Әдебиет: Ахмад ибн Ханбал – Муснад. Веһби Уылдыз – Илһам қайнаклары.
– 1977; Қазақ халқының философиялық мұрасы. Т. 12. Қазақ этикасы мен эстетикасы. – Астана: Аударма, 2007; М. Иса (ҚҰЭ – 4 том, 246 бет).
ИММАНЕНТТІК ЖӘНЕ ТРАНСЦЕНДЕНТТІК. И. (лат. immanens
– ненің болса да ішіндегі, оған тән, ненің де өзіне тән) – қандай болса да бір заттың, құбылыстың, үдерістің мазмұнына тән болатын қандай да бір қасиет, заңдылық. И. термині Аристотель философиясынан бастауын алады, орта ғасыр схоластикасында қолданылды, философиялық ой тари- хында пайдаланылады. Мысалы, Спиноза пантеизміндегі Құдай табиғат- пен имманентті. Философия сыртқы әлемнің барлық денелері мен құбы- лыстарына және таным үдерісіне іштей имманенттер, демек қарама- қарсылықтар, қайшылықтар тән екенін көрсетеді.
283
Т. – орта ғасырдағы схоластика философиясының эмпирикалық таным, яғни, біздің сезімдік тәжірибемізден тыс жатқанды белгілеу үшін енгізген ұғымы. Т. болмыстың сыртқы себебі біз өмір сүретін әлем шекарасы сыр- тына шығатын ретінде имманенттікке қарама-қарсы қойылады. Жалпыға ортақ бастау себебі біз өмір сүретін әлем негізі – Т. деп есептеледі. Діни сенімнің негіздері – (діни рәсімдер мен сананың сезімдік қабыл- данатын объектілерінен басқа) де Т. деп қарастырылады. Т.-ке жақын
«трансцендентальды» ұғымы орта ғасыр философиясында бірегейлік, игілік, мүмкіндік, қажеттілік тәрізді сезімдік тәжірибеден шығаруға бол- майтын болмыстың ақылмен ұғынылатын анықтамасын сипаттады. Орта ғасыр философиясына қарағанда, одан айырмашылығында И. Кант Т. – деп тануға болмайтын ақиқаттықты, ал трансцендентальді деп априорлық, яғни, тәжірибеден тыс таным түрлері (сырттай сезіну мен ойлау) мен білімді түсінеді.
Достарыңызбен бөлісу: |
