті қайнарының қуаттылығында ғой. Әрдайым әлсірей бастағанда, әрда- йым алдынан тосқауыл қойылып, мойнына бұғалық түскенде ешқандай күш тоқтата алмастай, жер ананың өзінен қайта куат алып, бұрқырап шыға келмей ме? Мына бастауын жаңа алған он тоғыз тарау, он тоғыз бұлақтың жетер көкжиегі, көгертер жер көлемі, мәулетер жемісі қаншалықты болды екен? Жоқ әлде, кейбіреуі көшкін құмға ұшырап көміліп қалар ма? Немесе жағалауын балдыр басып, былғанып бітер ме? Қимайды, ешқайсысын қимайды оған, осы отырысында. Сол он тоғыз шәкіртінің бәрінің де бойынан әрқалай мөлшерде болса да талантты мүсіншінің қолына түссе, сыланып шыға келетін сұлулық көреді. Сырт сұлулығы емес, әрине, азаматтық сұлулық көреді. Жас ұстаз қаракөлеңке тартқан кабинетте ойға беріліп ұзақ отырды... * * Мектеп бітірушілер кешінің басталғанына да біраз уақыт еткен. Оны Байсал ашып, содан соң совхоз парторгі Қуанов, оқуды бұдан екі жыл бұрын бітірген жүгері звеносының жетекшісі Рысай, орденді шопан Бекен бар, бірсыпыра адам сөйлеп тастады. Аса бір тұңғиық ойға кеткен Ержан олардың сөзін анда-санда бір шалып қалғанымен өзімен-өзі отыр. Сырт қалпы өзгермесе де, тап қазір үлкен бір толғаныс үстінде. Бүгін ауылда өткізген үш жылдық ұстаздық еңбегінің есебін беріп отырғандай сезінген өзін. Міне, қазір үш жыл жетекшілік еткен шәкірттеріне шәкірт ретінде соңғы рет сөйлемек. Не айтқан ләзім? Соны жұптауда. Ержан мінбеге көтерілгенде зал тына қалды. Шәкірттері үлкендерден оқшаулау отырған. Ол соларға бұрылыңқырап тұрды. Сол кезде ол өзіне үлкен үмітпен, сеніммен, бар пейілімен кұлай қараған отыз сегіз жанарды көрді. Булыққан көңілін басып бір сәт кідіріп қалды да, толқып, толғана бастады сөзін. Екі рет көмекейіне келген кедергіні кетіру үшін тамағын қырнап алды. Бірте-бірте дауысы ашылып, айтылар сөз аржағынан ағытыла берді. «Балалар! Сендер бүгін екі жар көңілде, екі ұдай сезімде отырсыңдар. Бірақ ол сезімдер бір-біріне кереғар емес. Қайта бірінен-бірі туындап, қабысып тұрған бір арман, бір тілек. Сендер осы отырыстарыңда мынау он жыл әлдилеген мектепті қимайсыңдар. Күн сайын, жоқ әрбір сағат сайын сендер үшін тың сөз, тың ұғым, білім мен ғылымның тың әрпін, тәрбиенің тың нұсқасың үйретіп отырған ұстаздарыңды қимайсыңдар. Бұл сендердің ең бір шырайлы шақтарың еді. Соны, сайып келгенде балалық, балғындық дәуренді қимайсыңдар. Сол кезеңмен қоштасар күн де келіп жетті. Олай дейтінім, енді сендерге ешкім бала деп қарамайды, ержеткен, жігіт, бойжеткен қыз деп қарайды. Әрбір айтар сөздерің мен атқарар істеріңе сол тұрғыдан баға береді. Балалық шақтың қызығы қанша қиыспастай болса да, сендер болашаққа асығасыңдар. Өйткені ол өмірдің заңы. Ал өмір деген осалдарды сүймейді. Оған даярлығы мол саналы ер-азамат, әйел-ана керек. Соған мына ұстаздарың сендерді қаншалықты даярлай алды, оның нәтижесін келешектеріңнен күтеміз». Ержан аз-кем үзіліс жасап, кең залды шолып өтті. Жаңағы өзіне үмітпен қараған жанарлардың үстінде ұшқын ойнап жүр екен. Көпшілік пен ұстаздар да, аса ықыласпен тыңдап қалыпты. Кайта сөйлеп кетті. «Ұядан ұшыра отырып, біз сендерді үлкен бір ауырсынға салмақпыз. Өздерің де бір тілектен көрініп, тас түйін боп соған дайын отырсыңдар. Ертең сендер шопан боласыңдар, бұл өз ұйғаруларың. Бірақ, өмір ешуақытта бір орнында тұрмақ емес, сондықтан көбіңнің де өмір бойы қой бағып қалуларың мүмкін емес». Дәл сол кезде совхоз парторгі Байсалға қарап күбір етті, директор бірер жөткірініп, қозғалақтап қойды.! Бірақ мол шабытпен асыға, ашыла сөйлеп тұрған Ержан мұның бірін де байқаған жоқ. «Өйткені сендердің арман-мақсаттарың біздерге, ұстаздарға жақсы мәлім. Оқу жылының басында жазған, шығармаларыңда ол туралы ашық айтқансыңдар. Бірақ өмір сендерден басқаны талап етті. Ол талапты жақсы түсініп, жанмен түсініп қабыл алдыңдар. Мен бұрын сендерге еңбектенсеңдер, ізденсеңдер қайсыңның болса да жоғары білім алып шығуларың, тіпті ғалым болуларың мүмкін дейтінмін. Бірақ бәріңнің бірдей ғалым болуың шарт емес, ол мүмкін де емес. Ең бастысы өзіңді қажетпін деген істің басынан табыл, ойлаған армапыңның жолында күресе біл, тоқырау, тоқмейілсу болмасын. Өйткені, өмір деген күрестің майданы. Ол майданда өзгемен ғана емес, өзіңмен өзіңнің күресуіңе тура келеді. Ең алдымен өз бойыңдағы жат күшті жеңгенде барып, өзгеге алдырмайсың. Өмір сүрудің серті де сол. Балалықтың балының тәтті екені рас, бірақ өмір күресінде татар дәм-тұзыңның ащы-кермегі аралас келсе де, рухани рақаты мол болады. Күрескенде адалдықпен, арыңың өмірімен күрес. Сол күресте сиынарың- өмір бұлағыңның бастауы - мектепте алған тәлім-тәрбиең, қашан да парасаттылықтың серігі, балалық бал дәуреніңнің сарқыты- тазалық, мөлдірлік болсын. Үлкен жолға бет алған шәкірттеріне айтар ұстаз тілегі осы болса керек». Ержан орнына отырысымен шәкірттерінің жүзін тағы да шолып өтті. Манағы ұшқын енді от болып лаулап барады екен. Жанарлары жалт-жұлт етіп, ілгері ентелей түскендей, сонымен өздерінің алға, болашаққа деген асығыстығын, аса ынтықтығын керсеткендей көрінді оған. Жоқ, бәрі бірдей олай емес екен. Сәрсенбай мүлде салғырт. Бойын күте бастаған бала жігіт бұл жерде де өзін кербез ұстап, керіле түсіп отыр. Көкшілдеу томпақша көздерінде, ұшқын да, ой да жоқ. Бір түрлі салқындық, осы отырыстан зерігу бар сияқты... «Әй, Сәрсенбай-ай, сен пәтшағар 17 мен 25-тің арасы жас адамның қызық қуар ғана кезі емес, болашағына негіз қалау үшін енімді еңбек етер шағы екенін ұға алдың ба? Біз саған соны ұқтыра алмадық-ау». Апыр-ау, Маржанға не болған? Ол неге басын тұқыртып алған? Иықтары дірілдей ме қалай? Күліп отыр ма? Жоқ, ол жылап отыр ғой... Ең артқы партада отырған Маржан мен оның құрбысы Назымды ол енді байқады. Назым Маржанды құшақтап, бетін оның иығына қойып, әлденелерді айтады Шамасы, жұбатып жатыр-ау. Көкшіл көзі күлімдей, қабағын бір қағып қойып, бұларға қарап, аузы жыбыр ете қалған Сәрсенбайды Назым оқты көзімен атып жіберді... Ержанның көңілі бір түрлі мұздап сала берді. Неге жылады екен? Кім екен қыз көңіліне қаяу түсірген? Әлде әлде өзім бе? Шамасы солай болды-ау, өзім болдым ғой. Кешір мені, бейкүнә балапан, кешір... Сені ренжітейін деген жоқ едім... * * Баянымен «Дунай толқынын» мамырлатқан Мараттың өзі де тербеліп отыр. Бүкіл зал да тербеліп тұр, Көпшілік бағана ресми жиналыстан кейін-ақ кетіп қалған. Ендігі қалғаны он тоғыз шәкірт, олардың класс жетекшісі Ержан мен бірлі-жарым сол қатарлы жай мұғалімдер. Ақ бантик таққан қыздар мен ақ жейде киген ұлдар бейне бір сол көгілдір Дунайдың сабырлы ағысының жұмсақ толқынымен тербеле қалқыған шоқ гүлдерге ұқсайды. Бір сәт сол гүлдер мол етекті өзен иіріміне ұшырағандай үйіріле жөнеледі. Мұндайда Марат кекілін бір сілкіп тастап, ән қайырмасын қайта-қайта құйқылжытады. Тұңғышбек пен Назым бастап дауыс қосады. Енді бүкіл зал әуенге бөленеді. Бәрінің жүзінде(шаттық, езулерінде күлкі, көздерінде лапылдаған жалын, кеуделерінде кернеген қуаныш, көмекейлері күм- бірлеген ән, ойпырмай қандай бақытты толқын еді. Есік жақта отырған Ержан оларға қызыға, қуана, тіпті кейде қызғана қарайды. Қанша қараса да құмары тарқамайды. Билейік, ағай. Маржан екен. Ол орнынан көтерілді. «Өзім-ақ шақыруым керек еді». Кенет балалардың біреуі айқайлап жібереді. Мәссаған, таң бозарып келеді. Таң, таңды қарсы аламыз. Алтын күннің нұрына шомыламыз. Бүкіл зал дүр етіп есікке беттеді. Ержан да қыз білегінен қолын ажыратпастан көпшіліктің арасына қосылып кетті... Дала бозғыл тартыпты. Шығыс жақтан бір әлсіз сәуле білінер-білінбес боп сарғаяды. Аспандағы жұлдыздардың арасы алшақтай бастаған. Ыстық залдан бусанып шыққан топ тан салқынынан ә дегенде тітіркеніп қалды. Осыны сылтау еткендей үшеуден-төртеуден құшақтасып алған. Маржан бұған иығын тақай түсетін сияқты. Өз денесі ме, әйтеуір Маржанның иығы тиген жері күйдіріп барады. Бұлар шығысқа, Шапақ құмға қарай жүрді. Лезде аралары алшақтап кетті. Кұм ішіне кірісімен байқады, қыз денесі дір-дір етеді. Екеуі де үнсіз. Сөйтсе де Маржан бір нәрсеге сенеді, құдайдай сенеді, құлай сенеді. Ал Ержан ше? Сене ме? Аз күндік қана әуестік болмаса, нағыз махаббатты сезінді ме? Сезінбеген сияқты. Неге? Кенет жігіт қапелімде келіп қадалған суық ойдан шошып кетті. Сөйтті де оның бар болмысы жанұшырып сол бір сұмдыққа қарсы көтеріліске шықты. Ұшқыр ойы жан дүниесінің қалтарыс-қыртысын қоймай жүріп, санасына серік боларлық сезім іздеді. Акыры ол іздегенін тапты. Сол бір бүкіл болмысын баурап, жанын жылытатын, мынау өзін қоршаған дүниенің бәрін айрықша бір әдемі түрге енгізіп, нұр себелеп тұратын бір құпия күшті іштей өмір бойы күткенін мойындады. Сол күш Маржан болғай еді. Айтпақшы, бағана ол неге жылады екен? Кім екен көңіліне қаяу түсірген? Бұл сұраққа қыз қызарып кетті. Күреңіткен бидай өңін төмен салып жымия береді. Есті кыз ұялшақ болмаса керек. Ержан қызды қайрай түсу үшін осылай деген. Мар- жан одан арман қызарды. Бақытыма жыладым ба, әлде бақытсыздығыма ма, білмеймін?—деді баяу ғана. Әйтеуір,сіздің жиналыста айтқан сөздеріңіз қатты әсер етті. Сөйтті де қыз басыл жоғары көтеріп, мөлдір қаракөздерімен Ержанның жүзіне батыл қарады. Ерніндегі жаңағы жымиыстың да ізі жоқ. Жанарында жігіт бұ- рын байқамаған өткірлік тұр. Сол бір қара көздердің кұдіреті жігіттің де жан дүниесін бұрқан-талқан етті. Дауыл күтіп жатқан қызыл кұмның қозы бұйра толқындары тулай жөнелді. Таңғы салқынды серпіп тастаған жаз күнінің қызуы да күшті еді... * * Ауылдын іргесіндегі арқалы жалдардан оқшау тұр- ған биік шоқыны жұрт Шапақ кұм атайды. Таңертен шығыстан қызыл күн сығалағанда оның жанары алдымен соған түседі. Шоқыда осы сәтте қызыл түске боялып, жалындап, алаулап тұрады. Шапақ кұм аталуыда содан болар. Сол төбенің үстіне жиналған шәкірттері Ержанға қол бұлғап шақырып тұр. Көкжиекте тұрып керілген сайын қызыл шапағы молыға түскен күнге карайды. Қолдарын сермеп әлденені айтады. Айқайлай, әзілдей жүріп, бірін-бірі ақ таңның алғашқы шапағы шарпыған қызыл құмға аунатады. Бұл өңірдегі мектеп бітірушілердің алтын күннің алғашқы нұрына шомылу рәсімі осы еді. Ұстаз шәкірттерінің алаңсыз, армансыз ойындарын алыстан қызықтап тұрып қалды. Бір сәт жастар әндетіп кетті. Біресе сағыныштың, біресе арманның, біресе ғашықтықтың әндері кезектесе шырқалды. Енді бірде «Ұстазымды» бастады. Қолтықтасып, кұшақтасып тұрып айтады. Жігіт қатты толқыды. Жан сарайынан жоғары жүгірген бір түйнек алқымына тығылып, қыстығып қалды. Осалдығын шәкірттеріне білдіргісі келмегендей олармен алыстан қол бұлғап қоштасты да, ауылға қарай аяңдады. «Өздерімен оңаша болғандары дұрыс. Арман жолындағы алғашқы таңдарын алаңсыз қарсы алсын. Бұл таң солардың таңдары ғой. Мынау ұясынан жаңа ғана керіліп көтерілген қызыл күннің мол төгіліп тұрған жүз қарымас шипалы шапағы да бүгін солардың меншігі». Совхоз кеңсесінің алды у-шу. Бұл - көпшілік көп келетін мекеменің күнделікті дабыр-дұбырынан бөлек. Шаруа қамымен аптығып келіп, асығыс аттанып жатқандарға да, екі адамның басы қосылған жерден табыла кететін желсөз куғандарға да ұқсамайтын топ еді, бұл топ. Олар жаңа кұрылған шопандар бригадасының мүшелері болатын. Қашан да калпы бұзылмайтын Байсал Ержанға барлық балаларды түгендеп тұруды тапсырып. өзі кеңсе аралап, ауыл басшыларына сәлем бере кетті. Бір кезде: «Ура, Жандос келе жатыр!» дегенде Ержан таңданған жоқ. «Е-е, жолдастарымен қоштасып қа- лайын деген шығар» деп ойлады. Бірақ шәкірті жол капшығын артынып шығыпты. Мұнысы несі деп ойлады. Мектеп бітіру кешінен кейін Байсал мен Ержан тағы да біраз жерге барыскан. Акыры екі ұстаз ымыраға келіп, Назым мен Жандосты оқуға жіберуді ұйғарды. Бүгілмес Байсалдың бұрын неліктен қасарысқанын да Ержан сонда ұқты. Сейсенова Назым днректордың сиыршы ағасының қызы еді, он жыл бойы өз қолында оқыған. Сиыр құйымшақтандырып жүргендегі мақсаты қарындасын да оқуға жіберу екен. Әбден тісқақты сақ шал Ержанның өзін алға салып қойып, ең сонында; «Амалым не, класс жетекшісі жіберіп отыр, қанша қарындасым болса да көнбеп едім, қоймады» деп, бар мұғалімнің ал- дында қолын жайған. Оқушыларға да солай түсіндірілді: Әр баланың өндірістегі орнын белгілеп, тапылдап отырған совхоз басшыларына да соны айтып сытылып шыға келді. Жандос Ержанмен сырғақ амандасып, сырт беріп кетті. Қаумалаған жолдастарымен жауаптасқан болып былайырақ тұрды. Балалар дабырлап кетті. Әй, саған не жоқ? Қатарымызға бәрібір қабылдамаймыз, бригада толық. -Немене қойыртпақты біз ғана ішеміз бе? -Бекер істедің, Жандос, әлі де болса ойлан. -Шіркін-ай, сенің орныңда болсам, мен әлдеқашан бұл Талаптыдан табанымды жалтыратып, Алматының көшесінде алшаң басып жүрер едім-ау. -Он жылда мұғалімге он рет жауап бермеген сені неғылсын Алматы. Екеуміздің сыбағамыз Таластың талшыбығынан жасалған бір-бір таяқ, «айт шу ала атым, жануар қанатым» деп ат үстінде ертеңді-кеш изең-изең етіп уақыт өткізу. Мұны айтқан Сәрсенбай болатын. -Е-е, әкеміз аман болса, осы күзде құтқарады ғой ол таяқтан. Айнақұлдың жауабы. Оның меңзеп тұрғаны әскери комиссариат. Есейіп қалған жігіт әскери борышын өтеуге іштей өзін сайлап жүрген сыңайы бар. -Қалқабаев бері келші,— деді Ержан. Жандос сипаң-сипаң етіп жүрексіне жақындады. Екеуі былайырақ шығып. топ талдың көлеңкесіне тұрды. -Сонымен бригадаға қосыламын де?— деді ұстаз ақырын ғана. -Әбден ойланып шештің бе? -Иә, қосыламын. -Солай болғаны ғой. -Шырағым,— деді Ержан тағы да даусын көтерместен.— Шәкірт өзінің бойындағы қабілетін мөлшерлей бермейді. Мұндайда ұстаз ақылы керек-ақ. Мен шәкірт танысам, сенің оқуға биыл баруың қажет. -Барлығымыз бірге барамыз. Немене, мен басқалардан артықпын ба? Жандос бағанадан бері салбыраңқы басын көтеріп алды. Қара сұр жүзінде де, қарасы мол көзінде де қайсарлық тұр. -Адам ретінде, шәкірт ретінде барлығың мен үшін бірдейсің. Бірақ сенің математикаға қабілетіңнің артық екені рас. Республикалық олимпиаданың жеңімпазы атану оңай емес. Екеуміз жасаған сол программаны жалғастыра бермесең, келер жылы олармен теңеліп қа- ласың. -Сонда мен бүкіл класс болып берген сөзімізді бұзбақпын ғой. Жолдастарыма не демекпін? Жолдастарың сені түсінеді. Жаңағы сөздерін естідің ғой. Естідім, қойыртпақты біз ғана ішеміз бе,— деп тұрған жоқ па. -Оны айтқан біреу, ал қалғандары ше? -«Өмір сендерден осылай етуді талап етті. Ол талапты жақсы түсініп, жанмен түсініп қабыл алыңдар»,— деген өзіңіз емес пе едіңіз. Сол талаптан мен неге табылмаймын? Тіпті, Ұлы Отан соғысында ұзақ жыл от кешіп келіп, атақты ғалым болған кісілер туралы да айтқан жоқ па едініз, талай рет. Олар қырғынның ішінен келіп ғылым қуа алғанда, мен екі жыл қой бақтым деп оқуға түсе алмаспын ба? Жоқ, ағай, жанашыр ақылыңызға рақмет, бірақ мен жолдастарыммен бірге бо- ламын. Жас жігіттің жүзі алабұртып тұр. Жанарына жиналған қайсарлық қайтпасқа бекінгендей. Ержан ендігі сөздің артық екенін түсінді. «Бара бер»,— деді ақырын ғана күрсініп... * * Алматыға берік бір байламмен келген Ержан бөлім меңгерушісіне жұмыстан босатуын өтінген арызын ала кірген. Професгор Семенов республика астанасына соғыс жылдары Ленинградтан келген. Бәлкім, жасыл желекті тау бөктеріндегі бау-бақшаға оранған қала ұнады ма, болмаса осында өзі айналысатын ғылымға кең өріс көрді ме, содан бері тұрақтап қалған. Сейсмикалық аймақтарға құрылыс салу проблемаларымен айналысатын белгілі ғалым Қазақстанда бұл ғылымның дамуына көп үлес қосып келеді. Өткен жылы жаңа ашылған ннститутқа кадр жинақтағанда уннверситет бітірушілер арасынан 4—5 математикті өзі тандап алған. Солардын бірі — Ержан. Рұқсат сұрай кірген шәкіртін ғалым орнынан тұрып, қуана қарсы алды. Амандығын, Москвадағы жұмысының. бағытын, ондағы достарын сұрап біраз әңгімелесті. Ержан да ғалымның сұрағына байыппен жауап беріп отырды. Семенов бүгін көнілді еді. Ержанның әңгімесін тыңдап болғаннан кейін өзі сөйлеп кетті. Қазір тек төрт-бес қабатты үйлерден тұратын Алматы көп ұзамай биіктей бермек. Мұнда әлі он-жиырма қабатты зәулім үйлер салынады. Ол көгілдір таудың аясында көк жасыл ағаштар көмкеріп, ерекше бір әсем сипатқа ие болады. Сол құрылыстардың неғұрлым жақын уақыттарда басталуы үшін бұлар да жұмысты тездетуі керек. -Оған мен араласа алмайтын шығармын,— деп қалды, бағанадан бері әңгіменің бағытын бұрудың ретін таба алмай отырған Ержан. -Араласпағаны қалай? Москвалықтармен бәріміз бір бағытта жұмыс істеп жатқан жоқпыз ба? Жоқ, әлде сен сол жақта жүріп, өзіңе жайлырақ басқа жетекші тауып алдың ба? -Ауылға қайтамын, Николай Владимирович, бір жола қайтамын. -Ауылың не? Өзің ішіп алғаннан саумысың? Професор түсін суыта бастады. Соны сезген Ержан жағдайын тезірек түсіндіруге асықты. -Саумын. Бірақ жұмыстан босатуыңызды өтінемін, Николай Владимирович. Ауылдағы қарт әке-шешемнің халі қиындау болып тұр. Жолда соғып едім, екеуі де ауру екен. -Солай де, ауырып қалғаны қиын екен. Бірақ ауырмайтын құдай мен шайтан ғана, өзге жанның бәрі ауырады. Демалыс алып бар да, дәрігерге қарат. Ол үшін жұмысты тастаудың кажеті канша? -Біржолата бармасам болмайын деп тұр. Бәлкім, кейін қайтып оралармын. -Кейін сені кім керек қылады. Немене, ғылым мектептің программасы дейсің бе, қырық жыл қалпында тұратын. Ғылымнан бір жыл қол үзсең қайтып қуып жете алмайсың оған. Ержан ұстазын режітпес үшін айтып еді, соңғы сөзді.Николай Владимирович ол себебін де орынды көрмеді.Енді не де болса деп түпкі ойын шығарды. -Келмесем мұғалім болып жүрермін. Ауыл бізсияқты ұстаздарға зәру. Ғылым да сендер сияқты қабілетті жастарға зәру. Әсіресе, қазір. Есінде болсын, енді бес-он жылдан кейін ешқандай бөлім меңгерушісі өзінің қызметкерін осылай қолқаламайды. -Бірақ, Николай Владимирович менің білімім тап казіргі жағдайда кұмның арасында қой бағып жүрген малшының балаларына көбірек қажет қой деп ойлаймын. Бұл сөзді естігенде профессор шарт кетті: -Немене, біз айналысып жатқан ғылым ермек үшін деп отырсың ба? Бүкіл Орта Азия мен Қазақстанның оңтүстігі сейсмикалық аймақ екенін жақсы білесің. Адамда алға ұмтылу, биік мақсатқа талпыну, намыс керек емес пе? Ал сен болсаң қайтадан құмның арасына қашам дейсің. Сүйегі ірі, денелі қарттың күрең жүзі одан әрі қызарып кетті. Ашуланғандағы әдетімен салыңқылау екі ұрты бүлк-бүлк етеді. Қолы қозғалақтап алдындағы әр қағазды бір ұстайды. Жанашырлықпен, жақсы ниетпен айтқан ұстаз ақылына іші жылыған! Ержан әңгімені одан әрі ұшықтырғысы келмей үнсіз отыр. Қарсы айтар дауын бүгіп қалып, қаһарлы профессордың қапысын аңдуда. -Біраз ойланып келсең қайтеді?— деді профессор ақырында. -Әбден ойландым, Николай Владимирович. -Нені ойладың? Шал сұрақты шалыстау берді. Даусында әлгі ашуымен бірге көкесінің де ізі тұр. Ержан жауабын профессордың қытығына тимейтіндей етіп, барынша орнықты беруге тырысты. Біздің балалық шағымыз соғыспен тұстас келді,— деді ол ақырын жөткірініп алып.— Ол кезде ересектеріміз оқуды тастап, майданға кеткен әкелерінің орнын басты. Әлі жұмысқа ілікпеген біздің құрдастарымыз, оның ішінде тұрмыс жағдайы көтеретіндер ғана одан әрі оқуын жалғастырды. Біз қатарлылардың ішінде жоғары оқу орнын былай қойғанда, орта мектепті бітіргендердің Өзі өте аз. Өйткені ол кезде бүкіл ауданда екі-ақ орта мектеп бар еді. Қазір жағдай жақсарды. Әрбір шаруашылықта он жылдық мектептер ашылды. Жастарға жаппай орталау, орта білім беру талабы қойылып отыр. Сонда біз болмасақ ауылымызға барып жастарды кім оқытады? Профессор Ержанды ықыласпен тыңдады. Жас жігіт те бастығының жібігендей болғанынан үміттеніп отыр. Бірақ Семенов өз райынан қайтпапты. -Оның бәрі дұрыс,— деді ол. Бірақ, көгершінім-ау ол жаққа сабақ беруге әлгі өзіңмен бірге бітірген Жапсарбаевтар да жарайды. Ал сендердің орындарың қазір осында. Соны түсінемісің өзің? -Жақсы шәкірт даярлау үшін, ауылға да жақсы ұстаз керек. Біз бүгін аз болсақ, ертең ол жақтан жүздеп, мыңдап келетін болады. Сонда сізге таңдау да жеңіл болады, Николай Владимирович. Ержан сөзінің аяғын әдейі әзілге бұрды. Бірақ профессор бүлк еткен жоқ. Сазарған қалпында қалды. -Байқаймын, байламың берік сияқты,— деді ол.— Тек артынан өкініп жүрме, ол кезде Семенов иіле қоймас. -Өкінбеймін, Николай Владнмирович. -Мә, ендеше. «Бақа батпаққа қашады» деген осы. Профессор арбиған қолымен айбақтатып Ержанның өтінішінің үстіне «Қарсы емеспін»,— деп қолын қойып, ысыра салды. Кенеттен көңілі мұздап қоя берген Ержан құлықсыз қоштасып, бір түрлі денесі ауырлап тұрды орнынан. -Қажет деп тапсаң кейін де хабарласуыңа болады,— деді профессор артынан. Ержан есіктен шыға бере қайырылып: -Рақмет,— деп ілтипат көрсеткенде Николай Владимирович телефон құлақшасын көтеріп сөйлеп кеткен екен. *** Шыжыған шілденің шаңқай түсі. Қыбырлағанның көлеңкені паналаған кезі. Бүкіл ауыл маужырап, манаурап жатыр. Осы беймезгілдікте сардаланың борпылдақ жолын бозбораңдатқан жүк машинасы қаланы бетке алып, қорбаңдап барады. Қорабына көлденең салынған жалғыз тақтайда машина секірген сайын қосыла шошаңдап қос жолаушы отыр. Бірі — Қалқабай қойшының баласы Жандос та, екіншісі оны оқуға алып бара жатқан Ержан. Қөктемде республикалық олимпиаданың жеңімпазы болған Жандосқа университеттің механика- математика факультетінен шақыру келген. Қуанышы қойнына сыймаған ұстаз сол күні-ақ малды ауылдағы шәкіртіне шапты. Енді, міне, екі сағат аялдаса кешігіп қалардай, ыстықтың қайтуын күтпестен, мектептің шоферін қайта-қайта қолқалап көндірігі, жолға шыққан беттері. Қалай дегенде де Жандос көңілді. Ойда-жоқта келген шақыру қағазы баланың мерейін көтеріп, жігерін жаныды. Қазір де қасындағы ұстазына сұрақты жаудырып келеді. -Ағай, Алматыға поезд қанша сағат жүреді? -Ағай, университетте оқу қиын шығар? -Емтиханды қазақша тапсырамын ба? Ержан алыс жолға алғаш шыққан баланың көңіліне құс болып қонып жатқан күдіктерін ұстазға тән салмақпен сейілтіп отырды. Алдарынан машина қарауытты. Сардалада ор қоянша, орғыған жеңіл газик әне-міне дегенше қатарласа беріп кілт тоқтады. Ішінен Сержан шықты. Оны көріп бұлар да кідірді. Қөптен бері көріспеген қос туысқан бір-біріне қуаныш білдіріп көңілді амандасты. Содан соң топ-жиында жолығысқан жақын адамдардың немесе осындайда оңашалана қалатын ауыл пысықтарының әдетінше бұлар да өзгелердей шеттей берді. Оған ыңғай білдірген Сержан. Бұл күнде аудан орталығында ПМК-ның бастығы болып істейтін. Ұзын бойлы қара сұр жігіт әзір толыса қоймағанымен денесі кесектеніп қалыпты. Сөзінде салмақтылықтан гөрі паңдық басым ба дейсің. Жақында демалысқа шықпақ екен, соның алдында дауылдағы кәкір-шүкір шаруаларын қамдап қайтпақ көрінеді. Жақынына жасаған жасанды паңдықты жаратпаған мұндайға жаратылысынан шыдамсыз Ержан: Кәкір-шүкіріңнің салмағын сезіп тұрмыз, жекжатшыл болып кетіп ең, соларды жағалайсың ғой,деп қағытып етті. Сержан мырс ете қалды. Төбесінен түскен туысқанына бұл да төтесінен айтты. Сезсең жарар,— деді Ержанға сынай қарап,— қашанғы жүресің, иіс сезбес боп. Жекжаттарымды аралап бара жатқаным рас. Соның бірін сенің де уысыңа ұстатқалы келемін. Өй, Тәңірбердінің даласын тарсынып жүрген жуандарың мұғалімнің жұқа алақанына қайдан сыйсын? Сол-ақ екен Сержан сақ-сақ күліп жіберді. Ержан оның төтен мінезіне түсінбей тұрып қалды. Сыйғанда қандай,— деді күлкісін тиған Сержан.— Ойбай-ау, бұл күнде нағыз сиымды уыс мұғалімдердікі болып тұрған жоқ па? Оқыс айтқан сөзінің астарын Сержанның аударып ала қойғанын енді ұққан Ержан да еріксіз езу тартты. Сенің де бағытың түзеліп келе жатыр екен, бала,— деді оған қайтадан байсалдана қалған Сержан, өзінің бір жас үлкендігін бұлдай сөйлейтін әдетімен «бала» деген сөзді баса айтып.— Бірақ, қуаласа құмалақ түспейтін қу ауыз Қалқабайдың баласын не пайда көрем деп апарасың Алматыға? Одан да ана менің жаңа жекжатымның баласына көрсет көмегіңді. Ең болмаса, қысқы соғымыңа жарайды. Бір жағы саған осыны айтуға келе жатыр едім. Қалжыңдап, қиялап келіп сөзінің шын төркінін Сержан енді танытты. Бұл Ержанның күтпеген сауалы болатын. Жас, сауатты туысы осылай ойламаса керек еді. Сондықтан да морт кетті. Даусы да оқыс шықты. -Өй, өзің не тантып тұрсың! Арамызды ашпай тұрып ұмыт, бұл сөзіңді! Ағайынның арасын ажыратқалы отырған өзіңсің. Менің жекжатым саған бөтен бе еді? -Жекжатыңда шаруам жоқ. Өзіңнің ессіздігіңе күйінем. Базарда ноқта ұстаған саудагер деп пе едің мені, ол қай айтқаның? Шарт-шұрт кеткен қос туысқан бұдан әрі өздерін әрең ұстап үнсіз қалды. Бір-бірінің мінезін бала кезден жақсы білетіндіктен де тыйылды. Болмаса мына сырт көздің алдында көп жерге кетіп қалары хақ. Әңгімелері одан әрі жараспай, ә дегендегі амандықтың кем-кетігін толтырған боп біраз тұрысты да, томсырайып ажырасты. * * Институтпен есептескен Ержан ауылға кідірмей оралған. Мұның келуімен үй ішіне рең кіріп, әсіресе, Айымжан шешей қатты қуанды. Тіпті ағайындарын шақырып той-томалақтың ырымын да жасады. Хабар кейіндеп жеткен Сержан демалысқа қарсы келді. Тел өскен кос құрбы жүз көріспеген бірер жылдың ішінде қатты сағынысып қалыпты. Тамақтан соң екеуі өзенге келіп суға шомылып, күнге қыздырынды. Амантайдың қармағымен балық аулады. Араласпай кеткен аз жылдың ішінде бір-бірінің басынан өткен жаңалықтарды айтып, көп шүйіркелесті. Әсіресе, Сержан есіп жүр. Өзі бүкіл совхоз сыйлайтын беделді маман болыпты. Тіпті аудан басшыларының бірі: «Сенің қызметіңді еске- реміз, ойда жүрген баласың»,— десе керек. Облыста үлкен қызмет істейтін нағашысымен танысып қайтыпты. Бірер жылдың көлемінде жоғарылап кетуі де мүмкін. Ауыл ішінде арқа сүйер ағайынның жоқтығы қабырға- сына батып жүр еді, Ержанның келгені жақсы болған. Енді уақытты оздырмай орталықтан жер алып, үй салуға кірісу керек. Раушан мен Амантай да кірпіш құюға жарап тұр, екі-үш рет асарлатып жіберсе, қабыр- ғасы да көтеріліп қалады. Бұл күнде құрылыс материал- дарын табу қиын, бірақ оқасы жоқ, арзан бағамен Сер- жанның өзі алып береді. Қазір келешегі бар қызметке тұру да оңай емес. Ол үшін екеуі облыстағы Сержанның нағашысына барып қайтуы керек. -Біздің қызмет белгілі ғой,— деді Ержан,— жаңа ашылған орта мектепке математик табылмай жатыр екен, соған орналасармын. -Ой, мұғалімдігің не? Қызыл құмға кеудесін төсеп, арқасын күнге беріп жатқан Сержан басын жұлып алды. -Жоғары білімің бар, саяси сауатың жетеді, кез келген жұмысты киіп-жарып кетпейсің бе? Ең болмаса, мектептің директорлығын сұра. Жыл жарымда жаңа кездескен бауырымен күн өт- пей жатып кергілескісі келмеген Ержан сол жолы да кеудесін тепкілеп, көмекейін кимелеген көп сөзді іркіп қалды. Ақырын ғана күрсініп: Жарайды, ол мәселені кейін ақылдасармыз,— деп әңгіменің бағытын басқа жаққа бұрды. * * Сезімтал шәкірт ұстазының көңіл-күйіндегі өзгерісті жықпай таныды. Бірақ, оның себебін сұрауға батылы жетпеді. Ал ересектерге тән сұңғылалықпен тіміскі ойды арлы-берлі жүгіртіп, өзінше тон пішуге жас шәкірт әзірге жоқ еді. Жандостың әлемді шарлап алып-ұшкан қиялы канша ұшқыр болса да, үлкендер өмірі деп аталатын тосындау дүниенің табалдырығына келгенде кібіртіктеп калды. Ұстаздың тұйықталуын «жол соқтыға» әлде, басқаға жорырын білмеген шәкірт табиғатына тән тынымсыздықпен қозғалақтап біраз отырып, бірте-бірте баураған тәтті қиялының жетегінде кетті... Ол емтихандардың бәрінен мүдірмей етеді. Содан кейін сабақ басталады. Бұл оқи береді, оқи береді, есепті шығара береді, шығара береді... Ешқайда қыдырмайды. Бірақ Назымға барып тұру керек шығар? Қанша дегенмен мектепте бірге оқыды ғой. Тұңғышбек те тапсырып жіберді. Айтпақшы балаларға хат жазады. Әрқайсысына арнап жаза ма, жоқ жалпы сәлем жолдай ма? Олар екі бригада болған жоқ па, сондықтан екі хат жазады. Алматыдағы жаңалықтардың барлығын хабарлап отырады. Ол үшін қыдыру керек екен-ау. Әрине, М. Әуезов атындағы драма театрына барады, опера ше? Медеу бар? Әттең менің орнымда Тұңғышбек болса, керемет суреттер еді. Тіпті поэма да жазып жіберетін шығар. Шіркін, Тұңғышбек жақсы жігіт қой. Ержан ағай шақыру әкелгенде менен арман қуанған сол болды. Бар, Жандос, «Шақырғанда бармасаң, шақырғанға зар боласың» деген жоқ па. Өзі бәле, мақал-мәтелдерді керемет көп біледі. Қыздар да қатты қуанды. Жайшылықта салмақты Маржанның өзі бар да бар деп қолқалады ғой. Осы Сәрсенбайға не жетпейді, деймін. Қашан көрсең, құйысқанға қыстырылады да жүреді. Тілі де шаяндай. «Қөзін ашқалы қой баққан Қалқабайдың тұқымынан да бір оқымысты шығатын болды-ау»,— дегендей әй, бір құлақ шекеден қайқайтып жіберудің реті келіп еді, әттең Тұңғышбек ұстап қалды. Оның үстіне ағайдан, қыздардан ұялдым. Қоя тұр, бәлем! Ағай да өзінің сазайын берді-ақ. Майдалап отырып жеді-ау. Шіркін, біздің ағай Алматыдан бекер келген ғой. Әйтнесе қазір үлкен ғалым болып жүрер ме еді?» «Балалар, біз көп нәрсені терең біле бермейміз,— деп қояды, ал өзі бәрін біледі. Нағыз бақытты адам ағай шығар, балалардың бәрі сыйлайды, тіпті басқа мұғалімдер де ақыл сұрайтын көрінеді. Бір рет совхоздың директорын да сөзден састырыпты. Бірақ өзі неге үйленбейді екен? Қазір ғой жиырма алтыда. Менен тоғыз жас үлкен. Тоғыз жылдан кейін мен де осы ағайдай болар ма екем? Маржанды жақсы көретін сияқты. Ол да қызық, ағайдан артық кімді табамын дейді екен. Бірақ өзі де ағайға қарағанда үзіліп кете жаздайды. Оқуы бітті, енді неге үйлене салмайды. Әнеугүні мектеп бітіру кешінен кейін екеуінің оңаша тұрғанын сары шаян Сәрсенбай көріп қойыпты. Осы ағайды ауылда уақытша жүр, бір күні қайтадан шақырып әкетеді дегені рас па екен? Сонда біздің мектепте математикадан кім сабақ береді? Пенсияға шыққалы отырған Жаңбырбай ағай қайтып келе ме? Жоқ, ол кезде мен келемін. Жас жігіт көтеріліңкіреп отырды. Кенеттен қасындағы ұстазына көзі түсті де, бейне бір ұрлық жасап қойғандай қуыстанып қалды. Алайда, Ержан шәкірт назарын байқаған жоқ. Тау етегінің тақтайдай тегіс тастақ жолына түскен машинаның майда жүрісіне мүлгіп отырған. Өзі сияқты аласа шәкіртінен сәл-ақ биік шағын жігіт бір түрлі бүрісіп қалыпты. Сырт көзге солай көрінсе де, Ержан қатты толқулы еді. Үш жыл, бақандай үш жыл өтіпті оның астанадан кеткеніне, «Шегінуге жол жоқ, алдымызда жиырма бес», - деп әзілдеуші еді, университетті бірге бітірген жігіттер, бірі-бірімен ұшыраса қалғанда. Сол жиырма бестен де белгі, бедер тастамай-ақ өтіп кете бергені ме? Жолдастарының бір-екеуі қорғап та алды. Алматыда бұл армандаған зәулім үйлер салына бастайтындығын да естіді. Ержансыз-ақ шешіліпті ол есептер. Сонда, ауылға келіп не тындырды? Үй салды. Енді үй- ленсе жеңгелері айтқандай «өзі басалқалы кісі қатарына қосылып, әке-шешесінің қолын жылы суға малып қояр еді». Сол ғана ма? Осы ғана ма еді, оның арманы? Ойлы, оқыған азамат тұрмыстың төңірегінде ғана тырбанып тірлік етуі керек пе? Қара басымның қамынан аса алмайтын қандай күйрек едім? Жігерсіздің жігерсізі екенмін ғой. Сонда мен арманым мен асыл мұратымды тұрмысқа тіреген тоғышармын ба? Тіпті, мектепте де бітіргенім шамалы. Бар тындырғаным бір айтқанымды он қайталап кешке дейін заржақтану ма? Рас, Жандостай шәкіртің республикалық олимпиаданың жеңімпазы атанды. Ал жақсы, басқа нең бар? Тоқта, тоқта, жолдас Ералиев. Сен өзің есептесуге кеше бастағаннан саумысың? Оған әлі ерте. Жалпы мектеп мұғалімінің еңбегі өлшенер ме екен? Ешқандай есепке, ешқандай өлшеуге көнбес ол. Оның еңбегі шәкірттерінің бойына шым-шымдап кіріп, жемісін батпандап беріп жатпас па! Қияндағы ауылдан шаңқай түсте шыққан машина қалаға жақындағанда қараңғылық көз байлап үлгерді. Алдарынан айналасын алауға бөлеген мол жарық көрінді. Ол жарық айдындағы кемеге жол көрсетер теңіз жағалауының шамын елестетті Ержанға. Бейне бір биік- тен бүкіл далаға көз жүгіртіп тұрғандай. Бұдан үш жыл бұрын ауылға үлкен мақсатпен оралған ұстаз енді мол жарықты сол биікке шәкіртін бастап бара жатыр... КЕЗДЕСУ Айғаншаның туған күнін үй іші болып оңаша өткізуді ұйғарды. Өткен жылы ғана отыз жасқа толғанын совхоздың барлық мамандарын шақырып дуылдатып, думандатып атап еткен. Жылда олай ете беру ретсіз. Совхоз директоры әйелінің туған күнін сылтауратып, қара- мағындағылардан сыйлық алуды әбден әдетке айналдырды деген әңгіме қау ете қалуы хақ. Былтыр да біраз сөз болып барып басылды. Айғаншаны қойшы, қырсығы Сабырды шалады. Басшыға сын көп. Сәл ғана сыбыс шықса, өсекті қызыл жалдың құмын суырғандай бұрқы- ратып ала жөнелетіндер алыстан іздетпейді. Оның үстіне туған күн деген семьяның қуанышы. Есті келіншек ерінің осы айтқанын мақұл көрді. Ешкімді шақыртқан да, шақырған да жоқ. Алайда бұл ауылдың қай қазағы шақыртуға қараған, үй іші болып, оңаша шүйіркелесіп отырғанда бір топ қонақ сау ете қалды. -Оу, Айекең туған күнін ұрлап өткізіп жатыр ғой,— деп совхоздың бас зоотехнигі Сұлтан сөйлей кірді. Сабырмен институтта бірге оқыған жолдас болғандықтан, бұл үйде өзін еркін сезінетін. -Менің қарындасымда кінә жоқ, бәрі мына күйеу баладан, тамағын қызғанып жүрген,-деп Ағабекте әзілдеп жатыр. Ол совхоздың бас бухгалтері еді, Айғаншамен ата- ластығын арқаланып, жасы үлкен болса да, Сабырмен қалжыңдаса береді. -Ағабек-ау, менде не жазық бар, қазан-аяқтың иесі қарындасың емес пе? Айғаншаға тілі батпайтынын біліп, Сабыр да ағасының назын соған аудара сөйлейді. Директорға көңілдері жақын екі бас маман келіншектерімен келген, әзілдесе жүріп барлығы столға отырысты. Айғанша үшін біраз тост көтерілді. Бірақ ішіп жарытып жатқан ешқайсысы жоқ. Содан ба, басталған әңгіме де созылмай, шолтиып біте берді. -Бас-еке, сызып жібермейміз бе?— деді Сұлтан әлден уақытта. Ерлер жағы соны күтіп отырғандай, журнал столына қарай жылжи берді. Ойынның қызған кезінде телефон шылдырлады. Ау парткомның хатшысы екен. -Ертең біздің ауданға Ғайни Қасымбекова бастаған бір топ артист келеді,— деді ол.— Облыстан шыққанда хабарласып отырып, шекарадан сен тосып ал. Жастардың ішіндегі атағы жер жарып тұрғаны сол ғой,дұрыстап ұйымдастырыңдар. -Ертелеп қыстауларды көріп келуге жүргелі отыр едім,— деп Сабыр біраз қашқақтады. Оған хатшы көнер болмады. -Таңертең таптырмайтыныңды біліп, түнделетіп телефон соғып отырмын. Парторгің де жоқ, өзің боласың, мен де барамын,— деп телефонды қоя салды. Ғайни Қасымбекованың аты естілісімен үй ішіндегілер шулап кетті. Бірі даусын, бірі көркін мақтап ауыздарының суы құрыды. Әйелдер жағы оның телевизорға қай кезде қандай көйлекпен шыққанын анықтай алмай әуре. Тек Сабырдың көңілі ғана ашылмай қойды.Оны алғаш байқаған Сұлтан еді. Сабыр карта салған сайын: -Шіркін, біздің Сәкеңдер жымын білдірмей жүреді ғой,— деп қояды. -Сұлтеке, бүлдірмей отыр,— дейді Сабыр. Қатар жігіттердің қалжыңын Ағабек түсініп отырған жоқ. Бірте-бірте үй иесінің көңілсіздігін барлығы байқады. Содан соң-ақ отырыстың сәні кетіп, қонақтар қайтуға жиналды. Кісілердің тез кетуіне күйеуінің тұнжырай қалуы себеп болғанын сезген Айғанша жуып- шаюға тырысып, бәйек болды да қалды. Бірақ мейман- дар ертеңгі жұмысты айтып кешірім сұрағаннан кейін,ол да келіскендей кейіп танытты. Директордың көңілінің кенеттен құбылуын әркім өзінше жорамалдады. «Қүйеу бала болған соң ішек тартайын десең-ақ ішін тарта қалады. Сонда бұның не ойы бар?»— деп Ағабек келеді. -Бірге оқыған жолдасым дейсің, көрдің бе, аңқыл- дап келгеніңде жылы қабағын да көрсетпеді,— деп Сәуле күңкілдейді күйеуіне. Әйеліне көзін кулана тастаған Сұлтан жымиды да қойды. Ертең жұмыс күні болғандықтан Айғанша қонақтар- дың ерте кеткеніне аса өкініш білдірген жоқ. Ас үйде аяқ-табақпен әуреленіп кетті. Тек мұның туған күнінде күйеуінің мінезі кенеттен өзгергеніне қылт ете қалды. Бірақ бетке айтқан жоқ, қашанғы әдетімен ішінен тынды. Қонақтарын сыртқа шығарып салған Сабыр таза ауада біраз жүрді. Ай сүттей жарық. Сары күздің сал- қар түні салқын болғанымен суық емес. Жиын-теріннің етек-жеңі әлдеқашан түріліп қара жерге қайтадан түрен түссе де, қыркүйектің бұл өңірге бірде соғар, бірде соқ- пас бұлыңғыры мен сыбылыңқысын тілеген дала бойын әлі жимастан жатыр. Күйектен шыққан отарлардан бөліп алып калған өзінің жекеменшік койлары тұрған ашық-қораның касына келген Сабыр «шынында да қарашаның қара суығына дейін кыстау біткенді көріп шыққан жөн», деп түйді. Содан соң ертеңгі тірлік есіне түсіп, ерте тұру керек екенін ойлады. Бірақ бұл халінде кірпігі айқаса қоймайтынын да түсінді. *** Институт қабырғасындағы асыға күткен алғашқы дәрістің бірі мал қорада өтті. Мұнда момақан мөлиген есектен бастап, күрт-күрт күйсеген қой, төрт қабырғаны тарсынып тыпыршыған жылқыға дейін тұяқты біткен түгел еді. Малдың жайын жақсы білетін ауыл жігіттері гуілдесіп жүр. Әсіресе, жылқыны көргенде делебелері қозып, қаракер аттың жанына көбірек үйірілді. Жануардың қай тұқымнан екенін, сымбатын, сөз қып, біреулері жолын сүзіп, сауырынан сипап жатыр. Жұрттың көзінше сырын білмейтін малға жақындауға жүрексінген Са- быр ғана сырттап тұрды. Не де болса, ұстаз сабағын аяқтағаннан кейін қара кермен оңашада ортақ тіл табыспақ еді. Студенттер кеткен соң ол жұрттан көргенін істеп, қолын алыстан созды да, моһ-моһылап қара керге жақындай бастады. Жемшөпке тойынып тұрған мал жаңағыдай емес, еліріп қалыпты. Бұл енді жеттім дегенде сырт айналып кетті. Екінші әрекеті де нәтижесіз аяқталды. Үшінші рет көздеген мақсаты орындалып, қара кер мойнынан касытып еді, бір кезде әлденеден секем алды ма, басын кақшаң еткізгені, Сабыр ыршып кетті. Сол сәтте сықылықтай жөнелген қыз күлкісі денесін мұздай су тигендей дір еткізді. Артына жалт бұрылып қараса, есіктің аузында ішек-сілесі қатып, кекілді қыз тұр. Сабыр қапелімде қара керге кайта ұмтылудың да немесе шығып кетудің де ретін таппай состиған бойы қимылсыз қалды. -Жігіт деген жылқыға батылырақ жақындар болар,— деді Сабырдың ыңғайсызданғанын сезген қыз күлкісін тез тиып.— Қорыққанды мал да біледі. Содан соң ол қара керге жақындап мойнынан сипалай бастады. Қыздың сүйрік саусақтары кұлағының түбіне жеткенде жылқы тіпті пейілденіп басын шұлғи берді. -Сірә, қаланың қаратаяғысыз-ау?—деді Сабырға жүзін бұрып сүйкімді жымиған қыз.— Оқасы жоқ, әлі-ақ достасып кетесіз бұлармен. Мал жарықтық та мейірімді сүйеді. Тек мейірімді болсаңыз болғаны. -Ал мен сіз туралы солай, қалалық шығар деп ойлап едім,—деді өзінен-өзі ыржиған Сабыр... Ол Ғайнимен осылай танысқан болатын. Өзі тұлғасы талдырмаш болғанымен шаруа ауылда өскен ширақ қыз екен. Тіпті малсақ. Қолы қалт еткенде қораға кіріп, қара кердің күтіміне қолқабысын тигізіп жатқаны. Кейде мұнда Сабыр да келеді. Ғайнидің сүйрік саусақтары сып-сып етіп, аттың шылбырын қалай тез шешкеніне, содан соң жон арқасын, мойынын, көзінің үстін икемді жүгіріп өткеніне қарап қызығып тұрушы еді. Ал өзі осы қарапайым қимылдарды қанша қайталаса да, жылқыға жанасымы жасанды шыққандай сезінетін. Жылқышының қызы Ғайни мұндайда жылқы малының қасиеттері, малды ауыл өмірі, оның сәні — жайлау салтанаты, боранды қыстағы қарбалас қимылдар туралы айтады. Қыз әңгімесін қызыға тыңдайтын Сабыр алдағы өзі араласар шаруасы туралы көп мағлұмат алған. Олардың достығы осылай күнделікті қарым-қатынас барысында қалыптасып, бірте-бірте өмірлік қажеттілікке айнала бастады. Тіпті, сабақ үстінде де өзінен екі адам арыда Ғайнидің отырғанын сезіну, Сабыр көңіліне көп демеу болатын. Ұстазды ұзақ тыңдап кеткен жігіт бір сәт алғашқы дәрістің үстіндегідей селк ете түсер еді. Жоқ, мұны бұл кезде ешкім түртпейтін. Оң жағындағы кексе жігіт Керімбай да, сол жағындағы өзі кұралпы Сұлтанда партаға жабысып алып жазып жатады. Тіпті бұған назар да аудармайды. Оның жүрегін шартты рефлекске айналған белгісіз бір күні бүлк еткізетін. Содан соң ол Ғайниға қарайды. Жігіттің жалын жанарынан ұрланып ұшқан ұшқындар қыздың жұқалаң жүзіне тиіп шымырлатып өтеді де, сезім толқындарын ду көтереді. Алайда, осындай үнсіздіктің үстінде ғана оя- натын ұяң сезімдер көпке дейін екеуіне де құпиясын ашпады... *** Студенттік шағындағы тұңғыш жаңа жыл кеші Сабыр өміріндегі ең бақытты күндердің бірі болды. Бөлмелес жігіттермен бірге институт өнерпаздарының концертіне келген. Оның орта тұсында сахнаға ақ көйлегі жер сызып, қызыл қамзолы жарықпен жалт-жұлт еткен Ғайни шықты. Осы уақытқа дейін қыздың бұл құпиясын тіпті білсейші! Көнігі артистердей кеудесін кере батыл адымдаған әншінің ашық қара көздері гүл-гүл жанады. Торғын жүзі балбырап, жұқалаң ерні жымиып тұр. Сабырдың жанын қытықтайтын жайлы жымиыс. Міне, әнші оркестрге сәл ғана бұрылып иек қақты да, оның баяу сазына құлақ тосып салмақтана қалды. Содан соң үлпілдеп ұшқан жұмсақ үн бірте-бірте биікке көтеріліп, кең залды кернеп кетті. Биік сахнаның ортасында үп десең ұша жөнелгелі тұрған кішкентай ғана бұлбұлдың сайраған әні отырғандардың бойына шым-шымдап кіріп, жүрегін шымырлатты. Сиқырлы әуен сәулелі кеудеге сыздықтай кұйылып, бірте-бірте бойды алды. Бұлбұл қыздың көмекейінен қалықтап ұшқан бозторғай ән аспан биік залдың астына симай көлемді қаланың көшелерін аралап кеткендей. Бұл Сабырдың аса сүйіп тыңдайтын әнінің бірі «Ал- қоңыр» еді. Ән басталғанда-ақ оның жүрегі өрекпіп, дегбірі кетті. Содан соң мұңлы да назды әуенді алып ұшқан әсем үн жан дүниесін жайлап, бүкіл болмысы әнмен бірге қалықтап, әнмен бірге тербелді. Кенет кең зал сілтідей тына қалды. Көз ұшынан көрінбей кеткен бозторғай қалықтап келіп қайтадан ұясына қонды. Жоқ, бұл қас қағымға ғана еді. Шатырлаған шапалақ зал ішін жаңғыртты. Көпшілік қолқалаған соң қойсын ба, бұрынғыдан да бал-бұл жанған Ғайни сахнаға қайта шығып, тағы да ән орындады. Енді әуенге елтіп отырған жігіттің бойын құрбысына деген мақтаныш сезімі биледі. Кезек келесі өнерпазға тигенде ол үшін концертті одан әрі тыңдаудың еш мәні жоқтай кейіп танытып, орнынан тұрды. Ойы сахнаға жалғас қосалқы бөлмеге кіріп, осы әсері суымай тұрғанда қызды құттықтау еді. Алайда, Ғайнидың қолын кезек-кезек қысып жылы лебіз айтушылар мен қошаметтеп, қолпаштаушылар аз емес екен, солардан жол тимей тұрып қалды. Тап осы кезде тар балағы сидаң сирағын одан сайын сидитқан қара бұйра шашты қайрақтай лыпыған жігіт есіктен ентелей кіріп, өзгелерді киіп-жара қыздың қасына келді. Ол өзін: -Композитор Сәнжан Әлпейісов,— деп таныстырды. Содан соң сүлік сорғандай боп-боз бетін орынсыз жыбырлатып, жылдам-жылдам сөйлеп кетті де, Ғайнидың қолынан лып еткізіп өте икемді сүйіп алды. Қызарып кеткен қыз қолын тартып аламын дегенше қолтығынан ұстап, топтан беліп әкетті. Жуық арада жіберер емес, шашы шегіне бастаған тайпақ маңдайын жалт- жұлт еткізіп, басын шұлғып-шұлғып қояды. Біресе қос қолын қусырып кеудесіне басады, біресе қыздың білегінен ұстайды. Кекілін түзеген болып, басынан сипайды. Әйтеуір аузы бір тынған жоқ. Онсыз да табысына басы айналған қыз жігіт әңгімесіне майдай еріп, мәз болып тұр. Тіпті бағанадан бері күткен Сабырды байқайтын да емес. Мынадан кейін әлгінде ғана әнмен бірге аспанға алып ұшқан сезімі сап басылған Сабыр одан әрі қалу- ды ретсіз көріп сыртқа шықты. Жаңағы жайма-шуақ көңілі жәбір көріп жасып келеді. Жабырқаған жанына жұбаныш іздеген жігіт ннституттың мұз айдынына келді де, кезегімен бір пар коньки алып, ерсілі-қарсылы есіп жүрген көпшілікке қосылып кетті. Әйтсе де, айдынды айнала жарқыраған самала шамдар мен саңқылдаған музыка да, ары-бері зулаған жұрттың жарқын жүзі мен әр жерден естілген әзіл-күлкі де жігіттің құлазыған көңіліне қонақтай қоймады. Сабыр бұнда да байыз таба алмаған соң қайтуға бет алғанда, өзін шақырған таныс дауысты құлағы шалды. Айдынның шетінде аяғын қалт-құлт басқан Ғайни екен. Апыр-ау, ол қашан келген?! Жігіт кілт бұрылып қыздың қасына қалай жеткенін білмей қалды. -Тіпті, керемет конькиші екенсің ғой,— деді Ғай- ни.— Ал біздің ауылда мұз қататын өзен де жоқ, Жаңа жыл кешінде коньки тепкен түгіл тәлтіректеп тұрысым мынау... Қыз сәл күрсініп сөзін үзіп сипақтап қалды. Арада- ғы үнсіздікті Сұлтан бұзды. -Ой, сол да сөз, болып па, тез-ақ үйреніп кетесің, кел біраз сүйейін. Ол қыздың қиылған белінен кұшақтай ұстап, айдын- ға алып шықты. Сол сәтте бүкіл дүние түрленіп сала берді. Ақ түнде айдын үстінде ойнаған әр түсті сәуле айқыш-ұйқыш асыққан жастардың жанарындай жалт-жұлт етеді. Репродуктордан құйқылжыған әуезді әуен жүрек сазымен үндестік тауып, көкіректі кернейді... Айдыннан шыққан екеу жатақханаға жеткенде Жаңа жылға санаулы минуттар қалған. Сабырлардың бөлме- сіндегі шағын дастарқанның басы гу-гу етеді. Әні-міні дегенше ақ шампан да ашылып, ақ тілектер ақтарылды. Көңілді кеш пен қуатты шарап жігіттің желпініп келген көңілін одан әрі желіктіріп жіберді. Отырыстың ортақ әңгімесі өз өнерінің төңірегінен табылған Ғайнн да езуі жиылмай елжіреп отыр. -Сен қызды қысқы сессияда құлатып, институттан қуу керек,— деді бір кезде үлкендігіне салып батыл сөйлейтін кексе жігіт Керімбай. Оның оқыс айтқан әзілін орынсыз керіп, отырғандардың барлығы аңтарылып қалды. Ғайнидің жүзіндегі күлкі де ғайып болды. Тек Сұлтан ғана: -Кітапханадан гөрі сыраханаға үйірсің, Ғайниден бұрын өзің кетіп қалып жүрме?—деп жолдасының сөзін жақтырмай қағытып өтті. Оны қаперіне де алмаған Керімбай: Бұл қыздың орны консерваторияда,— деп жан- жағына қулана көз тастап, жымиып қойды. Сонда барып жігіттер ду күлді. «Шынында да солай ма екен?»— деп ойлады Сабыр. Бағана өзін құттықтамаппын ғой. -Әйтпесе,— әлі сөйлеп отырған Керімбай көз қиығын Сабырға бұрып иегін шошайтты,— мына қара сирақтардың бірі қолыңнан жетелейді де, ауыл қайдасың деп тартып отырады. Сөйтіп өнерің бір-ақ адамға бұйырады. Мұнысы артықтау шықты. «Бөріктінің намысы бір» емес пе, бөлмелесі үшін өзі қысылып, шекесінен суық тер бұрқ ете түскен Сабыр қызды ыңғайсыз әңгімеден алыс әкету үшін: -Билеп келсек қайтеді?—деді сыбырлап. Ғайни,үнсіз келісіп орнынан тұрды. Енді мал маманының ауыл өндірісіндегі ролі туралы қызыл өңеш болып айтысып жатқан топтың ортасынан екеуі елеусіз шығып кетті. -Қонцерттен кейін неге кетіп қалдың?— деді ұзаққа созылған үнсіздікті алдымен бұзған Ғайни жігіттің кеудесіне басын сүйеп тұрып. Өкпелеген адамдай ұртын томпайта қойды. -Әне бір, тайпақ шекемен тұрып алып, көз қырыңды да салмадың ғой. Жігіт даусы да назды шықты. -Ой, ол Сәнжан Әлпейісов деген композитор. Жаңағы мен айтқан «Шырайлымның» авторы. Осында студент жерлестеріне келген екен. Өзі бір қызық кісі сияқты. «Әнім орындаушысын енді тауыпты, жаңа аяқтаған тағы бір әнім бар еді, соны үйретейін, жүре қалыңыз»,— деп болатын емес. Асығыспын деп әрең құтылдым, сен де кетіп қалыпсың. Қыз тағы да жорта бұртиды. -Енді өйтпейсің ғой, ә? -?! -Неге үндемейсің? -Жауабын жүрегім айтып тұрған жоқ па? Қыз жігіт кеудесіне тығыла түсті. -Алдамай ма? -Онда өзімді де алдағаны. Бірақ, адамды өз жүрегі алдауы мүмкін емес. -Сонда да қорқамын. -Неден қорқасың? -Алғашқы махаббат алдамшы болады немесе сәтсіздікпен аяқталады дейді ғой. -Алдамшы болса махаббат емес, құмарлық қана. Ал сәтсіздікке келетін болсақ оны болдырмау үшін жолыңдағы кедергінің бәрін жеңіп шығуың қажет. Бағанағы Сәнжан Әлпейісов сияқты Қодарлармен күресу керек. -Қодарың не? Ол композитор ғой. - Жоқ, ол Қодар! Жігіт солай деп сеніммен айтты да, қызды құшағынан босатып, әлдеқалай сынып түскен шыбықты тауып алды да қолын алға қарай созды. -Махаббат сәтсіздікке ескі салттың құрсауы бұзылмай тұрғанда ұшыраған. Бірақ, ол кездегілер де өз бақыты үшін күрескен. Міне, солай былай... Ол шыбығын ерсілі-қарсылы сілтей бастады. -Мә, саған Сәнжан-Қодар! Сәнжан — Бекежан бұл сенің сыбағаң! Балалықтың ауылынан алыстай қоймаған «батыр» тіпті тоқталар емес, ойына келген ойынына өзі риза болып екіленіп жүр. Ғайнидың да ішек-сілесі қатып қалыпты. «Батыр» қолындағы қанжар-шыбығы сынып біткенше «шайқасты». Содан соң Ғайнидың алдына батыл адымдап келіп, бір тізерлеп, басын иіп кеудесіне қолын қойды. -Ханшам! Анталаған жауларыңыз жер қапты. Махаббат бағын енді ешқандай зұлымдардың аяғы баспайды. Оның бүкіл сұлулығы мен шәрбәті сіздің меншігіңізде! Алма ағашының аясында тұрған Ғайни да паңдана қалды. -Батырым, өмір кеші ұзап кеткен. Бұл заманда махаббатты қылышпен қорғай алмайсың. -Бикеш, қай заманда болса да сүйіскен жандардың құдіретті қаруы- ыстық махаббаты мен шексіз сенімі, ортақ ойы мен құстың қос қанатындай қатар қалықтаған асыл армандары. Жиырмасыншы ғасырдың алпысыншы жылдарында өмір сүрген ғашықтар — Ғайни мен Сабырдың да асыл армандары ортақ. Біз сол армандарға осылай қол ұстасып сапарға шығамыз. Ол орнынан тұрып, қызды құшағына алды да, жарқыраған жарықтан көзін көлегейлеп, ағаштардан ары биікке қарады. Бағана жапалақтап тұрған қар басылып, аспан шайдай ашылыпты. Сонау зеңгір көктен сансыз көп жұлдыздар жылы пейіл білдіріп, жымың қағады. Түнгі тыныштыққа мүлгіген алма бағын өздері иеленген екеу жаңа жауып басылған ақ қардың үстімен алғашқы қадамдарын басты... * * Жаңа жыл кешіндегі концерттен кейін көп ұзамай институттың көркем өнерпаздар үйірмесіне Сәнжан жетекші болып келді де, азғантай уақытта ансамбль құрды. Сол- ақ екен, ансамбльдің де, оның белді әншісі Ғайнидың де атағы дүркірей бастады. Сан түрлі байқаулар мен конкурстерге қатысып жүлде алып жүрді. Бірақ Сәнжанның келуі Сабырдың көңіліне мазасыздық әкелді. Әйтеуір осы жігітті алғашқы көргеннен суханы сүймей-ақ қойды. Ғайни да соның әнін айтқыш. Өзге өнерпаздар кеткен соң да, екеуінің оңаша қалып, қара рояльдің жанында көп бөгелетіні бар. Неғып бітпейтін репитиция екенін білмейді. Ол азда десең «газетке жазатын едім дей ме-ау, киноға түсуге шақыратын едім, телестудияға хабарға қатыстыратын едік дейме-ау» әйтеуір әр түрлі сылтау айтып, Ғайнидің есігін қағушылар көбейіп кетті. Мұның бәрі Сабырдың жанын егеп, жүрегін сыздатты. Алайда қолы қалт еткенде өзін іздеп келіп тұрған Ғайниді көргенде көңілі қайта жадырайды. -Ой, шаршадым Сабыр,— дейді Ғайни ондайда.— «Өлең айтсаң жаныңды жеп айтасың» деген аталы сөздің мағынасын енді ұғынғандаймын. Сабыр енді аяй бастайды. Тіпті, оған қыздың жүзі сарғыш тартып жүдеп кеткендей көрінеді. -Қоя қойсаң қайтеді?— дейді шын көңілімен. -«Әуелі бұл шіркінді бастау қиын да, содан соң тастау қиын»,— деп күледі қыз.— Алда телебайқау тұр, институт намысын қорғамаса бола ма? -Тағы да тайпақ шекенің әнін айтамын десеңші. Сабыр түнеріп сала берді. -Ол менің ұстазым ғой, әнін қалай орындамаймын. -Ол Қодар! Жігіт ызалана түседі. Ғайни Сәнжан туралы жылы лебіз айтқан сайын сайтаны қозады. -Ақылды едің ғой, Сабырым,— дейді сол кезде қыз қос білегін жігіттің иығына салып. Алғашқы Жаңа жыл кешіндегідей құлағын Сабырдың кеудесіне тосады. -Қай заманда болса да, сүйіскен жандардың қуатты қаруы — ыстық махаббаты мен шексіз сенімі, ортақ ойы мен құстың қос қанатындай қатар қалықтаған асыл армандары. Сенің жүрегің солай деп тұр ғой, батырым. Қыз есіктен ентелеп кірген батырды ізетпен қарсы алған хан қызының кейпіне келе қалады. Сол-ақ екен Сабырдың көңіліне кірген сәл ғана кірбің сонымен шайылып, олар ыстық сезімнің еркіне беріліп кететін. Сол бір түндердің бірінде екеуінің де бойын буған бұйдасыз сезім бұрқан-тарқан болып бұзылып шықты. -Қайдасың, Сабыр? Бармысың ойбай? Тұрмыс бөлмесінде киімін әзірлеп жатқан Сабыр жатақхананы басына көтере жау шаптырып келген Керімбай екенін білсе де бұрылмады. Лекциядан соң ар жақтарына ел қонған жігіттердің ішін түстіктің тоғы түрткілеп бірдеңені ойлап шығарып жүретіндері бар. Сондықтан да: -Е, бармын,— деді де, одан әрі өз тірлігімен болды. -Кеудеңде жаның бар ма деймін? Ә, бұл қыздың туған күніне баруға дайындалып жатыр. Отырасың, иә, жанына, айырылдың қыздан. -Кімнен? Мәселенің байыбына бармаса да, Сабыр аптығып тұрған жолдасының сөзіне тіксініп қалды. Ісін тастай беріп сұраулы жүзін бұрды, Керімбайдың шегір көзі шатынап, жұқа танауы едірейіп тұр. Ғайнидан деймін! Ту, сендердің қалжыңдарың-ай, іштерің толып жүреді екен осы. Сабыр үтігін қайта қолына алды. Ойбай-ау, мынау иіс сезбес әлі сенбей тұр. Енде- ше қазір Ғайнидың бөлмесіне баршы, Сәнжан екеуі оңаша отыр. Қолында гүлі бар, келгеніне көп болды. Мен сені іздегелі қашан! Онда тұрған не бар? Мына жауапты естіген Керімбай одан арман шаң- қылдап кетті. Онда тұрған не бар дейді, әй, мынау. Саған баяғыда айтқанмын, мықты болмасаң бұл қу қыз сазға отырғызып кетеді деп. Айтқаным келгені осы емес пе, туған күніне Сәнжанды да шақырыпты. -Солай де... Мәселенің төркініне енді түсінген Сабыр денесінен ду көтерілген ашудың жетегіне ілесіп, тұра ұмтылды. Тоқта! Керімбай кес-кестей берді. -Бұл жерде болмайды. Шыққаннан кейін оңаша- сын тауып, қайтып Ғайниға жоламастай етіп жіберу ке- рек, ол тайпақ шекені. Керімбайдың бұл сөзі Сабырды сабасына түсіргендей тоқталып қалды. Жолдасыныц жанып шыға келген түріне қарап біраз тұрды да: -Әй, қойшы,— деп қолын бір сілтеп шығып кетті. Бірақ бөлмеде байыз тауып отыра алмады. Бүлініп тұрған ештеңе болмаса да, ішкі дүниесіне түскен бүлік тыншу бермеді. Мәселенің басын ашып алу керек дейді белсенділеу ойы, үшінші адам ол жерде артық. Не мен, не Сәнжан. Бұл қу сирақ композитордың көкейін курстағылардың бәрі сезеді, кешке барамын деп күлкіге ұшырайтын жағдайым жоқ. «Шынында Сәнжанның келгенінде тұрған не бар дейді, бір ойы. Ансамбльдің жетекшісі, шақырса шақырған шығар». Бөлмесін ары-бері кезген Сабыр ақырында алдымен Сәнжанның өзімен сөйлесу керек деген шешімге келді. Олар есіктің алдында жолықты. Қетіп бара жатқан Сәнжанды қуып жеткен Сабыр: -Сенімен оңаша сөзім бар еді,— деді тәтесінен. -Менімен? Танымадық қой? Сәнжан қасын таңдана көріп жымиып қойды. Ғайниге алғаш келгенінде зып-зып етіп зырылдай жөнелген Сәнжанның өзін көргенде маңыздана қалуы Сабырдың ашуын қайта қоздырды. -Танымасаң таныстырамын, былай шығайық. -Мәссаған, жігітім, тіпті ашулысың ғой. Ал таныстыр өзіңді, мені болса да танып тұрған сияқтысың. Сәнжан тағы жымиды. Жұқа беті жыбырлаған сайын Сабырдың көзіне құбыжық болып көріне түсті. -Мен Сабырмын! Сен жаңа ғана шыққан бөлмеде... Ызадан өзін-өзі әрең ұстап, тістене сейлеп келе жатқанда Сәнжан сөзін бөліп кетті. -Түсінікті, ар жағын айтпасаң да болады. Ол сағатына бір қарап алып, сәзін ары қарай жалғады. -Асығыс едім, дегенмен он-он бес минут уақыт бөлуге болады, сөйлессек сөйлеселік. Бұл жолы Сәнжан күлген жоқ. Сабыр оның ақ құба жүзі одан ары куарып кеткенін байқады. Екеуі жатақхана алдындағы жасыл ағаштардың көлеңкесіне келіп тұрды. Ал, құлағым сенде,— деді Сәнжан. Сейтсе де Сабырға мүлде назар салмастан жайбарақат тұр. -Қыз өзінді каламайды екен, соңынан салпақта ғанды қойсаң қайтеді?—деді Сабыр тағы да тігінен. Сәнжан қанша сыр бермеймін десе де қызарып кетті. Бірақ сабырынан айрылмастан, өзіне тән сыпайылықпен сөйледі. , -Мен ұстазбын,— деді ол.— Шәкіртімді туған күнімен құттықтауға келдім. Сондықтан жаңағы сөзің артықтау шықты, жас жігіт. Ал ұнату, ұнатпау мәселесіне келетін болсақ, ол менің ішкі жұмысым. Оған сен қол сұғуға тиіс емессің деп ойлаймын. -Қол сұққан мен емес сенсің! -Бірақ мен саған ешқандай кінә артып тұрған жоқпын ғой. Ал, білгің келгені осы болса айтайын, иә, мен Ғайниді сүйемін. -Ол сені сүймейді. -Мүмкін, бәлкім жек көретін де шығар. Қалай болған күнде де мен жүрегімнің айтқанымен жүремін. Солай, бауырым, ол сен шамданды деп шешіле салатын шаруа емес. Өз дегенімен барып бір жерден шығатын шығар. Сәнжанның қашанда қиғаштанып тұратын кербез қабағына көлеңке түсіп, бір түрлі жаси сөйледі. Жаңа ғана кісімсіп тұрған жігіттің күйректене қалғанына қыбы қанған Сабыр енді кекетуге көшті. -Жүре бер ендеше жүрегіңе жетеленіп. Жеткен жеріңе сәлем айтарсың,— деп мырс ете қалды. Бір қуарып, бір қызарған Сәнжан тағатынан айырылып, қолы-басы қозғалақтап кетті. Сымша керілген еріндері лезде жыпылдай жөнелді. -Табалағаның ба, бұл? Әлі ертерек емес пе екен? Солай болар, бауырым. Әнші менен қойшының үйлесе қоюы қиын шығар. Иә, солай, ол әнші болуы керек. Қонсерваторияға түсіп қайта оқуы тиіс. Меніңше солай етеді де... Ал сен... Сәнжан сөзін үзіп, кенеттен жымиды да «чао» деп қолын бұлғап бұрылып жүре берді. Әңгіменің аяғы бұлай бітеді деп ойламаған Сабыр тұрған орнында қалшиды да қалды. Анау аяғын асыға басып, алыстап бара жатқан жігітке оның айтпағы көп еді. Өзінше артар кінәсі де аз емес-ті. Жаңағы сөз төбесінен жай түскендей етті. Оның мәнін санасына сіңірген сайын жаны жайсызданып, тұла бойынан әлдеқандай мазасыздық, әлденеге деген қарсылық қатар көтерілді. «Ол қайта оқиды. Ал мен... Иә, мен ше? Жоқ, мүмкін емес, Ғайнидің бұдан бүккен бөтен ойы бар деу ақылға симайды. Ол екеуінің ойлау жүйесі әлдеқашан бірігіп кеткен. Бұл жаңағы тайпақ шекенің бықсытып жүргені. Тұрған бойында түтіп жеуім керек еді өзін». Жатақханаға қарай жайлап жылжыған жігіттің көңілі өз сенімін қанша медет тұтқанымен жаңағы астаң-кестеңде сызат берген сезімінің әр жерінен күдігі құрғыр да қылтия қалады. * * * Сабырды көрген қыздар шу ете қалды. -Сендерді шақырған уақытымыз болған жоқ қой,немене бірің бір, екің екі. -Туған күнге келген болсаң сыйлығың қайда? Күйеу баланы құр қол кіргізбейміз. Қүйеу болған соң көмектесейін деп келген ғой. Картоп тазалатып қойыңдар. -Жоқ, еден жусын. Сабыр үнсіз, әйтеуір ыржиған болып тұр. -Немене, бәрің адам көрмегендей шуылдап, күйеу боп түсіп жатқан жоқ қой. Соңғы сөзді айтқан Ғайни болатын. Өзі гүл-гүл жайнап кетіпті. Қысқа қырқып, қос самайын жаба жайған қара шашы қыздың әлі күнге балаң қалпын сақтаған. Талдырмаш денесі бұл күнде сәл толысқанымен, қыпша белі кал-қалпында. Үстіндегі ақшыл көйлегі өңін ашып, тұла бойына қона қалған. Ғайни жанарымен жігіт жүзін бір сипап өткенде-ақ оның езу тартқанымен түтігіп тұрғанын байқаған. Қыздарды сөзбен қақпайлап, өзі киіп кеткені сол еді. -Жігіт осы қызда ғана бар, бірдеңе десең қорғаштай кетеді. Бибінұр өзгелерге көзін кысып. Ғайниді кайрай түсті. бірақ әңгіме одан ары өрбіген жоқ. Сабырдың сынық жүзін жаңа байқаған басқа қыздар үнсіз қалды. Екеуі сыртқа шығып кеткенде ғана арттарынан Бибінұр тағы да: -Әй, қыз, езіліп тұрып алмай тез қайт, столыңды өзің жөндемесең, өзгенің қойғанын ұнатушы ма ең,— деп қалды. Ғайнидің ең жақын құрбысы болғандықтан ерке наз ғып әзілмен айтты. Бірақ олар арттарына да қарамастан қатар аяңдаған бойы кете берді, -Сабыр, а Сабыр! Бибінұр айқайлап тұр. Ал екеуі естісе де елең етпестен жасыл бақтың ішіне енді. Бұлардың өздерінің меншікті армандарын қарлығаштың қос қанатындай қатар ұшырған бағы. -Тынықпайсың ба, енді, ертең жұмысқа тұра алмайсың ғой. Жоқ, бұл жалғыз еді, айқайлаған да Бибінұр емес. Ол ұйқыдан шошып оянғандай селт ете қалды. Содан соң жан-жағына қарады. Өз есігінің алдында, алма ағашының түбінде жалғыз отыр екен. Мұны шақырған Бибінұр емес, әйелі Айғанша еді. -Ұйықтап қалғаннан саумысың? Сабыр орнынан тұрды. Ұйқтамаса да оянғаны рас. Алысқа кетіп қалған ойы кенеттен үзілгендіктен меңзең. Бұл тұрысын өзі бөтенсіреп қалғандай. Сонда да әйеліне үйреншікті әдетпен салмақты жауап қатты. Жоқ, Айым, дала тамаша екен. Салқында отырып шаруа қамын ойлаған қандай рақат. Ту, бастықтардан тапсырма алсаң тынышың кететіні-ай осы сенің. Одан да демалсаңшы. Мақұл, Айым. Қазір! Ерінің әйтеуір өз есігінің алдынан табылғанына көңілі жайланған келіншек күзгі түннің салқынынан денесі тітіркеніп, көп тұра алмай үйге кіріп кетті. Оңаша қалғаны сол еді, Сабырды қаумалаған қалың ой қақпайлап әкеліп жатақхана жанындағы жасыл баққа Ғайнимен бірге қайта кіргізді. Ол екеуі өздері бауыр басқан мол бұтақты алма ағашының түбіне келіп тұрды. Батысқа ойысқан күн сәулесі әлсіз самалмен тер- белген жапырақтардың арасынан сауылдай құйылып, қарсы алдындағы Ғайнидің жүзінде ойнақ салады. Содан ба, қыз алабұртып тұр. Сабырдың сауалына айтар жауабын да толқып бастады. Соңғы кезде сол бір ойдың жегідей жей бастағаны рас. Сенімен ақылдасуға өзім де оқталып жүр едім. Шынында қалада қалсақ қайтеді?— дейді ол, Бұл Сабырдың мүлдем күтпеген жауабы болатын. Өйткені екеуі де жолдаманы оңтүстікке, Ғайнидің облысына алған. Оған себепші болған да сол еді. «Біздің облысқа барайық»,— деген. «Менің романтикам дала. Қөктеменің шуағынан жаңа оянып керіліп жатқан кербез далада көкемнің күрең төбелімен көсілте бір шапқанды, жайлау кешіндегі алтыбақан басында айтылған әнді қаланың бар қызығына айырбастамас едім»—дейтін Ғайни! «Шіркін, жылқы малына жететін түлік жоқ қой. Аяғын қаз-қаз басқан құлыншақтың артынша-ақ көп жылқының соңынан құлдыраңдап шапқылай жөнелгені қандай сүйкімді. Менің мінезім де сол құлыншақтарға тартқан. Солардың еркелігі мен тентектігі жұққан»,— деп Сабырды бір-екі түймештеп, жасыл бақтың ішін жар- қын күлкіге толтырып жүгіре жөнелетін Ғайни. Өндірісті үйымдастыру жөніндегі лекциядан кейін, қалын. ойға шомып тұрғып: «Иә, жылқы жарықтыққа соңғы кезде көңіл бөлінбей кетті. Бір шаруашылыкта бір табыннан ғана бар. Ол өзі бағуы жеңіл жануар ғой. Қыста суыққа, жазда ыстыққа төзімді, қай кезде болса да өз аяғымен оттайды, байласаң тез семіреді. Арзан ет пен шипалы қымызға қарқ қылады да тастайды. Оқасы жоқ, бұл істі ауылға барғаннан кейін екеуіміз қолға аламыз. Солай ма, Сабыр? Табын-табын жылқы өсіреміз ғой, ә! Сен жылқы совхозының директоры боласың, ал мен жолым жіңішке ғой, селекционер-зоотехник болсам жетеді»,— деп армандайтын Ғайни. Сол Ғайнидің арманы арнасын қалай оңай өзгерткен? -Солай де... Дала қызы даладан қашады де... Ой үстінде тұрған жігіт таңырқаған түрмен даусын соза жайлап айтса да, бар өкпе-назын да, қызға артар кінәсін де, осы бір ауыз лебізімен білдірді. Бүл сөз Ғайнидің сезім пернелерінің ең нәзік қылдарын қозғап өткен еді. Ол қызына сөйлеп кетті. -Мен даланы сенен кем сүймеймін, Сабыр. Мен далада туып, далада өстім. Егер менде құйттай ғана талант бар болса, сол дарынды бойыма дала сіңірді. Оның тамыры туып-өскен топырағымда деп білемін. Ол үшін ескен ортама мәңгі-бақи қарыздармын. Далама деген шексіз сүйіспеншілік билегендіктен де мен мал маманы болуды армандағанмын. Нәзік жынысқа қол емес деп қарсы болған әке-шешемді де тыңдамастан осы институтқа оқуға түскенмін. Өскен ортамның тіршілігі сол болғандықтан мен де одан алыс кетпеуім керек. Өз ауылымның тынысымен тыныстап, шаруасын шаруалауым керек деп есептегенмін. Бірақ табиғаттың маған берген сыйы басқа екен. Ол берген өнерді құмға сіңген судай құрғатып жіберуге менің хақым жоқ. Өзі сыйлаған сыйын жоғалтар болсам, далам мені қайта кешірмес еді. Мен оны дамытуым керек. «Бір мал маманы кем болса, оны ауыстыратын адам табылады, ал дарынды әнші кем болса, халықтың рухани азығы ортаяды»,— деген жоқ па еді, ұстаздар. Сондықтан мен консерваторияға қайта түсемін. -Ал, мен туралы ойладың ба? Жігіттің даусына кекесін араласқанын Ғайни сезсе де, сыр білдірмей жауабын байыпты беруге тырысты. -Сен түсінуге тиіссің, Сабыр. Ұстаздар аспирантураға қал деп жүрген жоқ па, өзіңді де. Сонда екеуміз де бірге боламыз. -Қойдың қандай шөп жейтінін әлі күнге дейін кітап арқылы ғана білетін қаланың қаратаяғы ғылыми мақала жазып, мал арасында жүрген мамандарға ақыл айтуы керек қой. Жоқ, Ғайни, мен бұл мамандыққа сен сияқты биік мұратпен келмесем де, өзімді содан табамын. -Одан әрі оқу мамандығыңнан алыстау емес, қайта оған жақындай түсу. Біздің мамандық ең алдымен қолмен ұстап, көзбен көруді, жүрекпен сезінуді керек етеді. Ал қалада ұлы әншінің атқосшысы болу үшін ғана қалуыма болады. Келе-келе оған да жарамауым мүмкін. Қырыстанып тұрған Сабырдың қияңқы сөзіне Ғайнидің дөңгелек жүзі түгел қызарып сала берді. Алма ағашын саусақтарымен сипалап тұрды да, соған ғана сыбырлағандай. -Біздің махаббатымыз үшін ше?—деді бәсең дауыспен. -Оқуын, мамандығын, жігітін түгел талақ еткен қызда қайдағы махаббат? -Жоқ, қателесесің, Сабыр! Қыз жұлып алғандай жылдам айтты. Менің бойымдағы махаббат қазір бұрынғыдан да күшті. -Ә, әлгі тайпақ шекеге деген сезіміңіз шығар сергелдеңге салып жүрген? -Өнерге деген махаббат!Сол сезім еркімді айырып, бүкіл болмысымды билеп алса, амалым не? -Еркіңіздің осал екенін білеміз. -Ұятсыз! Шарасы таусылған қыз одан әрі шыдай алмай кеудесін қысқан күйінішке тығылып, орындыққа сылқ отыра кетті. Булыққан ашуы буда-буда болып көз жасымен бірге қосыла төгілді. Ашуының ащы найзасын қыз арына аямай сұққанын аңғарған Сабыр да жуасып, енді жұбата сөйледі. Кешір, Ғайни, сені бұлай ренжітейін деген жоқ едім. Бірақ өзің де ойланшы, адам қоғамға пайдалы қызмет етсе болды емес пе? Тіпті сенің өзің ұнататын мамандығың бар ғой. Олай емес, Сабыр. Жүрегің берілген жұмыстан өзіңді айыру — сүйгеніңнен айырылумен бірдей. Махаббатын жоғалтқан адамның жан азабынан оның өкініші кем емес. Мұның бәрін қай ұстазыңнан үйрендің? Жігіттің даусына қайтадан кекесін араласып қатқыл шықты. - Жүрегім сезеді. Ендеше екеуміздің арамызда өткеннің бәрі сіз үшін түшкіртіп қана тынатын жеңіл тұмаудай-ақ болды ғой. Қыз кенет басын шалт көтерді де өксігін лезде тиып орнынан тұрды. Сабырға тіктеп қадаған ашық қара көздерінен жалт-жұлт еткен ұшқын байқалады. Қаймақ ерніне кекесіннің ізі түсіп, жүзінде жігітті мүсіркеу тұр, Мен сенің тоғышарлық психологиядан әлі арылмаған адам екеніңді білсемші, осы уақытқа дейін. Сен әйелсің, алдымен жар болуды ойлауың керек дегенің ғой. Иә, мен әйелмін, жар болуды ойлауым керек. Бірақ жынысым бөлек болғанымен менің де сен сияқты ойлайтын басым, көретін көзім, еститін құлағым, сезінетін жүрегім бар. Сондықтан мен алдымен өмірдегі өз орнымды табуым керек. Ал әйел арына келетін болсаң, ол сен ойлағаннан тереңде, жүрегінде жатыр. -Тоғышарлықтың батпағынан суырып алғаныңыз үшін мың да бір рақмет. Бірақ менің тәрбиеммен одан әрі айналысуға уақытыңыз жоқ болу керек, байқаймын. Өйткені, сізді ұлы мақсаттар күтіп тұр ғой. Ал жаңағы сөзіңіз «сен сияқты қойшыға қор бола алмаймын, ертерек қара қазанның күйесіне қанша былғанса да мыңқ етіп мінез шығармайтын өз теңіңді тауып ал» дегеніңіз шығар. Біз солай деп ұғамыз да, сізге бөгет болмас үшін сыпайы ғана қоштасып, жөнімізді табамыз. Сау болы- ңыз, қазақ өнерінің көгінде жанғалы тұрған жарық жұлдыз. Ол Ғайнидің алдында басы жерге тигенше еңкейіп тағзым етті де, кілт бұрылып жүріп кетті. -Сабыр! Ұмсына берген қыз даусы жалынышты шықты. Жігіт тоқтаған жоқ, тек шолақ аллеяның шетіне іліккенде барып артына бір рет қайрылған. Алма ағашын сүйеніш еткен ақ көйлекті қыз ашылған еріндерін де жия алмастан аңырған бойы тұр екен. Мұның тоқтағанынан үміт етіп қолын созғандай болды. Бірақ Сабыр ілезде сырт айналып, адымын жылдамдатып алыстап кетті. Бұл күні ол көшеде ұзақ жүрді. Алматының жазғы кеші де жайдары, осы мезгілде, әсіресе, сапырылысып кететін қала тұрғындары да көңілді еді. Сабырға солай көрінді. Әсіресе, өзі құралпы жастар жағы шетінен әзіл- қой, күлегеш сияқты. Мұның бәрі оның сайтанына тигенімен Ғайнидің туған күнін өткізіп жатқан жатақханаға да қайтып оралғысы келмей, бағытсыз, мақсатсыз кезе берді. Қайда баратынын білмейді, әйтеуір бір кезде трамвай аялдамасына келіп тоқтады. Білектерін айқастырып, бір-бірінің белінен демей ұстап көпшіліктен оқшау тұрған қыз бен жігітке бірден назары түсті. Жігіт құпиялап қыз құлағына бірдеңе айтып жатыр. Ол тана көздерін жалт еткізіп, жігіттің жүзіне жымия қарайды. Жігіт те. Сабыр теріс айналып кетті. «Жасанды, бәрі жасанды, өтірік... Жұрт дегенің актер болып кеткен. Ол екеуі де солай. Ынтық жандардың ролін ойнап тұр. Сыртқы кейпін шебер келтіреді. Ал ішкі дүниесін білмейді, одан мүлдем бейхабар, тіпті өздерінің сол мүсәпір халін сезбейді де...» Бір топ жас бүкіл көшені басына көшіре даурығып, аялдамаға келіп тоқтады. Қыздардың қолында гүл, жігіттер жағы ораулы зат көтеріп алған. Олар аялдама толы адамдарға да, арлы-берлі етіп жатқандарға да назар аудармастан аяқталмаған әңгімелерін одан әрі жалғастыра берді. Қалай десең олай де, бірақ мен Нұргүл мен Асқардың танысқандарына бір апта болмай жатып үйлеруін құптамаймын,— дейді ұзын бойлы, көзілдірік киген ақ сұр жігіт. Жақындау тұрған тәпелтек бойлы тығыншықтай қара қыз қарсы дау айтты. - Олай деуге хақың жоқ, кейде адамды бір-ақ әрекетінен тануға болады. -Адам сан қырлы, оның бәрін бір аптада біліп біту мүмкін емес. -Бірақ, бір сырлы. Оның кілтін тапса, бір-ақ сәтте ашылуы мүмкін. -Әділ сенің сырсаңдығыңның кілтін әлі қолына түсіре алмай жүр екен ғой? Сөзге дембелше келген бұйра бас жігіт араласты. Топ ду күліп, елдің бәрінің назарын өздеріне бұр Қайран, жастық-ау,— деді қолында таяғы бар қырма сақал қара шал, қасында отырған сары кемпірге. Бірдеңе дедіңіз бе? Қемпір шалдың аузына құлағын тосты. Әлі езулерін жиып үлгермеген көңілді топты таяғымен көрсеткен шал: -Қайран, жастық-ай деймін,— деп сөзін қайталады. -Күлкіден айырмасын оларды. Кемпір күрсініп қойды. Мұны көріп шал үндемей қалды. Көңілді топтың әңгімесі қайта жалғасты. -Сендер Нұргүлді білмейсіңдер ғой, - Тәпелтек қыз әлі тиылар емес. - Оның махаббаты өрт болып келеді ғой. Асқар да қатты құлады. Қыз ақырын ғана күрсініп қойды. -Бірден лапылдап жанған оттың өшуі де оңай. Үйленетін жастар бірін-бірі 9—12 ай сынауы керек деп оқығаным бар бір жерден. Көзілдірікті жігіт те өз дегенінен қайтпады. Осы кезде арқырап, сартылдап жұрттың бәрінің даусын жұта трамвай жетті де, олар орындарынан қозғалды. Кездейсоқ құлағы шалған жаңағы жастардың әңгімесі жүйкесін одан арман жұқартқан Сабырдың жан дүниесін қайтадан мазасыздық жайлап алды. «...Өрт болып келді ғой!» Қайдағы өрт осыларды алып бара жатқан. Өзің өртеніп кетерсің». «Тоғыз-он екі ай керек дейді-ау. Тапқан екенсің! Тоғыз ай емес, тоғыз жыл сынағанда да тақырға отырғызып кетемін десе оп-оңай». *** Уақыттың қанша екенін білмейді, әйтеуір түн. Бақтың ішінде алма ағашын құшақтап тұр. Жылаған ба? Солай сияқты, беті су. Ол орамалын алып сүртінді. Тамағы кеберсіп, керемет бір шөл алып барады. Жанжағына карап, өзіне-өзі келгенше біраз отыратын орындық іздеді. Сонда барып таныды. Өзінің бағы екен, Ғайни екеуінің. Тап осы екі айырылып өскен алма ағашының түбінде табысқан олар. Бағана да қыз осында қалған. Екі аттам жерде екеуі отыратын орындық болу керек. Солай қарай келіп, шетіне іліге бере сылқ ете түсті. -Ой, мама! Біреу шошып кетті. Ол сүзіле түсіп соған қарады. Орындықта екеу отыр екен, қыз бен жігіт. Тағы да солар, қайда барсаң алдыңнан шығады. Күні бойы құтылмай-ақ қойды, қаптаған ғашықтардан. Бұлары әлі сары ауыз балапандар екен. Қыз үрпиіп жігітке одан арман тығыла түсті. -Тсс,—деді Сабыр сұқ қолын ерніне жақындатып.— Шошымаңдар. -Не керек өзіңе?— деді түсін суытқан жігіт. Қызға көзғып айтса да, каймығыңқырайтын сияқты. Сабыр оларға тесіле қарап біраз отырды да, кенеттен сыпайылана қалды. -Маған ештеңе керегі жоқ. Отыра беріңдер, сырласыңдар, болашақтарыңды болжаңдар. Иә, солай, ендігі кезек сендердікі. Бірақ бұларыңның бәрі бос әуре. Сендер әншейін өздеріңді алдап отырсыңдар... Мені мас дейтін шығарсыңдар. Жо-оқ, мен мас емеспін, сендер массыңдар. Иә, иә... сендердің саналарыңды қазір ғашықтық улаған. Айналарыңның бәрін көріп отырмын дейсіңдер. Олай емес, көріп отырған жоқсыңдар, қарап отырсыңдар. Дүниеде не болып жатқанын махаббат уынан айыққан кезде көресіңдер. Ал қазір, отыра беріңдер, болашақтарыңды болжай беріңдер. Ха, ха. Ол өте бір ұнамсыз дауыспен сақ-сақ күлді. Жігіт кызға әлденені айтып жұбатып жатыр. Бірақ қыздың шошына қараған көзі мынау сайтандай сап ете қалған маста. Сабыр сөзін аяқтаған соң көп отырған жоқ, орнынан сүйретіле тұрып, жүре берді, әлі күліп барады. Кенет... кілт тоқтады, күлкісі де сап тиылды. Ән... жатақханадан ән естілді, тура өз бөлмесінен шығады. «Ал- қоңыр» еді, Ғайни еді. Ол көптен бері Ғайнидің әндерін магнитофонға түсіріп, жинап жүретін. Сол үшін сатып алған. Бағана арнау сөз жаздырып, бүгін туған күніне тартпақ еді. Бәрі қалды... Әлемнің астаң-кестеңі шықты. Жоқ, әлем өз орнында, өз жөнімен жүріп жатыр. Бүлінген Сабыр, жан-дүниесін әлдилеп жүрген әдемі бір сезім болушы еді, әйнектей күл-талқаны шығып, енді қайтып қалпына келместей күл талқаны шықты. Енді әннің де, магнитофонның да керегі жоқ. Қазір барады, барады да күл-талқан қылып шағып тастайды... *** Сол кештен кейін екеуі де бір-біріне тоң теріс жүрді. Қарама-қарсы кездессе көрмегендей өте шығатын. «Жүз күн сынбаған шөлмек бір-ақ күнде сынды». Олардың керісіп қалғанын курстағылардың бәрі білді. Бұл қыздан құтылғаның дұрыс болды,—деп Керімбай жұбату айтты Сабырға.— Соңғы кезде жүріс- тұрысы көбейіп жүр еді. Артист деген әйел болып абырой әпермейді. Сол Сәнжанына бара берсін. Бейауыздау бұл жігітті Сабыр ұнатпайтын. Ол сөйлесе жыны қозады. Осы жолы бір түрлі көңіліне медеу тұтты. Бірақ оны қоштаған да, қарсы да болған жоқ. Үндемей тыңдады да койды, өзі де әлі бір шешімге келіп үлгермеген еді. Бір күні Бибінұр мұны жерлес қызының туған күніне шақырды. Жалғыз барғаным ұят қой, жерлестерім институт бітіргенше ешкімнің етегінен ұстамапты дейді ғой,— деп қалжыңдады.— Тастақта болатын еді, түнде жалғыз қайта алмаймын,— деді. Әйтеуір Сабырды көндірді. Бірақ қу кыз алдапты. Сұлтан екеуінін істеп жүргені екен. Оның қандай өтірік айтқанын кім білсін, Ғайниді ертіп келіпті. Ретін тауып екеуін қатар отырғызды. Қанша сыр бермейін десе де, қыздың өкпесі тарқағанын Сабыр сезді. Қас-қабағының қимыл-қозғалысынан, жаудырай қараған қарақат көздерінен байқады. Неге екені белгісіз жұрттың бәрінің ықыласы осыларға ауды. Сөзді де алдымен беріп, әзіл де екеуіне арналып жатыр. Туған күнін өткізіп отырған Салиха да өзге меймандарынан бұрын көңілін Сабыр мен Ғайниге білдірді. Бәрінің сөзі бір жерден шығады. Сабырдың жүйкесі қайтадан сыр берді. Қенеттен көңілі «көтеріліп» сөзуарланып кетті. Бірақ ар жағында қиястық қылтиып тұрғанын Ғайни анық байқады. Оған Сабырдың әрбір қылығы мәлім еді. Ал ол болса Ғаниге бір рет те назар аудармастан қарсы алдында отырған Қатира деген жалпақ бет жуан қара қызға қадалып алды. Сіздің көзіңіз қоңыр екен,— деді.— Қой көздер мейірімді болады. Жарықтық қойдың өзі де жуас жануар ғой. Сондықтан сіздің жұмсақ жанарыңыздың жайма-шуақ назарына іліккен жігіттің арманы болмас еді. Жоқ, сіз әзіл деп түсінбеңіз, имандай шыным. Құдай ашық бояулы көздерден сақтасын. Олар кісінің өңменінен өткенде ертеп жібере жаздайды. Әлсіздеу болсаң, жүрегіңді күл қылып жандырады да өзге бір объектіге жайбарақат ауысып жүре береді. Ондай көздер тек тып-тыныш дүниені күйдіріп-жандыру үшін жаратылған. Ал, қой көз дегендер... Мен қой кездер үшін, сіздің көзіңіз үшін ішемін. Келіңіз, соғыстырып кояйық. Ішпейсіз бе? Оқа емес, өзім-ақ алып қоямын. Мен ешкімге өкпелемеймін, қойшылар кінәмшіл болмайды. Иә, иә, мен койшымын. Жақында диплом алып қой бағуға барамын. Ал сіз болашақ педагог болуыңыз керек. Қағыс естімесем солай ғой деймін. Мінезіңіз келеді екен. Сіз де биыл бітіресіз бе? Екеуміз бірге кетсек қайтеді. Мен малды оқытамын, қай өріске жайылып, қай суатқа кұлауды үйретемін оларға. Ал сіз біздің келешек ұрпағымызды және келешегі жоқ болса да мені оқытасыз. Жоқ, сіз ашуланбаңыз, мен шын көңіліммен айтып отырмын. Жақында бір ұстазымнан айырылып, енді кімнен ғибрат аларымды білмей жүргенім... Ғайни мен Қатира орындарынан қатар көтерілді. Жанарын жас жуған Ғайни ызалы көзін аса бір жиіркенішпен жалт өткізді де, жылдам басып шығып кетті. Соңынан Бибінұр жөнелді. Отырыстың шырқы бұзылып, елдің бәрі дүрлігіп қалды. Сабыр ғана түк болмағандай әлі сөйлеп жүр. Иә, биге шығамыз ба? Қатира, қайда барасыз? Мен сізбен ғана билеймін... Музыка қайда, жігіттер-ау? Сұлтан Сабырды сыртқа сүйресе, ол Қатираға жармасады. Бір жігіттер кіжініп бұларға тұра ұмтылды. Араша түскен қыздарға көнбей, таптап жіберердей болып төніп келді. Сұлтан Сабырды тастай беріп, араларына тұрды. Аналарға қолын сермеп бірдеңе айтады. Олар көнер емес, Сұлтанды ығыстырып тастап, Сабырды алқымнан алды. -Ордаш, қойыңдар енді! Қатираның даусы өктем естілді. Бәрінен артық белсеніп жүрген шашы бар, қысық көзді бұжыр бет жігіт әжептәуір жуасып қалды. Қызды тыңдайтын сияқты. -Қонақ жігіттің бір әзілін көтермегеніміз ұят болады. Салиханың тамашасын бұзбаңдар. Одан да билейік. Біреу лезде радиоланы қосты. Қатира Сабырдың алдына келіп, иіліп ізет жасады да: -Мен сізді биге шақырамын,— деп жауабын күтпестен қолын жігіттің иығына салды. Сабырда үн жоқ. Қыздың ығына көніп, музыканың ырғағына ілесе берді. Ойсыз, сұлқ жанары Қатираның көзіне тіктеп қарай алмай төмен тарта береді. Сыртқа шығып келсек қайтеді?— деді қыз бір кезде. Сабыр оның тілегін үнсіз қабылдады. Есіктің алды жарық екен. Түнгі салқын ауа жігіттің денесіне жайлы тисе де, еңсесін басқан зіл батпан салмақты сыпырып тастай алмады. Қызға көзі түсіп кетіп еді, түленіп тұр екен. «Қазір шапалақпен тартып жібереді»,— деп ойлады. Сөйтсе екен деп тіледі. Сонда тынысы бір кеңіп, жан дүниесін удай ашытып тұрған ұяттың ащы запыранының сәл болса да, зәрі қайтар еді- ау. Бірақ күткені болмады. -Мен сізге не жазып едім, сонша жәбірлейтіндей?—деді жай ғана.— Көріксіз қызды қорлай беруге болады деп ойлайсыз ба? Жүрек жұрттың бәріне бірдей берілген... Қатира сөзін аяқтай алмай булығып жылап жіберді де, жылдам басып жүріп кетті. Беті ду ете түскен Сабыр қапелімде не істерін білмей қалшиды да қалды. Содан соң ғана қыздың артынан барып жұбатып, кешірім сұрауы керектігі ойына келді. Бірақ оны істей алмады. Шегелеп тастағандай сіресіп тұрған аяқтарын қозғауға жігері жетпеді. Бұдан да ұрғаны, ұрысқаны жақсы еді. Бірақ қыз өйтпей-ақ, өз ұятына өзін өртеп, өзі қоздатқан шоққа өзін қақтап кетті. Соны ойлағанда жігіттің жүрегі шымырлап, кеудесі қысылды. Кенет көңіліне күдік кірді. «Қыздар деген осы маңдайыңды тасқа тақ еткізеді де тайып отырады»,— дейді онысы. Жан-жағына қарады, шынында Ғайни да, Қатира да жоқ еді. Өзі кұла дүзде жалғыз қалғандай сезінді. Көңілі де құлазып, бей-жай күйге түсті. Енді ешкімді де, тіпті өзін де айыптамады. Санасы топастанып, ар, ұят туралы ұғымдар көмескі тарта бастады. Соңғы күндері өз басынан өткен оқиғалар да, алда күтіп тұрған тағдыр тауқыметі де мазасыздандырмады. Дүние төңкеріліп түссе де жаны ауырмайтын сияқты. Қайтайықшы,—деді қасына келген Сұлтанға, бір түрлі қажып, шаршап айтты. *** Қөп ұзамай олар оқуын бітіріп, жан-жаққа тарап кетті. Сабыр мен Сұлтан бір облысқа келіп, көршілес ауданда қызмет етті, екеуі де осында үйленді. Айғанша Сабыр жатқан үйге көрші еді, мектепте пионер вожатыйы болып істейтін. Сондықтан бірін-бірі жиі көріп тұрды. Алғашқы кезде Сабыр сұңғақ бойлы сүйкімді қызға бозбалалық мінезбен көзін бір қадап өтетін де қоятын. Алматыдан оқып келген ересек жігіттің қылығына жүзі ашыла қоймаған Айғанша қысылып сала береді. Бидай өңі біресе қуарып, біресе қызарып жүрегі аттай тулайтын. Табиғатынан биязы қыз жігіт жанынан өткенше бойын жиып, жүзін төмен салғанымен, артынан аса бір айрықша ықыласпен көз салар еді. Оны Сабыр бірден сезді. Сөзді де уақытты көп өткізген жоқ. Келесі көктемде олардың тойы болды. Ғайниді Алматыдан аттанғаннан кейін Сабыр қайтып көре алмады. Қонсерваторияның дайындық бөліміне түсіпті деп естіді. Баяғыда шағып тастамақ болғанда жігіттер аман алып қалған Ғайнидің әндері мен арнау сөз жазылған магнитофонды ғана сол бір күндердің кө- зіндей көріп қастерлеп ұстап жүрді. Оңаша кештерінде ойға батып отырып тыңдағанды ұнататын. Бірақ мұның өзі жүрегін одан ары жаралап, көңіл күйін тұңғиыққа тарта берген соң, қыдырып келе қалған інісіне сыйлады. Қыздан бір-екі рет хат та келіп еді, жауап жазған жоқ. Кейіннен Сәнжанмен тұрмыс құрса керек... Ойлап отырса содан бері он жыл өтіпті. Бұл уақтын ішінде кітаби білімімен ғана келіп жұмысқа арал қан қаланың жігіті шаруаның ыстық-суығына піскен іскер басшы болды. Өмірге, өткенге көзқарасы да ол кездегіден көп өзгерді. Бірақ бағана батып кеткен күннің батыс көкжиекке ұзақ тұрып алған әлсіз сары табындай бір сәуле мұның көңілінде де бұғып жатып алды. Ол кейде осылай оянады. Оянады да ескі науқас сияқты жүрегін сыздатып қоя береді. Рас, қасында қас қабағына қараған Айғанша бар. Кейіннен балалар келді дүниеге. Үй іші базар болып, қуаныш та көбейді. Әйелі екеуі әлі күнге ищай деспепті. Үй ішінің ортақ тірлігін кейде өзі билеп-төстеп кеткенде де Айғанша қабағы кіржигеннен артық кінәласа қойған жоқ. Ел де осы семьяның жарастығын аузынан суы құрып сөз қылады. Шіркін, Айғаншаның мінезін айтсаңшы, жібектей ғой, жібектей. Қашан көрсең де ашық-жарқын көңілмен аңқылдап тұрғаны,— деп әңгіме етеді. Мұның бәрі Сабырдың көңіліне жылы тиеді. Өзінін Айғаншаны мақтаныш тұтатынын сырт жұртқа да білдіріп кояды. Алайда жан түкпірін мекендеп алған әлгі бір сәуле кейде ойнақ салып шыға келетіні бар. Ондайда отқа айналып, жүрегі жалын шашады. Мынау ауылды да, ана жатқан даланы да тарсынып, Ғайни мен екеуінің арасындағы жұбайылық сыйластықтан аспай қойған шеңберді талқандап бұзғысы келеді. Олардың арасындағы ортақ тіршілік пен өзіндік қызықты, барлығы да оңай шешілген төрт дүниесі түгел тұрмысты қанағат етпей асау қиялы алып қашады. Тек өмір тәрбиелеген мінез оны ешкімге сездіртпей терең жасыра біледі. Бірте-бірте жалын да басылып, от та өшіп, көкіректе қайтадан бір жылт еткен сәулесі қалады. Ол сәулесі Ғайни екенін, жүрегіндегі ескі науқас да соның сағынышынан жабысқанын Сабыр жақсы біледі. Бірақ бұл әбден үйреніскен, өзінің бар екенін білдірмесе жаны жетімсіреп қала- тын, қажеттілікке айналған әдемі ауру еді... Алма ағашының түбінде ұзақ отырған Сабыр көрші үйдің қоразы шақырғанда барып орнынан тұрды. Денесі құрысып қалған екен, бақтың ішінде біраз жүрді. Үйленген жылы өз қолымен отырғызған бұл ағаштардың жемісін жинап алғалы да көп болды. Сарғайған жапы- рақтары да түсіп, күздің алғашқы қара суығынан қара қошқылдана бастаған. Сабыр жыл сайын алма ағашының гүлдегенін асыға күтеді. Қөктемнің бояуы қаныққан шағында көкпеңбек әлемге пәктік пен нәзіктік әкелген ақ гүлдер ерекше бір алаулап көрінер еді. Қарауға қашан да көзі тоймайтын Сабырдың да жүрегі жұмсара түседі. Өкінішке орай алма бағының бұл кезі ұзаққа бармайды. Ол да диалектиканың дегенімен тіршілігінің келесі кезеңіне өтіп, бойына жеміс жинау қаракетіне көшеді. Адам өмірінің табиғаттан бір айырмашылығы оның көктемі жылда айналып келе бермейді ғой, шіркін. Ол өзінің мерзімі әр түрлі болып келетін көктемінде ашқан гүлінің жемісін, кейде кермегі аралас болса да, өмір бойы өз жүрегіне азық етеді... Шақырған қораздардың даусы бірте-бірте көбейіп, таң қараңғысында мүлгіген ауылдың тыныштығын бұзды. Бұл алдағы тіршіліктің хабары еді. Соны сезінген Сабыр сылбыр басып, үйге қарай аяңдады. Таңертең күндегі уақытында совхоз директоры кеңсесінде отырды. Қашанғы әдетімен кешкілікте өткізген нарядта берілген тапсырмалардың тоқтаусыз орындалуын өзі қадағалады. Нақтылықты сүйетін басшы бір ғана шаруаны ертеңге қалдырды. Қыстауларды көріп қайтуға мал шаруашылығы жөніндегі орынбасары Сұлтанды да жіберген жоқ. Оның бойында бір өзгерістің барын қағаздарға қол қойдыра кірген Ағабек те байқады. Қабағы салбырап, өңі сұрланып отыр екен. Тек ол: «Қеше мені шығарып салған соң Сұлтан досын қай- та шақырып алып, екеуі оңашалап басқан-ау шамасы»,— деп жорыды. Директордың көңіліндегі құбылысты жықпай таныған Сұлтан ғана еді. Осындайда сыр бөлісер жолдасыңның болғаны да қандай жақсы. Жарына сездіре алмайтын сезімін бірге сезінетін Сұлтанның орны Сабыр үшін бөлек болатын. Бәлкім, Ғайнимен арасындағы махаб- баттың куәгері болғандықтан ба, әйтеуір оған деген ықыласы айрықша. Ана бір жылы Сұлтан орнынан түсіп қалғанда, өзі шақыртып алып қызмет берген. Анда- санда кеудесіне толып кететін шерін соған ғана шығарып, бір жеңілдеп қалғандай болатын... Совхоз директоры Алматыдан келе жатқан артистерді қарсы алуға бас зоотехникті ғана ертіп шықты... МАЗМҰНЫ Ескі жара (повесть) Оралу (повесть) Кездесу (әңгіме) ВОЗВРАЩЕНИЕ П о в е с т и и рассказ (на казахском языке) ИБ № 1007 Редактор Е. Елубаев. Рецензент А. Ныса^ налин. Художник Б. Исабеков. Худ. редактор И. Балдано. Техн. редактор Қ. Турымбетова. Корректор Р. Жаканова. Сдано в набор 10.05.79. Подписано к печати 15.08.79. Формат 70хЮ87з2. Бумага тип. № 2. Гарнитура литературная. Псчать высокая. П. л. 4,25. Усл. п. л. 5,95. Уч.-изд. л. 5,87. УГ14591. Тираж 10 000 экз. Заказ 606. Цена 35 коп. Издательство «Жалын» Государственного комитета Казахской ССР по делам издательств, полиграфии и книжной торговли, 480003, г. Алма- Ата, ул. Гоголя, 111. Фабрика книги производственного объединения полиграфических предприятий .«Кітап» Государственного ко- митета Казахской ССР по делам издательств, полиграфии и книжной торговли, 480046, г. Алма-Ата, пр. Гагарина, 93. Каталог: admin -> files files -> Ббк 83. 3 (5 Қаз) Қ 25 Қ25 Қалдыбаев Ә. Көңіл көмбесі files -> Баймаханбет ахмет аяулы соқПАҚ Тараз, 2008 жыл. Менің президентім files -> Аула драмалық шығармалар әрқилы ойлар атланта жоқ, америка сапары files -> Тақталас. Пьесалар, бірқақпайлар. Тараз, «Сенім» баспасы, 2006-256 бет files -> Шағын хикаяттар, әңгімелер, ертегілер, мысалдар files -> Баймаханбет ахмет жас шынар, ТӘкаппар шынар тараз – 2013 жыл files -> Арғынбай бекбосын фәнилік драма (2500 рубаят) files -> Тұрсынхан Жақыпқызы (Сембаевна) Бердалина Өлеңдер мен әңгімелер files -> Елен Әлімжан бауыржанның пырағЫ files -> Үміт битенова көҢіл күнделігі жүктеу/скачать 275,11 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|
1 2