Екі халық санағы аралығындағы (1989-2009 жж) аймақтағы

120
6
Украиндар
18496
1,9
6453
0,4
-12043
-1,5
7
Татарлар 
9993
1,0
13513
0,7
+3520
-0,3
8
Әзірбайжандар
18313
1,9
14881
0,8
-3432
-1,1
9
Түріктер
19146
2,0
35599
2,0
+16453
0,0
10
Кәрістер
5193
0,3
16627
0,9
+11434
+0,6
11
Басқа этностар
37582
3,8
34904
1,9
-2678
-1,9
Жамбыл облысы 1 038 667
1 022 129
-16538
1
Қазақтар
507302
48,8
729675
71,4
+222373
+22,6
2
Орыстар
275424
26,5
122612
12,0
-152812
-14,5
3
Өзбектер
21512
2,1
24491
2,4
+2979
+0,3
4
Немістер
70150
6,8
4394
0,4
-65756
-6,4
5
Ұйғырлар
2805
0,3
2534
0,2
-271
-0,1
6
Украиндар
33903
3,3
5353
0,5
-28550
-2,8
7
Татарлар 
16618
1,6
9263
0,9
-7355
-0,7
8
Әзірбайжандар
11653
1,1
10781
1,1
-872
0,0
9
Түріктер
17145
1,7
29820
2,9
+12675
+1,2
10
Кәрістер
13360
1,3
9964
1,0
-3396
-0,3
Басқа этностар
68795
6,6
73242
7,2
+4447
+0,6
Қызылорда 
облысы
644979
100,0
678794
100,0
33815
5,2
1
Қазақтар
511976
79,4
646645
95,3
+134669
+15,9
2
Орыстар
86042
13,3
16146
2,4
-69896
-10,9
3
Өзбектер
1963
0,3
1302
0,2
-661
-0,1
4
Немістер
2108
0,3
177
0,0
-1931
-0,3
5
Ұйғырлар
-
-
136
0,0
+136
0,0
6
Украиндар
11497
1,8
430
0,1
-11067
-1,7
7
Татарлар 
5934
0,9
1789
0,3
-4145
-0,6
8
Әзірбайжандар
564
0,1
232
0,0
-332
-0,1
9
Түріктер
827
0,1
1473
0,2
+646
+0,1
10
Кәрістер
12182
1,9
8190
1,2
-3992
0,7
Басқа этностар
11889
1,8
2274
0,3
-9615
1,5
Оңтүстік 
Қазақстан облысы 1818323
100,0
2469357
100,0
651034
1
Қазақтар
1012265
55,7
1785992
72,3
+773727
+16,6
2
Орыстар
278473
15,3
136538
5,5
-141935
-9,8
3
Өзбектер
285042
15,7
401630
16,3
+396588
+0,6
4
Немістер
44526
2,4
2523
0,1
-42003
-2,3
5
Ұйғырлар
3752
0,2
3485
0,1
-267
-0,1
6
Украиндар
33033
1,8
5788
0,2
-27245
-1,6
7
Татарлар 
34615
1,9
19119
0,8
-15496
-1,1
8
Әзірбайжандар
27049
1,5
28956
1,2
+1907
-0,3
9
Түріктер
11051
0,6
20995
0,9
+9944
+0,3
10
Кәрістер
11430
0,6
9254
0,4
-2176
-0,2
Басқа этностар
77087
4,2
177957
7,2
+100870
+3,0
Қалған екі облыста да түркітілдес халықтың саны мен үлесінің 

