2.1-сурет.  Биологиялық зерттеулерге арналған микроскоптар: а — «Биолам-С»

26
2-Тарау. Гистология, цитология және эмбриологияның зерпеу әдістері
(көккүлгін сәулелер) аймактарындағы жарыктығы үлкен өте жоғары қысымды 
сынап немесе ксенондык шамдар колданылады. Флюоресценцияның сәуле 
толқынының ұзындығы коздырушы сәуле толкынының үзындығынан үнемі 
ұзындау болады, сондыктан оларды сәуле сүзгілерінің көмегімен ажыратып, 
нысанның бейне көрінісін тек флюоресценция сәулесінде ғана зерттейді.
Меншікті немесе бірінші реттік және жүргізілген немесе екінші реттік 
флюоресценцияны ажыратады.
Тірі организмнің кез келген жасушасының өзінің меншікті флюорорес- 
ценциясы болады, бірак ол көбінесе тым әлсіз болып келеді.
Бірінші реттік флюоресценция, тіндерді формальдегид буында 60—80 °С 
бекіткеннен кейін (Фальк әдісі), жүйкелік жасушаларда, тіндік базофилдерде 
(мес жасушасы) және баска жасушаларда кездесетін серотонинде, катехола- 
миндерде (адреналин, норадреналин) пайда болады.
Екінші реттік флюоресценция препараттарды арнайы бояулар — флюо- 
рохромдармен өндегеннен кейін пайда болады.
Белгілі бір макромолекулалармен арнайы байланысатын флюорохромдар 
бар (акридинді сарғылт-кызыл, родамин, флюоресцеин және т.б.). Мысалы, 
акридинді сарғылт-кызылмен препараттарды өндеген кезде ДНК, және оны- 
мен жасушада байланыскан заттар ашык жасыл түсті, ал РНҚ және онын ту- 
ындылары ашык кызыл түсті сәуле береді. Нәруыздарды, липидтерді, жасуша 
ішілік кальцийдің, магнийдің, натрийдің иондарын аныктауға колдануға бо- 
латын көптеген бояулар бар. Сонымен, сәулелердің спектральды кұрамы зерт- 
теу нысанының ішкі кұрылысы мен оның химиялық күрамы туралы мәліметті 
береді. Флуоресценцияның козуы және сәулеленуі спектрдің ультракүлгінді 
аймағында өтетін флюоресценттік микроскопияның түрі ультракүлгінді 
флуоресцентті микроскопия әдісі деп аталады.
Флюорохромдалған нысандардың контрасттылығын жоғарылату үшін 
оптикалык микроскоптың конфокальдык түрі колданылады (2.1-суретін 
караңыз, 
в).
Жарык беруші зат ретінде лазерлік кондырғы беретін кіші 
диаметрлі монохромды сәуле шоғыры колданылады. Уакыттың әрбір 
мезетінде микроскоптың фокусінде жасушанын азғана бөлігі (көлемі) ор- 
наласады. Сәуле шоғыры нысан бойынша жылжиды (нысанды 
X, Ү, Z
осьтері бойынша сканерлейді). Сәуле шоғырының сканерлеу жолағымен 
әрбір жылжуы кезінде, осы нүктедегі (көлемдегі) сканерлеу жолағындағы 
(жасушанын оптикалык кесіндісінде) зерттеліп жаткан кұрылым тура­
лы, мысалы, жасуша микротүтікшелерінің кұрамындағы нэруыздардың 
орналаскан жерлері туралы мәлімет алынады. Әрбір сканерлеу нүктесінен 
алынған 
мәліметтер 
компьютерге 
беріледі, 
арнайы 
бағдарламаның 
көмегімен біріктіріледі және монитордың экранына контрасты бейне түрінде 
шығарылады. Микроскопиялаудын бүл әдісінің көмегімен жасушалардың 
пішіні, цитоканка туралы, ядронын, хромосомалардың кұрылымы жайын- 
да мәліметтер алынады. Бағдарламаның көмегімен компьютер сканерлеудің 
әрбір жолағы бойынша алынған мәліметтердің негізінде жасушаның көлемді 
бейнесін жасап, бұл жасушаны әркилы көзкарастар тұрғысынан карастыруға 
мүмкіндік береді.

2.1. Гистологиялық препараттарды микроскоптың көмегімен көрудің әдістері
27
Фазалы-контрасттымикроскопия.
Бұл әдіс әдеттегі микроскопиялау аркылы 
көрінбейтін, мөлдіржәнетүссізтірі мысандардың контрастты бейнекөріністерін 
алу үшін кажет. Әдіс сәуленің сындыру коэффициенттері әр түрлі 
кұрылымдардан өту кезінде, өзінін жылдамдығын өзгертетіндігіне негізделген. 
Микроскопта 
колданылған 
оптиканын 
кұрылысы, 
көзге 
көрінбейтін, 
боялмаған препараттан өту кезіндегі сәуленің фазалык өзгерістерін, оның 
амплитудасының өзгерістеріне, яғни алынып отырған көріністің ашыктығына, 
айналдыруды камтамасыз етеді. Фазалы-контрастты әдісте зерттеліп жатқан, 
боялмаған құрылымдардың контрастылығы конденсорға орнатылған арнайы 
шенбер түріндегі диафрагманын және объективте орнастырылған фазалык 
табакшалардың көмегімен аткарылады. Фазалык контрасттың біртүрі фазалык- 
күңгірт аланды контраст болып табылады, ол позитивті фазалы контрастты 
бейнемен салыстырғанда, негативті көрініс береді.
Күңгірт алаңда микроскопиялау.
Күңгірт аланды микроскопта препараттағы 
кұрылымдардың дифракциясын (толкынмен айналып өтуді) беретін сәуле 
ғана объективке жетеді. Бұл микроскопта арнайы конденсордың болуына 
байланысты жүреді, ол препаратка тек кана киғаш жарык түсіреді; жарык 
берушіден сәуле бүйірінен жіберіледі. Сонымен, кору аланы күңгірт болып 
көрінеді, ал препараттағы үсак бөлшектер жарыкты шағылыстырады, ол әрі 
карай объективке түседі. Клиникада бұл әдісті несептін кұрамындағы крис- 
талдарды (зәр кышкылы, оксалаттар), спирохеталарды көрсетуге, мысалы, 
мерезді тудыратын 
Treponema pallidum
және т.б. зерттеуге колданады.
Интерференңиялы микроскопия.
Тін массасының мөлшерін аныктауға ар- 
налған интерференциялык микроскоп фазалык-контрасты микроскопияның 
бір түріне жатады. Дифференциалды интерференциялык микроскопты 
(Номарскийдің оптикасымен) жасушалардың және баска да биологиялык 
нысандардың үстіңгі беткейінің рельефін зерттеу үшін колданады.
Интерференциялык микроскопта жарык түсірушіден келетін сәуле екі лек- 
ке бөлінеді: бір лек нысан арқылы өтеді де, толку фазасы бойынша өзгереді, 
ал екінші лек нысанға сокпай өтеді. Объективтің призмаларында екі шоғыр 
бір-біріне косылады. Осының нәтижесінде, микронысанның калындығы 
және тығыздығы әр түрлі аймактарының, контрастылык деңгейі әр түрлі 
бейнекөрініс кұрастырылады. Өзгерістердің мөлшерлік бағалануын жүргізу 
аркылы кұрғак заттың концентрациясы және массасы аныкталады.
Фазалык-контрасты және интерференциялык микроскоптар 
тірі жасу-
шаларды
зерттеуге мүмкіндік береді. Оларда интерференция колданылады, 
ол толкындардың екі тобы жиынтығын комбинациялау жағдайында пайда 
болып, микрокүрылымның бейнесін қалыптастырады. Фазалык-контрасты, 
интерференциялык және күцгірт алаң аркылы микроскопиялаудың артык- 
шылығы олар тірі жасушаларды козғалу және митоз кезінде байкауға 
мүмкіндік беруі болып табылады. Сонымен катар, жасушалардың козғалысын 
тіркеу цейтраферлік (жеке кадрлар бойынша) микробейнетүсірілім аркылы 
бейнетаспаға жазу жүргізілуі мүмкін.

жүктеу/скачать 74,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: