Аман абасилов әлеуметтік лингвистика
Елдегі тілдік жағдаяттың қалыптасуына тұрғындардың
жүктеу/скачать 2,06 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Қазақстан халқының ұлттық құрамы
| 4.3 Елдегі тілдік жағдаяттың қалыптасуына тұрғындардың
ұлттық құрамның әсері Қазақстан – көпэтносты мемлекет, осындай түрлі этностардың бейбітшілікте тату-тәтті қатар өмір сүруі еліміздің негізгі сипа- ты болып табылады. Елімізде қоныстанып, өмір сүріп жатқан халықтар тілдік үдерістің объектісі болып саналса, олардың өмірімен тікелей байланысы болатындар тілдік жағдаят болып та- былады. Қазақстан Республикасы Статистика жөніндегі агенттіктің мәліметі бойынша 2013 жылдың 1 шілдесінде Қазақстанның барлық тұрғындары 17 миллион 28 мың 600 адамды құрайды [44]. Этникалық құрамы жағынан 130-дан астам этнос бар. Солардың ішінде біршама ірі санды болып келетіндер – 7 этнос: қазақтар, орыстар, өзбектер, украиндер, ұйғырлар, татарлар және немістер. Бұлар ел тұрғындарының 95,6% құрайды. Салыстырып қарау үшін Қазақстан халқы 2012 жылы пайыз- дық тұрғыдан алып қарағанда мынадай болған. Тұрғындардың басым бөлігін – 64,55 % қазақтар алса, 22,35 % орыстар құраған. Өзге этностар мен этникалық топтар республика тұрғындарының 13,2% үлесін көрсетеді. Олардың 2,96 % - өзбектер, 1, 88 % - укра- индар, 1,42 % - ұйғырлар, 1,22 % - татарлар,1,08% - немістер және т.б. [45, 47.]. Ал 1999 жылы Қазақстан халқының саны 14 миллион 955 мың 106 адамды құраған. Ұлттық құрамы төмендегідей: қазақтар 115 -53,3% (7 971 618/14 955 106), орыстар - 30,0% (4 489 705/14 955 106) және өзге этностар - 16,7%. Қазақстан халқының ұлттық құрамы 2009 жылы ел тұрғындарының саны 15 миллион 982 мың 343 адам болса, 2010 жылы 16 миллион 204 мың 617 адам болған [46, 22.]. Жалпыұлттық халық санағының 1999 жылғы және 2009 жылғы аралығында қазақтар 26,1% өсіп 10 098,6 мың адамды құрады, бұл республика халқының - 62,3%. Өзбектердің саны 23,3% өсіп, 457,2 мың адам болса, ұйғырлар 6%, көбейіп 223,1 мың адам болған. Осы екі санақ арасында сандық жағынан азайғандар: орыстар 15,3 % азайып 3797,0 мың адамды құрады, немістер 49,6 % кеміп 178,2 мың адам, украиндар 39,1 % түсіп 333,2 мың адам, татарлар 18,4 % азайып 203,3 мың адам болса, өзге этностар 5,8 % кеміп 714,2 мың адамды құраған [40, 22.]. Осындай әлеуметтік, мәдени және демографиялық динамикаға қарасақ, қазақтар республика халқының шамамен 70% құрайтынын және әрбір онжылдықта қазақ халқының үлесі өсіп келе жатқанын байқаймыз. Қызылорда облысының барлық тұрғындарының ішінде қазақ- тардың үлесі 25.02.2009 жылғы мәлімет бойынша 95,3% құраса, Маңғыстау облысында қазақтар барлық тұрғындардың 88,2%, Ақтөбеде – 79,4%, Оңтүстік Қазақстанда – 72,3%, Батыс Қазақ- станда – 72,2% және Жамбыл облысында барлық халықтың 116 71,4% құрады. Сәйкесінше осы облыстарда аз санды орыс этносы қоныстанған. Ділдік және психологиялық негіздегі халықтың этнотіл- дік тұрмысына қатысты статистикалық мәліметтерге сүйенсек, 2009 жылғы жүргізілген жалпыұлттық халық санағының қорытындысында Қазақстан халқының 62% мемлекеттік тіл – қазақ тілін еркін меңгерген. Соның ішінде барлық халықтың 74,0% мемлекеттік тілде сөйлегенді түсінеді. Тұрғындардың 84,8% орыс тілін еркін меңгерсе, оның ішінде 94,4% сөйлегенді түсінеді. Ағылшын тілін қазақстандықтардың 7,7% еркін меңгерсе, содан екі еседей адам ағылшын тілінде сөйлегенді түсінеді. Қазақтардың өз арасында 98,4 % сөйлегенді түсінсе, 2,3 % еркін оқиды, 93,2 % еркін жазады және оқиды. Статистикалық агенттіктің түсіндірмесінде еркін жазатындар, әдетте, еркін оқиды және сөйлегенді түсінеді, ал еркін оқитындар, дұрыс пайымдауда, сөйлегенді түсінеді [40, 23.]. Дегенмен бұл сандық көрсеткіштердің шындыққа сәйкес келмеу себебі де болуы мүмкін. Белгілі қоғам қайраткері, профессор А.Айталының сөзіне қарасақ, мұнда этнолингвистикалық фактор жасырын жатыр: ұяттылық сезімі тұрғысынан қазақтар өз ана тілін білмеуін мойындағысы келмейді [47]. Мұнда қандайда бір шындықтың үлесі бар деп ойлауға бола- ды, өйткені ғалымдар тілдік факторды ұлттың негізгі жекелік бел- гісі екенін және ол өте сезімтал әрі маңызды болатынын айтады [47]. Сондықтан осы белгілеріне қарай қазақтарды қазақтілді және орыстілді деп бөледі. Қазақ социумын тамырлас болуы немесе та- мырынан қол үзуі бойынша, аумақтық, рулық тегі жағынан, сондай- ақ тарихи отанына оралуы жағынан жік-жікке бөлінетіндігі туралы мәселе жиі көтеріледі. Олай болса, қазақ қоғамының ішкі бірлігін күш сала отырып нығайтудың айрықша мәні бар. Қазіргі қазақтар ғасырлық дәстүрге сүйене отырып, бірліктің, төзімділіктің және патриотизмнің үлгісін көрсетуі керек. Тіл бұл жерде басты бірік- тіруші фактор ретінде қызмет атқара алады. |