- дәріс. Ы.Алтынсарин – қазақ балалар әдебиетінің атасы

1. Ы.Алтынсарин өмірі мен шығармашылығы

2. «Қазақ хрестоматиясы» еңбегі

3. Ы.Алтынсарин өлеңдері

Сөйтіп болашақ ақынның бүкіл балалық шағы осы үлкен атасының тәрбиесінде өтеді. «Қыран ұяда не көрсе, ұшқанда соны іледі» дейді халық даналығы. Бұл сөздің растығын Ыбырайдың өмір-өнегесінен де байқағандаймыз. Балқожа бидің «үміт еткен көзінің нұры» бала Ыбырай атасының замандас достары - Досбол шешен, Наурызбай, Мұғал би секілді дүйім жұрттың назарын өзіне қаратқан от ауызды, орақ тілді үлкен ақыл парасат иелерінің үлгі-өнегесін көріп өсті.

Балқожа би Орынборда оқуда жүрген шәкірт Ыбырайдың ел арасындағы дау - жанжалдарға төрелік айтуға, билік шешім қабылдауға баулып отырған. Соның біршамасы ел аузында «Ыбырайдың айтқаны», «Ыбырайдың шешімі», «Ыбырайдың тоқтамы» деген тұрғыда ұрпақтан- ұрпаққа жалғасып тарап келеді. Ыбырайдың ұстаздықтың ұзақ та ұлы жолына аяқ басуында үлкен атасы Балғожа бидің орны ерекше. Әрине, мұндай атаның тәрбие-тәлімі, өнеге-үлгісі, ой-арманы, қиялы шәкірт-немеренің, болашақ ұлы ұстаздың рухани қалыптасуына, қайраткерлік дәрежеге көтерілуіне, сөз жоқ, зор ықпал етті. Оның көрнекті ақын, талантты жазушы болып қалыптасуына да белгілі бір дәрежеде әсер етті.

Ыбырай қазақ ауылының үстіне төнген қара түнектің жиегі көтерілмей тұрған кезде өмір сүрді. Біріншіден, елді патша өкіметі қанады. Екіншіден, халықты патша өкіметіне сүйенген жергілікті әкімдер сүліктей сорды. Қайғысы мен қасіреті мол осындай кезеңде өмірге келген Ы.Алтынсариннің мақсаты мен міндеті елі үшін талмай еңбек етіп, халқына қызмет жасау болды. Ол үшін ағартушылық қызметке араласу керек болды. Соның бірі – мектеп ашу ісі. ХІХ ғасырдың орта шенінде қазақ даласында мектеп ашу ісі қиынның қиыны еді. Мектеп үйі, оқытушы, оқу құралдары т.б. нәрселер көшпелі қазақ санасына онша орнықпаған ұғым болатын. Бұл айтылғандармен қоса осындай игілікті іске қожа, молда, бай, болыстар мен патша чиновниктері барынша салқын қарады. Патша өкіметі отар халықтарды қараңғылықта ұстауды қолайлы санады.

Оған қоса оқудың, білімнің мәнісін түсінуге халық санасындағы ескі стереотиптік көзқарас та кесірін тигізді. Бірақ осы айтылғандардың бәрі Ы.Алтынсариннің таудай талабына бөгет бола алмады. «Мектеп - білім берудің басты құралы, халықтың келешегі тек осы мектептерде» - деп түсінген ұлы педагог Ы.Алтынсарин осы мақсатпен қысы-жазы ел-елді аралап, халықты өнер-білімге шақырып қана қоймай, мектеп ашуға қаржы жинау ісімен де айналысты. Бұқара халық Ыбырайдың игілікті ісін ықыласпен қолдап, біраз қаржы жинап берді. 1864 жылы қаңтарда Торғайда тұңғыш қазақ балалары үшін мектеп ашып, 14 баланы мектепке қабылдады.

Балалар интернатта жатып оқитын болды. Оның ағартушылық, педагогтік көзқарасы негізінен, орыс педаготарының ықпалымен қалыптасты және қазақ халқының ұлттық тәрбиесінің негізіне сүйеніп жүргізді. Ол елін надандыққа қамап отырған феодалдық-патриархалдық, рушылдық қоғамның кертартпа жақтары мен отаршылдық саясатты сынай отырып, туған халқының келешегіне зор сеніммен қарады. «Тастан сарай салғызған, айшылық алыс жерлерден жылдам хабар алғызған» деп алдыңғы қатарлы өнерлі жұрттардың ғылыми-техникалық табыстарын сөз ете келіп, «үміт еткен достарым, сіздерге бердім батамды»- деп жастарды өнер-білімді меңгеруге, оқуға үндейді. Ы.Алтынсарин өзі ашқан орыс-қазақ мектептерін миссионерлік бағыттағы жат пікірден де, шығыстың жаттамалы діни оқуынан да қорғап бақты. Жастарға шынайы білім беретін дүнияуи пәндерді (жаратылыстану, география, тарих, есеп, т.б ) оқытуды іске асырды. Ыбырайдың оқу-ағарту ісіндегі тағы бір жаңалығы қазақ жастарына кәсіби мамандық беру мәселесін қолға алуы болды. Ол Торғайда, Қарабұтақта қолөнер училищесін, Қостанайда ауылшаруашылығы училищесін ашып, қазақ жастарынан қажетті маман кадрлар даярлау ісіне зер салды. Қазақ қыздарына тұңғыш дүнияуи білім беру ісіне жол ашқан да Ы.Алтынсарин болды. Ол Ырғызда қазақ қыздарына арнап интернаты бар мектеп аштырды. Мұның өзі қазақ халқының өмірінде орасан зор маңызы бар тарихи уақиға еді. Ы. Алтынсарин патша әкімшілігінен Торғай облысының барлық уездерінде қыздар училищесін ашуды өтінді. Соның нәтижесінде Торғайда(1891), Қостанайда(1893), Ақтөбеде(1896) қыздар училищелері ашылды.

Ы.Алтынсарин 1862 жылдан бастап халықтың ауыз әдебиеті нұсқаларын жинау, зерттеумен шұғылданады. Сонымен бірге орыс әдебиетінің үздік үлгілерімен, орыстың әйгілі жазушыларының шығармаларымен түпнұсқада танысады. Оларды күнделікті ағарту, оқу саласында үнемі кәдеге жаратып, пайдаланып отырады. Мұның өзі Ы.Алтынсариннің қоғамдық, ағартушылық танымын қалыптастырып, дамытумен қатар жазушылықтың әдіс-тәсілін үйренуге ықпал жасады. Жалпы Ы.Алтынсариннің публицистикалық мақалаларын үш топқа бөлуге болады:

1. Хаттары

2. Этнографиялық тақырыпқа жазған очерктері

3. Экономикалық саяси-әлеуметтік мәселелерге арналған мақалалары

1870 жылы Ы.Алтынсариннің «Орынбор ведомствосы қазақтарының өлген адамды жерлеу және оған ас беру дәстүрінің очеркі», «Орынбор ведомствосы қазақтарының құда түсу, қыз ұзату және той жасау дәстүрлерінің очеркі» мақалалары жарық көреді.

Ы.Алтынсариннің философиялық көзқарасы оның ағартушылық, педагогикалық, экономиалық көзқарастарымен тығыз байланысты. Ағартушы ретінде ол туған халқының сауатын ашуға тырысты. Ол өзінің ағартушылық қызметінде қиындықтарға кездесе жүріп бұл мұратты жүзеге асыру үшін халықтың надандығымен ғана емес, оған үнемі кедергі келтіріп отыратын ресми саясаттың қарсылығын жеңу керек екендігін де жақсы түсінді. 1880 жылы «Орынбор листогі» газетінің редакциясына 1879-1880 жылдары Торғай қазақтарының басына түскен апаттар(«жұт қысы») туралы мақала жазып жібереді. 1880 жылдың 4 сәуірінде В.В.Катаринскийге былай деп жазады: «Жуырда мен «Орынбор листогына» Торғай қазақтарының басына түскен апаттары туралы мақала жазып жібердім. Осы мақаламда қазақ еліне орыс селендерін әкеліп орнатпақ болған пікірлерге қарсы екенімді білдірдім. Бұл пікір, меніңше, ешбір ақылға сыймайтын нәрсе сияқты. Егер істі дұрыс жүргізе білмесе, онда айттым да қойдым қазақтар, - келешегі жақсы деп үміт етіп отырған осы халық – тез құрып кетеді, содан кейін бұл істі ешқандай түзете алмайсың. Осындай ерсі жобаларды оқығанда және естігенде салың суға кетеді. Сондықтан, қолайсыздау істеп отырғанымды біле тұрсам да, өзімнің оған қарсы екенімді білдіруге бел байладым»[2;229] деп патшаның отарлау саясатына ашық қарсылығын білдіреді.

Ыбырай өзі ашқан мектептерге арнап оқулық жазуды қолға алады. 1876-1877 жылдар шамасында «Қазақ хрестоматиясын» жазуға кіріседі. 1879 жылы Орынборда «Қазақ хрестоматиясы» мен «Қазақтарға орыс тілін үйретудің бастауыш құралы» жарық көреді. Ы.Алтынсарин 1879 жылдың бірінші қыркүйегінде Торғай облысының мектептері инспекторы болып тағайындалады. Ы.Алтынсарин өзі ашқан орыс-қазақ мектептерін Шығыстың жаттамалы діни оқуынан қорғап бақты. 1882 жылы ұлы Әбдіхамит(Абдолла) дүниеге келеді. Осы 1882 жылы Ы.Алтынсариннің «Шариғат-ул-ислам»(«Мұсылманшылық тұтқасы») еңбегі жазылып бітеді. Кітап екі жыл өткен соң 1884 жылы Қазан қаласында басылып шығады.

Ы.Алтынсарин жастарға шынайы білім беретін пәндерді(жаратылыстану, география, тарих, есеп т.б.) оқытуды іске асырды. Ағартушы ғалым қазақ жастарына кәсіби білім беру мәселесін қолға алды. 1882 жылы 22 ақпанда Орынбор оқу округінде Торғайдан ашылатын қолөнер мектебінің ұйымдық жобасын жасайды. 1883 жылы15 қарашада Торғай қаласында қолөнер мектебі ашылады. 10 сәуірде Орск қаласында қазақ даласындағы тұңғыш қазақ мұғалімдерін даярлайтын мектеп ашады. 1884 жылы екінші ұлы Әбдірахман дүниеге келеді. 1886 жылы қызы Шәрипа өмірге келеді. 1886 жылы «Қазақтың болыстық мектептері туралы записка» деген белгілі еңбегін жазады. 1887 жылы Торғай облысының әскери губернаторы А.П.Проценко болыстық мектептер ашуға ресми рұқсат береді. Алтынсарин ұйымдастыруымен 1887 жылы 15 қарашада Ырғыз қыздар училищесі ашылады. 1888 жылдың 28 қазанында училище интернаты құрылады.

Ы.Алтынсарин патша әкімшілігінен Торғай облысының барлық уездерінде қыздар училищесін ашуды өтінеді. Қыздар училищелері Ыбырай қайтыс болғаннан кейін Торғайда(1891), Қостанайда(1893), Ақтөбеде(1896) ашылады. 1889 жылдың ақпан, наурыз айларында Ақтөбе, Елек, Ырғыз уездеріндегі мектептерді аралау, үлкенді-кішілі кезек күттірмейтін мәселелерді шешу бұрын да ыңқыл-сыңқылмен жүрген Ыбырайдың денсаулығын одан әрі нашарлата түседі. Ы.Алтынсарин 1889 жылдың 17 шілдесінде 47 жастан асқан шағында қайтыс болады.

Енді осы ашылған оқу орындарына керек нәрсе, яғни балаларды тәрбиелеуде қажет нәрсе, ол - оқу құралы болды. Ы.Алтынсарин мектеп кітапханасын ұйымдастырып, оқулықтар алдырды, орыс тіліндегі құралдарды аударды, қазақ тілінде оқулық жазды. Балаға жастай дұрыс тәрбие беру бүкіл дүние жүзіндегі педагог-ғалымдардың ертеден бері үлкен көңіл аударып, айрықша көтерген мәселесінің бірі десек, ХІХ ғасырдың екінші жартысында қазақ даласынан оларға үн қосушы бірінші қазақ педагогі Ыбырай Алтынсарин. Бұл мәселе жөнінде ол көптеген педагогтердің, әсіресе, орыстың алдыңғы саптағы ұлы педагог – ғалымдары К.Д.Ушинский, Л.Н.Толстой, Бунаковтармен пікірлес болды. Ол орыс-қазақ училищелерінде К.Д.Ушинскийдің «Балалар дүниесі», Л.Н.Толстойдың «Әліппе және оқу кітабын», Б.Ф.Бунаковтың «Әліппе мен оқу құралын», Тихомировтың «Грамматиканың элементарлық курсын» оқу құралы ретінде ұсынды. Ы.Алтынсарин орыс халқының ХІХ ғасырдағы классикалық мол әдебиеттерімен танысты. Өзінің педагогикалық идеясын іске асыру үшін алдымен балалар әдебиетін жасауға бет бұрды. Ол орыс классиктерінің балалар әдебиеті тақырыбына жазылған шығармаларын қазақ тіліне аударды. Оларды қазақ халқының ұғымына лайық етіп аударды және туған халқының әдет-ғұрып, психологиясына неғұрлым жақын шығармаларды ғана аударды. Кейін орыс ғалымдарының үлгісімен өзі де «Қазақ хрестоматиясы», «Қазақтарға орыс тілін үйретудің бастауыш құралы» атты екі құралын бастырып шығарды. Оның үстіне Ыбырай сол кездегі қазақ жазбасында тұрақталып қалыптасқан араб жазуын емес, орыс алфавитін пайдаланды. Ыбырай Алтынсарин қазақ әліппесін ұлттық ерекшеліктерге сәйкес құрып, қалыптастыруды арман етті. Ол үшін ұстаз кирилица нұсқасын алып, оған қазақи дыбыстардың әріптерін белгілеп қосуды ойлады. Сөйтіп алғашқы хрестоматияны(«Қазақ хрестоматиясы» - Киргизская хрестоматия, 1979) шығарды. Өйткені мың жылдан астам қазақ жазуында қолданылып келе жатқан араб әліппесі қазақтың ұлттық фонемасына сәйкестендірілмеді, оның фонетикалық жағынан күрмеу бола бастағанын ұстаз бала оқыту кезінде байыптады. Бұл жайды белгілі ғалым(филолог-лингвист) Ахмет Байтұрсынов та кейіннен кеңінен зерттеп, төте оқу әліппесін түзген болатын. Қазақ мектептерінде 1940 жылдан қолданыла бастаған қазіргі әліппе арқылы қазақтың ұлттық жазуы дамып, қалыптасты. Сонымен қазақ балалар жазба әдебиеті ХІХ ғасырдың екінші жартысында қалыптасты да және оның қалыптасуы Ы.Алтынсарин есімімен тығыз байланысты болды.