121
өскенін байқасақ, басқа халықтардың саны мен тұрғындар ішінде 
алатын үлесі де кемігенін көруге болады.
Белгілі бір елдің немесе аймақтың тілдік ахуалына сол елдің 
ұстанған тілдік саясатынан бұрын ұлттық ерекшелігі есер ететіні 
аян. Қай кезде де сөйлеушілер саны көп тіл – мықты тіл де, 
сөйлеушісі аз тіл – нашар тіл деп саналады. Сондықтан да елімі-
зде қазақ тілінің үстемдігін қалаймыз десек, қазақ ұлтының санын, 
қазақ тілінің сөйлеушілерінің санын арттыруымыз керек. Жоғарыда 
кестеден көріп отырғанымыздай, екі халық санағы аралығында, 
яғни 20 жылда қазақтар Алматы обылысында 41,6 %-дан 67,6%-ға 
көтерілсе, Жамбыл облысында 48,8%-дан 71,4%-ға, Қызылорда об-
лысында 79,4%-дан 95,3%-ға және Оңтүстік Қазақстан облысында 
55,7%-дан 72,3%-ға артқан. Бұл қазақ халқының тікелей табиғи 
өсімі мен алыс-жақын шетелдерден оралған қазақтардың саны-
мен байланысты. Жалпы республиканың 3 өңірінде Астана, Ал-
маты, Маңғыстау облыстарында халық саны көшіқон және табиғи 
өсім есебінен көбейсе, зерттеу нысаны болып отырған Оңтүстік 
Қазақстан, Қызылорда және Жамбыл облыстарында - тек табиғи 
өсіммен халықтың қатары артып отыр.
Екі халық санағы аралығындағы (1989-2009 жж) 
Қазақстанның оңтүстік аймағындағы тұрғындарының 
саны туралы салыстырмалы мәлімет
№
Оңтүстік аймақ 
және ондағы 
этностар
1989 жылғы халық 
санағы мәліметі 
бойынша
2009 жылғы 
халық санағы 
мәліметі бойынша
Айырмасы 
(+, -)
саны
%
саны
%
саны
%
Барлық халық
4479342
100,0
5978174
100,0
+1495092
1
Қазақтар
2438366
54,4
4385493
73,4
+1947127
+19,0
2
Орыстар
934175
20,9
581679
9,7
-352496
-11,2
3
Өзбектер
311127
6,9
431004
7,2
+119877
+0,3
4
Немістер
178061
4,0
15803
0,3
-162258
-3,7
5
Ұйғырлар
110261
2,4
150218
2,5
+39957
+0,1
6
Украиндар
96929
2,2
18029
0,3
-78900
-1,9
7
Татарлар 
67160
1,5
43684
0,7
-23476
-0,8
8
Әзірбайжандар
57869
1,3
54850
0,9
-3019
-0,4
9
Түріктер
48169
1,1
87887
1,5
+39718
+0,4
10
Кәрістер
42165
0,9
44035
0,7
-1870
-0,2
11
Басқа этностар
195060
4,4
165492
2,8
-29568
-1,6

122
Жоғарыда келтірілген кестелерге назар аударсақ, тәуелсіздік 
жылдары мен одан кейінгі кезеңдерде елде тарихи отандарына 
қоныс аударумен өзге этнос өкілдерінің (неміс, украин, белорус, 
орыс, татар т. б.) саны азайған. Айталық, 1989 жылғы санақта 
аймақ халқының 20,9% құраған орыстар 2009 жылғы санақта 
9,7% болған, немістер 4,0 %-дан 0,3%-ға кеміген, украиндар 
2,4%-дан 0,3%-ға, татарлар 1,5%-дан 0,7%-ға түскен (2-кесте). Ал 
оның есесіне қазақ халқына туысқан халықтардың (өзбек, ұйғыр, 
түрік т.б. ) саны өскен. Бұл жағдай өз кезегінде түркітектестердің 
біртұтастығына, этностық сәйкесігіне әкелуде.
Жалпы оңтүстік аймақ өзінің географиялық орналасуы жағынан 
да бірыңғай Орта Азия мемлекеттерімен, соның ішінде түбі бір 
туысқан халықтармен (Қырғызстан, Өзбекстан, Қарақалпақстан) 
және олардан басқа түркітілдес этностардың (ұйғыр, түрік, 
әзірбайжан, татар, түркімен т.б.) барынша шоғыр орналасқан жері 
ретінде ерекшеленеді. Сондықтан оны жоғарыда айтқанымыздай, 
моноэтностық аймақ деп еспетеуге де болады. Туыстас этностар 
неғұрлым тығыз қоныстанса, соғұрлым этностық сәйкестілік (иден-
тичность) жоғары болады. Бұл сәйкестілік тұрғындардың этностық 
туыстығынан, тілдік жақындығынан, діни ұстанымдарының, 
сондай-ақ мәдени құндылықтарының ортақтығынан көрінеді. 
Халық санағының екі онжылдықтағы мәліметтерін салыстсақ, 
1989 жылғы санақта алғашқы қатарларда орыс (20,9%), неміс 
(4,0%), украин (2,2%) диаспоралары болса, 2009 жылғы санақта 
алғашқы орындарда орыс (9,7%), өзбек (7,2%), ұйғыр (2,5%), 
түрік (1,5%), татар (0,9%), әзірбайжан (0,7%) т.б. диаспоралар 
орналасқан. 
Соңғы санақ мәліметінде 24 түркі халқы тіркелген. Оңтүстік 
аймаққа қарайтын 4 облыста да жоғарыда айтып өткендей 
түркітілдес этностар барлық тұрғындардың 80 пайыздан астам 
үлесін құрайды. Оларды аймаққа қарайтын облыстар бойын-
ша таратып айтар болсақ, Алматы және Жамбыл облыстарын-
да түркітілдес халықтар барлық тұрғындар ішінде алатын үлесі 
жағынан бір-бірімен шамалас, сәйкесінше 79,6% және 79,8 % 

123
құрайды. Ал Қызылорда және Оңтүстік Қазақстан облыстарында 
олар 96,1% және 91,7% арасында. 
Аймақтағы туыстас халқтардың сандық үлесі 
(2009 жылғы халық санағы мәліметі бойынша)
Облыстар
Барлық 
халық
Түркі халқы
Славян халқы
Басқа халық
саны
%
саны
%
саны
%
Алматы облысы
1807894
1439589
79,6
315185
17,4
53120
2,9
Жамбыл облысы
1022129
815983
79,8
128822
12,6
77324
7,6
Қызылорда облысы 678794
652063
96,1
16713
2,5
10018
1,4
Оңтүстік Қазақстан 
облысы
2469357
2264720
91,7
143183
5,8
61454
2,5
Оңтүстік аймақ
5978174
5172355
86,5
603903
10,1
201916
3,4
Аймақтың тілдік ахуалына оған қарайтын облыстардағы түрлі 
себептерге: миграцияларға, әкімшілік-аумақтық бөліністерге, 
қалалардың өсуі – урбанизацияға, мегаполис қалалардың дамуына 
т.б. байланысты халық санының өзгеретіні белгілі. Соңғы халық 
санағы бойынша қала халқы аймақ халқының 34,6 % құраса, 
ауыл халқы 65,4 % құраған. Алайда қазақ халқының басым бөлігі 
қалаларда емес, ауылдық жерлерде қоныстанған. Айталық, Алма-
ты облысында қазақтардың 19,7% ғана қалада орналасса, 80,3% 
ауылдық жерде. Жамбыл облысында қазақтардың 35,9% қалада, 
64,1% ауылда, Қызылорда облысында 40,1% қалада, 59,9% ауыл-
да, Оңтүстік Қазақстан облысында 37,8% қалада, 62,2% ауылда 
қоныстанған. Кеңес үкіметі кезінде қалада қоныстанғандардың 
басым бөлігі ұлттың оқыған-тоқыған бар зиялы қауымы, бетке 
ұстар азаматтары болды, міне, соларды ассимилияцияға ұшырату 
үшін ауыл қазақтарын қалаға мөлшермен ғана қоныс аудартты, 
сөйтіп қалада қазақтың тілін, ділін, мәдениетін т.б. ата-баба 
құндылықтарын осылайша құрту саясаты жүргізілді. Бүгінде 
аймақтағы қазақтардың қалаға қоныс аударуы қарқынды түрде 
жүруде. Бұл өз кезегінде қалалық жерде қазақ тілінің өркендеуіне, 
басым қолданыстағы орыс тілінің ықпал ету аясын шектеуге, қазақ 
тілінің қала тіліне айналуына негіз болуда. 

124
Аймақтың тілдік ахуалын сипаттауда, оған кешенді талдау 
жасағанда аймақта қолданылатын тілдер мен сол тіл иелерінің жас 
ерекшеліктері де басты назарда болуы керек. Аймақ халқының жас 
көрсеткіштерін 2009 жылғы халық санағының мәліметі бойынша 
қарастырар болсақ, 14 жасқа дейінгі жасөспірімдер мен балалар 
29,4 %, 15–69 жас арсындағы жастар мен ересектер – 63,9 %, 70 
жастан жоғары қарттар – 6,7
 
%. Осы мәліметтерді аймақ халқының 
этностық құрамы жағынан алсақ, онда «ең жасы» қазақтар, жа-
стар бұл титулды ұлт өкілдерінің 97,7 % құраса, өзбекерде жастар 
қауымы – 97,5%, түріктерде 97,0- %, кәрістерде – 93,8%, орыстар-
да – 90,6% құрайды. Осыдан және төмендегі 5-кестеден көрініп 
тұрғандай, орыстар мен кәрістер «қарттық кезеңде», орыстардың 
9,4 пайызы 70 жастан асқандар, кәрістердің 70 жастан асқан 
қарттары диаспораның 6,2% құрайды. 

жүктеу/скачать 2,06 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: