Әліпбек ардақ ЗӘуірбекқызы жеткіншектердің салауатты өмір салтын эстетикалық құндылықтар негізінде қалыптастыру

Диссертациялық зерттеудің басты нысанасы болып табылатын салауатты өмір салтын эстетикалық құндылықтар арқылы қалыптастыру мәселелері төңірегіндегі философия, педагогика, әлеуметтану, психология ғылымдарындағы еңбектерді және негізгі мектепте жүретін пәндер бойынша оқулықтар мен оқу бағдарламаларын талдап, зерделеудің нәтижесі төмендегідей қорытынды жасауға мүмкіндік берді:

1. Педагогика ғылымы саласында жеткіншектердің салауатты өмір салтын эстетикалық құндылықтар арқылы қалыптастыру мәселесі қашан да өзекті болғандықтан, оның көптеген ғылыми зерттеулерге негізделуі айқын. Осы мәселенің тарихы көне дәуірден басталып, Шығыс пен Батыс өркениеттерінде қарқынды дамып отырды.

2. Көшпенділер өркениетінің салт-дәстүрлері, әдет-ғұрыптары және Қазақ хандығы дәуірінде жарық көрген Өтейбойдақ Тілеуқабылұлы, Құртқа Сұлтанқожаұлы ойшылдарының еңбектері, қазақ халқының генетикалық тазалығын сақтауда, денсаулығы мықты жас ұрпақты тәрбиелеу үшін жоғары деңгейде жасалынған «Қасымханның қасқа жолы», «Есімханның ескі жолы» заңдары мен Тәуке ханның «Жеті жарғысы» бүгінгі күні салауатты өмір салтын ұлттық идея ретінде қабылдауға негіз болатын тарихи құжаттар.

3. Адамзат дамуының эволюциясында жалпы адамзаттық құндылықтардың өзгеріске ұшырауына сай, эстетикалық құндылық ұғымына салауаттылық ұғымдары қатарласа дами бастады. Біздің зерттеуіміздің барысында осы ұғымдардың әрқайсысына анықтама беріліп, олардың өзара байланысы, сабақтастығы анықталды.

4. Эстетикалық құндылықтар – күрделі жүйе. Адам өзінің өмір салтында әсемдік дүниесін жоғары бағалауы, оның тұла бойынан сұлулық, әдемілік қасиеттерімен қатар, эстетикалық компоненттердің бүкіл жиынтығының көрініс беруімен ерекше мәнге ие болады. Денсаулыққа деген дұрыс көзқарасты әсемдік дүниесімен жүзеге асырып, жан саулығы мен тән саулығы үйлесімділігінің қажеттілігі – салауаты өмір салты болып табылады.

5. Салауатты өмір салты мен эстетикалық құндылықтар арасындағы өзара байланыс пен сабақтастық айқын байқалады. Салауатты өмір салты адамның өмір тіршілігі барысында жеке қызығушылығы мен қажеттілігінен туындайтын, адам табиғатына аса қажетті әсемдікті, сұлулықты, тазалықты талап етеді. Сондай-ақ, эстетикалық құндылықтар - адам өзінің салауатты өмір салтында әсемдік дүниесін жоғары бағалауы, оның тұла бойынан сұлулық, әдемілік қасиеттерді дамытып, ерекше мәнге ие болады.

6. Педагог-психолог ғалымдардың зерттеулері мен көзқарастарын талдау жеткіншектік кезеңнің психологиясы мен салауатты өмір салтының басты құндылығы – дүниенің әдемілігіне, сұлулығына деген ерекше қызығушылықтарымен, эстетикалық талғамы мен мұраттарын дамытуға өз бетінше ұмтылыс, талпыныс жасауымен, әсемдік пен әдемілікті сезінуімен ерекшеленеді.

8. Жеткіншектердің салауатты өмір салтын эстетикалық құндылықтар негізінде қалыптастырудың мазмұндық-құрылымдық моделі жеткіншектердің көзқарасын байытуға, әсемдікті әрекетінде қалыптастыруға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, моделдеудің нәтижесі эстетикалық құндылықтарды бағалай білетін, сақтай алатын, салауатты өмір салты қалыптасқан тұлғаны тәрбиелеуге бағытталады.

9. Тәжірибелік-эксперимент жұмысының барысында жеткіншектердің салауатты өмір салтын эстетикалық құндылықтар негізінде қалыптастыруда оқу-тәрбие үрдісінің мүмкіндіктері мен «Эстетикалық құндылықтар негізіндегі салауатты өмір салты – ұлттық тәрбиенің тірегі» жобасының мазмұнын жүзеге асыру, оның тиімді жолдары мен әдіс-тәсілдерін анықтауға бағытталған. Бұл жоба жеткіншектердің эстетикалық құндылықтарды өз өмір салтында сақтай отырып, оны бағалай білуіне деген көзқарасы қалыптасуына, салауаттылық жайындағы түсініктерінің тереңдеуіне өз ықпалын тигізеді.

Жалпы білім беретін мектептің негізгі сатысы – 5-9 сыныптағы жеткіншек-оқушылардың салауатты өмір салтын эстетикалық құндылықтар арқылы қалыптастыруда қол жеткен нәтижелер мынадай ұсыныстар жасауға мүмкіндік берді:

- жеткіншектердің салауатты өмір салтын эстетикалық құндылықтар арқылы қалыптастырудың маңызын дұрыс жолға қою үшін оқу-тәрбие бағдарламалары мен оқу-әдістемелік кешенді жетілдіру;

- жеткіншектердің салауатты өмір салтын эстетикалық құндылықтар арқылы қалыптастыруда жалпы білім беретін мектептің барлық сыныптарына және арнайы орта оқу орындарына арнайы тәрбие курсын енгізу;

- жеткіншектердің салауатты өмір салтын эстетикалық құндылықтар арқылы қалыптастыруды жоғары сыныптардың оқу-тәрбие үрдісімен байланыстырып, ұштастыру.

Қорыта айтқанда, жеткіншектердің салауатты өмір салтын эстетикалық құндылықтар арқылы қалыптастыру мәселесі – қазіргі қоғам талабы тұрғысында өзінің маңыздылығымен, көкейкестілігімен құнды. Олай болса, ұсынылып отырған мәселе күрделі болғандықтан, оның көптеген салаларын қамтып шығу мүмкін емес және ол оқу-тәрбие үрдісінде жеткіншектердің салауатты өмір салтын эстетикалық құндылықтар арқылы қалыптастыру мәселесін одан әрі жетілдіруді қажет етеді.

2 Қазақтың ұлттық тағамдарын дайындауға үйрету арқылы жеке тұлғаны тәрбиелеудің ерекшеліктері // Оңтүстік Қазақстанның білімі және ғылымы. –Шымкент, 2002, №29. –21-23бб.

3 Қазақтың ұлттық тағамдарын тұрмыста қолданудың жеке тұлға тәрбиесіне әсері // М.Әуезов атындағы аспиранттары, магистранттары мен дәрістенуші-зерттеушілердің ғылыми еңбектерінің жинағы. М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан Мемлекеттік университеті. –Шымкент, 2002. №3 - 88-89бб.

4 Оқушыларды халық даналығы негізінде салауатты өмір салтына тәрбиелеу // «Қоғамдық даму, ғылымның және білімнің мәселелері». Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан Мемлекеттік Университеті – Шымкент, 2003 - 3-25 бб.

5 Халық педагогикасында баланы салауаттылыққа тәрбиелеудің мәселелері // «ХХІ ғасырдағы көзқарас: Мамандарды даярлау және аймақтық экономиканы басқару». Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. Ұлағат академиясы. – Шымкент, 2003 - 401-403 бб. (І.Смановпен авторлық бірлестікте).

6 Жеткіншектерді салауатты өмір салтына тәрбиелеудің кейбір мүмкіндіктері // Зерттеуші. – Шымкент, 2006. №2.– 149-153бб.

7 Этнопедагогика. // Оқу құралы. - Шымкент. «Нұрлы бейне» баспасы, 2004 -182 б. (С.Тілеуовамен авторлық бірлестікте).

8 Педагогика. // Оқу құралы.- Шымкент. «Нұрлы бейне» баспасы, 2006. -130 б. (С.Тілеуовамен авторлық бірлестікте).

9 Жеткіншектерге эстетикалық тәрбие беруде олардың психологиялық ерекшеліктерін ескеру мәселелері. // «Педагогикалық кадрларды дайындаудың қазіргі заманғы өзекті мәселелері». Шымкент педагогикалық институтының 70-жылдығына арналған Халықаралық ғылыми-практикалық конференция - Шымкент. 2007 – 19-22 бб. (А.Малдыбаевамен авторлық бірлестікте).

10 Оқушыларға этноэстетикалық тәрбие беру мәселелері. // «Шығармашылық іс-әрекетті дамыту арқылы бәсекеге қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру мәселелері». Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. Халықаралық қазақ-түрік университеті Шымкент институты. Академиялық инновациялық университет. - Шымкент-Москва, 2009. 3 бөлім - 245-248бб.

11 Особенности мыслительной деятельности подростков. // «Шығармашылық іс-әрекетті дамыту арқылы бәсекеге қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру мәселелері». Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. Халықаралық қазақ-түрік университеті Шымкент институты. Академиялық инновациялық университет.- Шымкент-Москва, 2009. –1 бөлім.- 49-51бб.

12 Этнопедагогика / Электрондық кітап-ЭЕМ-ға арналған бағдарлама. Академиялық Инновациялық университеті баспасы. Зияткерлік меншік объектісін мемлекеттік тіркеу куәлігі. -Астана қаласы. – 2009. № 579 22.07. (С.Тілеуовамен авторлық бірлестікте).

13 Рухани-эстетикалық тәрбиенің негіздері. // «Жас ғалымдардың қазіргі кездегі ғылыми зерттеулері: өзекті мәселелері және келешектері». Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан Мемлекеттік университеті. – Шымкент, 2009- 83-86б.

14 Қазақ этнопедагогикасының құндылықтары негізінде жас өскіннің эстетикалық көзқарасын қалыптастыру. // Оңтүстік Қазақстан ғылымы мен білімі. – Шымкент, 2009. №1 (74). – 29-34 бб. (Т.М.Алсатовпен авторлық бірлестікте).

15 Қазақ халқының отбасылық тәлімдеуіндегі қыз балалардың сыр-сымбат тәрбиесі. // Оңтүстік Қазақстан ғылымы мен білімі. –Шымкент, 2009. №2 (75). – 7-11бб. (Т.М.Алсатовпен авторлық бірлестікте).

16 Бастауыш мектеп оқушыларының эстетикалық талғам қабілетін дамыту. // Ізденіс – Поиск. – 2008. №2 (2). – 224-226б. (Т.Сүюбердиевамен авторлық бірлестікте).

17 Ертедегі қазақ жері – салауатты өмір мен эстетикалық тәрбиенің бастауында. // «Жас ғалымдардың заманауи зерттеулері». Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан Мемлекеттік университеті. – Шымкент, 2010, 3-5 бб. (С.Жанболатовпен авторлық бірлестікте).

18 Психологиядағы жас дағдарыстар мәселесі. // «Мамандар дайындаудағы жаңа бағдар: өзектілігі мен болашағы». Оңтүстік Қазақстан құқық және салалық технологиялар колледжінің 40-жылдығына арналған Халықаралық ғылыми-практикалық конференция. Оңтүстік қазақстан құқық және салалық технологиялар колледжі. – Шымкент, 2010 - 183-187бб. (А.Малдыбаевамен авторлық бірлестікте).

19 Бесік және бесік жырларының баланың эстетикалық талғамы мен салауатты өмір салты дағдыларының қалыптасуындағы орны. // Ұлт тағылымы. – 2010. №3 (2). – 25-27б.

20 Салауатты өмір салты мен эстетикалық құндылықтардың қалыптасуындағы спорттың мәні. // Қазақстан кәсіпкері. – 2010. №8.- 28 -29 бб.

21 Табиғат – сұлулық пен салауатты өмір негізі. // Ізденіс – Поиск. – 2010. №3 (2). – 316-319 бб.

22 Жеткіншектердің салауатты өмір салтында эстетикалық тәрбие берудің маңыздылығы. // Қазақстан жоғары мектебі. – 2010. №3 (1). – 37-41б.

23 Оқушылардың салауатты өмір салтын эстетикалық құндылықтар арқылы қалыптастыруда арнайы бағдарламалардың рөлі. // Ізденіс – Поиск. – 2010. №3 (1). – 246-252 бб.

24 Жеткіншектердің салауатты өмір салтын эстетикалық құндылықтар негізінде қалыптастыру. / Оқу құралы. - Шымкент, 2010 ж. -72 бет. ( А.Н.Көшербаевамен авторлық бірлестікте).

Формироване здорового образа жизни составляет основу официальных документов государственного уровня: Закон об Образовании, Закон о сохранении здоровья граждан Республики Казахстан и другие. Так, в стратегической программе «Казахстан 2030» здоровью нации посвящен специальный раздел, в котором Президент страны подчеркивает, что без формирования здорового образа жизни невозможно построить цивилизованное общество, достичь развитой экономики, улучшить благосостояние народа.

Проблема формирования здорового образа жизни имеет многоаспектный характер и рассматривается учеными разных отраслей научного знания. Философское и психолого-педагогическое определение здорового образа жизни базируется на воспитании физически развитой личности с высокой интеллектуальной культурой, широким мировоззрением, внутренним богатством души.

Несмотря на многочисленные исследования, выполненные как теоретическом, так и в прикладном аспекте, реалии сегодняшнего дня требуют новых неординарных подходов в решении проблемы. Один из путей формирования здорового образа жизни видится на основе эстетических ценностей, где, согласно точке зрения видных ученых, заложен богатый арсенал, способствующий воспитанию физически и духовно здоровой личности. Воспитание чувства прекрасного, благородства души ведут к нравственным поступкам и здоровым, трезвым мыслям.

Здоровый образ жизни на основе эстетических ценностей сегодня может претендовать на статус национальной идеи, следуя опыту развитых странах Востока и Запада. По нашему убеждению и. как свидетельствует проведенное исследование, исторические документы периода Казахского ханства – «Праведный путь Касым хана», «Древний путь Есим хана», «Жеты жаргы» Тауке хана, а так же «Шипагерлік баян» мыслителя Отейбодак Тлеукабылулы, наследие Куртки Султанкожаулы являются достоянием нации и лежат в основе формулирования национальной идеи.

Подростковый период в силу физиологических и психологических особенностей является наиболее благоприятным для формирования здорового жизни на основе эстетичесаких ценностей. Так как в этот возрастной период, как никогда раннее, появляется потребность в освоении эстетических ценностей, наблюдается одухотверенность душевного состояния, осознание чувства прекрасного.

Таким образом, здоровый образ жизни на основе эстетических ценностей в рамках транслируемой национальной идеи и как эффективный путь воспитания подростков, имеет как теоретическуи практическую значимость и актуализируется целенаправленным исследованием научных основ проблемы.

Объект исследования: учебно-воспитательный процесс в средней общеобразовательной школе.

Предмет исследования: формирование здорового образа жизни подростков на основе эстетических ценностей.

Цель исследования: научно-теоретическое обоснование и разработка эффективных путей и методов формирования здорового образа жизни подростков на основе эстетических ценностей.

Задачи исследования:

- раскрыть сущность понятий «здоровый образ жизни» и «эстетические ценности», научно осбосновать их взаимообусловленность и взаимосвязь и систематизировать прогрессивные идеи в этом направлении;

- охарактеризовать особенности подросткового периода, научно обосновать возрастную потребность в освоении подростками эстетических ценностей;

- разработать структурно-содержательную модель формирования здорового образа жизни подростков нв основе эстетических ценностей, определить его компоненты и показатели;

- раскрыть значение формирования здорового тобраза жизни подростков на основе эстетических ценностей в рамках национального воспитания,разработать методику, определить пути ее внедрения в учебно-воспитательный процесс общеобразовательной школы и проверить его эффективность опытно-эксперементальным путем;

Методологическими и теоретическими основами исследования является научно-педагогические труды, посвящённые формированию мировоззрения личности, философские, психологические теории и учения, аксеологический подход, теория личности и теория деятельности роли общечеловеческих нравственных, духовных и эстетических ценностей в формировании всесторонне развитого человека.
Научная новизна и теоретическая значимость исследования:

- раскрыта сущность понятий «здоровый образ жизни» и «эстетические ценности», научно осбоснована их взаимообусловленность и взаимосвязь и систематизированы прогрессивные идеи в этом направлении;

- дана характеристика особенностям подросткового периода, в силу возрастных и индивидуальных особенностей научно обоснована естественная потребность в освоении подростками эстетических ценностей;

- разработана структурно-содержательная модель формирования здорового образа жизни подростков на основе эстетических ценностей, определены его компоненты и показатели;

- раскрыто значение формирования здорового тобраза жизни подростков на основе эстетических ценностей в рамках национального воспитания, разработана методика, определены пути ее внедрения в учебно-воспитательный процесс общеобразовательной школы и проверена его эффективность опытно-эксперементальным путем;

Практическая значимость исследования.

В целях эффективности формирования здорового образа жизни подростков на основе эстетических ценностей разработан прект «Здоровый образ жизни на основе эстетических ценностей – опора национального воспитания», который включает:

- целевую программу « Здоровье детей- будущее нации», рекомендованную учителям и учащимся школ;

- программу творческого клуба «Сыр-сымбат» - «Изящество»;

- учебно-методическое пособие Формирование здорового образа жизни подростков на основе эстетических ценностей.

Материалы исследования могут найти применение на уроках «Технологии» и во внеклассной деятельности общеобразовательных школ, внешкольных учебно-воспитательных организациях, системе повышения квалификации учителей в качестве лекуционных курсов, составить основу самостоятелной работы студентов в высших учебных заведениях и др.

- сущностная характеристика и значение базовых понятий «здоровый образ жизни» и «эстетические ценности»; прогрессивные идеи в этом направлении в различных цивилизациях;

- роль и значение эстетических ценностей в формировании здорового образа жизни подростков;

- структурно-содержательная модель формирования здорового образа жизни подростков на основе эстетических ценностей; ее критерии и показатели;

- сиситема и содержание работы по формированию здорового образа жизни подростков на основе эстетических ценностей.

SUMMARY

Alipbek Ardak Zaurbekovna
FORMATION OF HEALTHY MODE OF LIFE OF YOUNG GENERATION ON THE BASIS OF AESTHETIC VALUES
13.00.01 – General pedagogics, history of pedagogics and general education, ethnopedagogics
The actualization of the research. The main problem for the humanity during the time globalization is upbringing of thoroughly developed person. The modern man not leading a regular life, not adopting the world aesthetic values cannot consider yourself as educated, cultural man. Only physically strong, culturally wealthy man having knowledge in many spheres of science may become the support of society. The main problem in creating the bases of leading healthy mode of life is concerned to secondary school providing general education.

Big attention to aesthetic values in upbringing was paid by humanitarians and enlightener of the East and the West: Al-Farabi, Zh. Balasaguni, A.Yassavi, Sh. Ualikhanov, I.Altynsarin, A.Kunanbayev, Ya.Komenskyi, I. Pestalocci, K. Ushinskyi, A. Baitursynov, M. Zhumabaev. The general theoretical and methodological aspects of aesthetic upbringing of pupils are considered in the research works of S.Uzakbaeva, M. Baltabaev, A. Zhubanov, Sh. Alibekov, B. Erzakovich and others, the problems of aesthetic upbringing of pupils on the lessons are discussed in works of E. Asylkhanov, K. Bolatbekov, K. Eralin, K. Izhanov. Although they didn’t pay enough attention to the orientation of pupils. Besidesthere are contradictions in development of modern Kazakhstani society which are constantly make corrections in upbringing of growing generation. The actuality of our research took its beginning from here.

Object of research: the training upbringing process in secondary school providing general education.

Subject of research: formation of healthy mode of life of young generation on the basis of aesthetic values.

Aim of research: scientific basis and making methods of formation of healthy mode of life of young generation on the basis of aesthetic values.

Scientific prognostication of research: exposure of moral, spiritual and aesthetic values of humanitarians and enlighteners of the past, generalization and connection of their achievements with the theory and methods of upbringing of a man teachers of the present, the systematization of the modern methods of formation of healthy mode of life and introduction of them to the teaching process of secondary school providing general education. It lets the upbringing of thoroughly educated, physically strong, culturally wealthy generation.

• 
  development of the term “healthy mode of life” and “aesthetic values”, definition of their correlation and their scientific basing;
  
• 
  basing of the necessity of the aesthetic values in formation of healthy mode of life of young generation;
  
• 
  creation of the model of formation of healthy mode of young generation;
  
• 
  making of the method of forming healthy mode of young generation and doing of the experiment of its usage at the practice.
  

• 
  the analysis of philosophical, psychological, pedagogical works on the investigated problem;
  
• 
  holding of questioning among the pupils of schools;
  
• 
  pedagogical watching over the learning-upbringing process at the secondary school;
  
• 
  doing an experiment, analysis and estimation of its conclusions; the analysis of the collected material and its processing.
  

1. 
   the terms “healthy mode of life” and “aesthetic value” were defined and based from the scientific point of view.
   
2. 
   The necessity of aesthetic values in formation of the healthy mode of life of the young generation is defined.
   
3. 
   The system of formation of healthy mode of life of the young generation is prepared, its components, volume, coefficients and levels are defined.
   
4. 
   The method of formation of the healthy mode of life of the young generation is made.
   

• 
  the method of organization of health centre “Grace” is done.
  
• 
  Aimed program “The future of the nation depends on the health of progeny ” is done and spread for teachers and for the young generation.
  
• 
  Plan “Beauty is pledge of the health” is made and recommended to the secondary school providing general education.
  

• 
  Necessity of the aesthetic values in formation of the healthy mode of life of the young generation.
  
• 
  The model of formation of the healthy mode of life of the young generation on the basis of the aesthetic values, its volume, coefficients and evels.
  
• 
  Pedagogical methods containing generalization of means based on the definite rules proving the effectiveness of the experiment on formation of healthy mode of life.
  

«Әрекет-Принт» баспаханасында басылды.

050036, Алматы қаласы, 12-ықшамаудан,

16-үй, 69 пәтер