А. А. Максимов (1874-1928)

3.2. Гистология жэне эмбриология оқыту пәні ретінде. XIX ғ. екінші жартысындағы - XX ғ...
49
Гистологияның дамуымен катар XIX ғ. ортасында эмбриология да 
каркынды дамыды. К. Ф. Вольф бастаған зерттеулерді жалғастыра отырып, 
орыс академиктері X. И. Пандер және К. Э. Бэр ұрықтардын дамуында өте 
маңызды биологиялык зандылыкты — ұрык жапыракшаларының пайда бо- 
луын ашты. X. И. Пандер ұрықта мүшелердің алғашкы бастамалары пайда 
болғанға дейін екі жапыракшаның дамитынын, ал кейінірек оларға үшіншісі 
қосылатынын байкады. К. Э. Бэр сүткоректілерде ұрык жапыракшаларының 
дамуын және олардан әр түрлі мүшелердін дамуын бакылады. Ол әр түрлі жа- 
нуарларда үрыктарынын ерте даму сатыларында көптеген ұксастыктар бар 
екендігін көрсетті, және өзінің жалпы корытындыларында жануарлар әлемінің 
дамуының эволюциялык түсінігіне жакындады. К. Э. Бэр микроскоптың 
көмегімен ертерек сипатталған граафов көпіршіктерінде сүткоректілердің 
жыныс жасушасын анықтады (1827).
К.Ф. Вольф, X. И. Пандер және К. Э. Бэр еңбектерімен казіргі уакыттағы 
эмбриологияның негіздері каланды.
И. И. Мечниковтың (1845—1916) және А.О. Ковалевскийдің (1840— 
1901) классикалык зерттеулері аркылы омырткасыз және төменгі сатыдағы 
омырткалыларды салыстырмалы зерттеу кезінде жануарлардын әр түрлі топ- 
тары мен түрлерінде ортак ұксастыктар бар екендігі және олардың барлығы 
даму барысында ұксас сатылардан өтетіні аныкталды. А. О. Ковалевский 
көп жасушалы организмдер дамуынын негізінде жататын кұрылым ретінде, 
ұрык жапыракшаларының теориясын калыптастырды. А. О. Ковалевскийдін 
еңбектеріне сүйене отырып, неміс биологы Э. Геккель (1834—1919) негізгі 
биогенетикалык заңды мазмұндады, онда онтогенез филогенездің кыскаша 
кайталануы делінген. Ол жеке дамуда арғы ата-бабалардың белгілерін (неме- 
се палингенездер) байкауға болатынын білдіреді — мысалы, сүткоректілердің 
эмбриондарында ұрык жапыракшаларының, хорданың, желбезек тесіктерінің 
және т.б. пайда болуы. Бірак эволюция барысында жаңа белгілер пайда бола-
П.И. П ер е м е ж ко (1833-1893)
Н.А. Хржонщ евский (1836-1917)

50
З-Тарау. Гистология, цитология жэне эмбриология дамуының қысқаша очеркі
ды — ценогенездер (балықтарда, кұстарда және сүткоректілерде провизорлы, 
немесе ұрыктан тыс мүшелердін дамуы). Жоғарғы сатыдағы организмдердің 
эмбрионалдык 
дамуы 
барысында 
төменгі 
сатыдағы 
жануарлардың 
кейбір белгілерін кайталау кұбылысы рекапитуляция деп аталады. Адам 
эмбриогенезінде каңканың үш түрінің алмасуы (хорда, шеміршектен түратын 
канка, сүйектен тұратын қаңқа), күйрыктың пайда болуы және үрыктын үш 
айына дейін сакталуы, шаштың денені тұтас жабуы (күрсакішілік дамудың 
5-ші айында), желбезек тесіктерінің пайда болуы және т.б. рекапитуляцияға 
мысал болып табылады.
Рекапитуляция туралы ілімді А. Н. Северцов (1866—1936) ары карай дамыт- 
ты, онтогенез филогенезді тек кайталап кана коймай, ол оны іске асыратыны 
(филэмбриогенездер теориясы) туралы кағида калыптастырды.
Эмбриологияда XIX ғ. соңы — XX ғ. басы тәжірибелік әдістердін дамуын 
(В. Ру, X. Шпеман және т.б.) айкындады, ол жаңа бағыт — дамудын механи- 
касы негізін калауға мүмкіндік береді. Осы кезенде П.И. Перемежко (1833— 
1893) және Н. А. Хржонщевскийлердің (1836—1917) жасушалардын тұкым 
куалаушылык бірдей емес бөлінуін (бастамалар бағытындағы және жиынтык 
жасушалардын пайда болуы) және хромосомалардын тұкым куалаушылык 
акпаратты тасымалдаудағы манызын (А. Вейсман, Т. Морган және т.б.) 
зерттеулердің негізінде цитология мен эмбриологияның жакындасуы жүрді.
3 .3 . РЕСЕЙДЕ ГИСТОЛОГИЯ, ЦИТОЛОГИЯ ЖӘНЕ 
ЭМБРИОЛОГИЯНЫҢ ДАМУЫ
Отандык гистология өзінің жүмыс аткарған жылдарында бірнеше бағыт 
бойынша дамыды. И. П. Павловтың ілімін жетілдірумен байланысты ней­
рогистология мәселелеріне көп көңіл бөлінді. Қазан нейрогистологиялык 
мектебінде әр түрлі тіндер мен мүшелердегі (ас корыту түтігінде, мускулатура- 
да, эпителийде, бездерде және т.б.) жүйке талшыктары мен жүйке түйіндерінің 
морфологиясы бойынша орасан көп материал жинакталды. А. Н. Мислав- 
ский көптеген дарынды нейрогистологтарды дайындады (Б. И. Лаврентьев, 
И .Ф. Иванов және т.б.). Олардың арасында Б. И. Лаврентьевой еңбегінің 
маңызы ерекше болды.
Б. И. Лаврентьев (1892—1944) және оның әріптестері (Е. К. Плечкова және 
т.б.) автономды (вегетативті) жүйке жүйесінің, интернейрондык синапстар- 
дың, әр түрлі рецепторлардың, антагонистік жүйкеленуінің гистофизио- 
логиялык мәселелерін 
карастырды. 
Б. И. Лаврентьевой жетешілігімен 
отандык нейрогистологияда тәжірибелік гистофизиологиялык бағыт ка- 
лыптасты. Б. И. Лаврентьев тірі жүйке жасушаларын зерттеу барысын­
да, жүйкені тітіркендіру кезінде синапстардын өзгерістерін бакылаған. Ол 
колданған жүйкені кесу әдісі мүшелер мен тіндердін жүйкелену көзін зерт­
теу барысында кеңінен колданылды. Бүл әдісті колдану аркылы Б.И. Лав­
рентьев фибриллярлык тұтастык теориясының дұрыс еместігін дәлелдеді 
және нейрондык теорияны растады. Қазіргі заманға сай әдістерді колдану 
(люминесценттік, электрондык микроскопиялау, гистохимия және т.б.) орга-

3.3. Ресейде гистология, цитология және эмбриологияның дамуы
51
низмге тәжірибелік жэне патологиялык, эсер ету жағдайында жүйке жүйесінің 
тіндік элементтері кызметінің және реактивтік өзгерістерінің механизмдерін 
ашуға мүмкіндік берді. Отандық гистологтар жүйке жүйесінің мүшелермен 
байланысына және организмнін тіршілігінде жүйкелік және эндокриндік 
жүйелерді корреляциялау мәселелеріне ерекше назар аударады.
XX ғ. 30-шы жж. А. А. Заварзин жүйке жүйесін терең салыстырма- 
лы гистологиялык зерттеу негізінде тіндік кұрылымдардың параллелизм 
принципін қалыптастырды, ол кейін тіндік эволюция теориясына кайта 
өнделді. Ол тін аныктамасын берді. Тін — жалпы күрылымы, кызметі және 
камбиальдылығымен немесе дамуымен біріктірілген, филогенетикалык 
камтамасыз етілген элементтер жүйесі. Ол буын аяктыларда және 
омырткалыларда жүйке жүйесінің жэне баска тіндер кұрылысынын ұксас- 
тығын байкап, барлык жануарларға тіндік кұрылымның жалпы принципі 
тән және төрт тіндік жүйеден тұрады деген тұжырым жасады. Ол кез кел- 
ген организм сырткы ортамен бірдей әрекеттесу жағдайында болуына және 
жалпы торт — қорғаныш, ішкі зат алмасу және ішкі ортаның тұрақтылығын 
сақтау, козғалу, реактивтілік кызметтерін аткаруына байланысты. А.А. За­
варзин тіндердің морфофункционалдык жіктелуін калыптастырып, дәлелдеді. 
А.А. Заварзиннің теориясы тіндік эволюцияның параллельдік катарлар тео- 
риясы деп аталады. Ол «Жүйке жүйесінің эволюциялык гистологиясынын 
очерктері» ( 1941); «Қанның және дәнекер тінінің эволюциялык гистоло­
гиясынын очерктері» (1945) монографияларында баяндалды. А. А. Заварзин 
1942 ж. казан айында аяктаған, өзінің кан және дәнекер тіні туралы моногра- 
фиясына, мынандай арнау жасады: «Автор бұл кітапты тағылык пен надандык 
түнегін жойған Ұлы жеңіске, осы ардакты іс жолында кұрбан болғандардың 
рухына, өзінің Ұлы және керемет Отанына бағыштайды».
Н.Г. Хлопин (1897—1961) тіндердің эволюциялык дамуын зерттеу аума- 
ғында ірі теориялык жалпы корытынды («дивергентті даму теориясын») жаса­
ды. Бүл теория бойынша, тіндердің эволюциялык дамуы организмдердің дамуы 
тәрізді өтіп, тұтас организмдердің бағынатын негізгі зандылыктарына олар 
да бағынады. Организмдер дивергентті, 
яғни белгілердің ажырауы аркылы дами- 
тыны белгілі, оның нәтижесінде түрлер 
алуандығы 
көбейеді. 
Бірак, 
тіндердің 
дивергентті эволюциясының өзіне тән 
ерекшеліктері бар, осыған байланысты 
тіндердің 
алуандығы 
тіндердің 
негізгі 
төрт жүйесіне тән белгілерінің танымал 
көлемдерімен 
шектелген. 
Н.Г. Хлопин 
«Гистологияның жалпыбиологиялык және 
тәжірибелік негіздері» монографиясында 
(1946) дәлелденіп, негізделген тіндердің 
генетикалык жіктелуін үсынды.
Тіндердің параллельді және дивер- 
гентті дамуы туралы теориялар бір-бірін
толыктыра отырып, 
кұралудың 

жүктеу/скачать 74,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: