Ббк 3. (5 Қаз) Қ 25 Қ25 Қалдыбаев Ә. Көңіл көмбесі
жүктеу/скачать 1,44 Mb.
|
AKaldybaev3
| ӘН МЕН ЖЫРДЫҢ КЕНІ
Ақын, жыршы, композитор, әнші Кенен Әзірбаевтың өмірі мен творчествосы - аса сирек құбылыс. Бір басына осыншама өнер қонған және сол өнердің әр саласында ересен мол із қалдырған адам - кешегі сахараның ұлы дарындары Біржанның, Ақанның, Мұхиттың, Балуан Шолақтың, Әсеттің - шын мұрагері, әмбебап өнерпаздардың бірегей өкілі. Кенен - талай алқа топта жыр төккен жүйрік ақын, бұлбұл көмей әншілігімен елді тамсандырған айрықша талант иесі. Ұзақ өмірінің арқауы болған өнер жолына ол ерте түсті. Жасымнан-ақ қиялшыл, ойшыл болдым, Қарамай ат-тоныма тойшыл болдым, - дейді ақын. Тағы бір өлеңдерінде айтылатынындай, ол он жасынан қолына домбыра алып, суырып салып өлең айтқан, ән салған. Кененнің әкесі Әзірбай ән салып, домбыра тартса, шешесі Ұлдар әншілігімен жақсы танылған адам болған. Ол шешесінен ерте, жеті жасқа келгенде жетім қалады. Жас өмірін жалшылықта, жоқшылықта, жетімдікпен өткізсе де, өнерінің арқасында Кенен ел қатарына ерте қосылады. Ақындықты ардақ тұтатын, әншілікті айрықша бағалайтын халық сұңғақ бойлы, ер мұрынды, қырғи тілді, бұлбұл үнді Кененге төрінен орын берген, жас балапанды бүркіттей баулып, балақ жүнін түлетіп, алтын ұясынан ұшырған. Атақты «Бозторғай» әнін шығарғанда Кенен он бір жаста екен. Ал «Ри, қойым» одан да бұрын шыққан. Осыншама жас дарынның өзі сияқты жалшы бала өмірін соншама шыншылдықпен, соншама тапқырлықпен, өлендік кестелік жүйемен, жүрек шымырлатар әсем әуенмен ғажап жеткізіп бере білгені - біздің ғана емес, әлемдік әдебиет пен мәдениет тарихында да сирек кездесетін құбылыс. Ол - туа біткен талант, феномен. Бала Кененнің тырнақалды туындылары сол кездің өзінде-ақ сырлас, мұңдас, тағдырлас жалшы-малшылардың арасына тез тарап, қалың қауымның сүйікті әніне айналады. Ақынның қызық та аянышты тарихы бар, тапқырлығымен, өткірлігімен, шыншылдығымен ерекшеленетін шығармасының бірі - «Көкшолақ» әні. Жал-құйрығын сүзілтіп жорға мініп, қалың нөкерімен сән түзеп бара жатқан бай қызы, Көкшолағын тепеңдетіп жанаса беріп шырқай жөнелген қойшы бала-жігіт - сол кездің ащы шындығын бейнелейтін керемет сурет емес пе! Бай қызынан сескенбай, өрлеп сөйлеуі Кененнің өнер құдіретін ерте түсінуі болса, өсіп тұрған көңіліне демеу бола алмаған шабан көкшолаққ арнаған сөздері ақынның өз тағдырына, өзі тәрізділердің тағдырына айтылған ащы әзілі, кедейлікке кегі еді. Әрі күлкі, әрі драма. Бұл айтыс, ән-өлеңнің ішкі мазмұны, сыртқы формасы кінәартсыз қабысып, үлкен-дарынды танытып еді. Осыдан кейін-ақ Кененнің ақындығы мен әншілігіне жұрт тәнті болып, ол жиын-тойдың қызығы, алқалы топтың базарына айнала бастайды. Кенен 1900 жылы қырғыздың атақты манабы Шабданның асына барады: Бұл асқа қатар жатқан бауырлас, ауылы аралас екі халықтың небір топ жарған жыршылары, ақындары жиналады. Олардың арасында Жамбыл, Тоқтағұл, Қалмырза, Арқабай, Төкпе сынды үлкен ақындар болады. Әнші, жыршы, күйшілердің осы думанды жарысында Кенен сыйлықпен қоса Жамбылдың ақ батасын алады. Ал Жәкеңнің өзі бас бәйгеге ие болады. Міне, осы оқиғадан кейін Кенен бай малын бағуды біржола тастап, ақындық, әншілік, сазгерлік жолға түседі. Ақ патшаның 1916 жылғы жарлығы Жетісу өңіріне келіп жеткенде Кенен өз алдына отау тіккен, қазақ, қырғызға қатар танылған талант болатын. Ауылнай мен болыстар он тоғыз бен отыз бірдің арасындағыларды хаттай бастағанда, «Қара жұмысқа адам бермейміз» - деп халық бұқарасы көтерілді. Жетісу жерінде болған 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалысын Бекболат Әшекеев пен Әли Нұрғожаевтың бастағаны тарихтан жақсы мәлім. Сол жасаққа үгітші-ақын болып Қордайдың қос ақыны Кенен Әзірбаев пен Есдәулет Қандеков қосылады. Кенекең үгітші ғана емес, Әли батырдың сенімді серігі болған адам. Кенен Әзірбаев бұл тұста патшаның жазалаушы отрядтарымен болған талай қанды қақтығыстарға қатысады, қолға түсіп, құтылып та жүрді. Кейін Әли батыр бастаған көтеріліс жеңіліс тапқанда Кенекең қатты күйзеледі. Туысқан қырғыз еліндегі достарын паналайды. Осы бір қасіретті оқиғаларды реалистік тұрғыда бейнелейтін «Әли батыр» поэмасын жазды. Әйгілі «Ой, бұлбұл», «Он алтыншы жыл» атты ән-жырларын шығарды. Совет өкіметі орнағаннан кейін жерлестері оны ауылдық Советтің төрағасы етіп сайлайды. Бұл жылдары Кенен ақын «Қосшылар одағын» ұйымдастырушылардың алдыңғы қатарында жүрді. Туған халқына ән мен жырдан шашу шашқан ел қазақ ауылдарын советтендіру жұмысына белсене араласты. 1921 жылы Кенен Әзірбаев Қордай болыстық революциялық комитетінің төрағасы болып тағайындалады. Ревком бола жүріп және одан кейінгі жылдары ол Қазақстанның белгілі басшылары Ораз Жандосов, Жұбаныш Бөрібаев, тағы басқаларымен жиі кездесіп тұрады. Кенен Әзірбаев сол жылдары ауылды советтендіру жүмыстарын ойдағыдай білгірлікпен жүргізумен қатар, халықтың бірден-бір сенімді үгітші ақыны болады. Бұл кездерде оның «Он сегізінші жыл», «Октябрь», «Шырқа, даусым», «Шаңқ етпе», «Батырақтар әні», «Соқ-соқ байларды» тәрізді белгілі өлеңдері жарық көреді. Кенен Әзірбаев ел өміріндегі әрбір оқиғаға сергек үн қосьіп отырды. 1928 жылы арнаулы тапсырмамен Шу өңірін аралап жүргенде ақынның отбасы үлкен қайғыға душар болады. Базар, Назар деген үйелмелі-сүйелмелі екі бірдей баласы қапияда ше-шектен қайтыс болады. Егде тартып, ел ағасы болған ақын бұл қасіреттен белі бүгіліп, қайғырып, көпке дейін үйінен шықпай қалады. Атақты «Базар-Назар» әні осы кезеңде дүниеге келеді. Қатты қапа болып жүрген Кененге қырғыз-қазақ ақындары, қалың халық егіліп көңіл айтады, қайғысының жеңілдеуіне ықпал етеді. 1936 жылы ол республикалық ақындар слетіне қатысады. Кененнің слет кезінде шығарған жаңа жырлары республиканың творчестволық өмірінде жаңа серпін туғызды. Және бұл өлеңдер қазақ әдебиетінің алтын қазынасына үлкен үлес болып қосылды. Кенен сол 1936 жылы қазақ әдебиеті мен өнерінің Москвада өткен алғашқы он күндігіне барады. Ұлы Отан соғысы жылдары Кенен Әзірбаевтың патриоттық әндері мен өлеңдері ел ішіне Жамбылдың отты жырларымен бірге тарап жатты. Ақын бастаған мәдени-үгіт бригадасы колхоз, совхоздарды тынымсыз аралап, өзінің отты жырларымен ауыл еңбеккерлерін қанаттандырып отырды. 1943 жылы Жетісуда жасақталған үгіт бригадасының құрамына енген Кенен Әзірбаев фашистермен арпалысып жатқан совет жауынгерлеріне барып, сәлем-сауқат тапсырды. Концерт қойып, ән шырқады, күй шертіп, жыр тасқынын нөсерлетті. Совет солдаттарының жеңістерін, қаһармандығын мадақтады. Жауды тезірек жеңіп қайтуға үндеді. Ал, ұлы Жеңіс күні Кенен Әзірбаев Москваға шақырылды. Қызыл алаңдағьі Жеңіс құрметіне берілген қызылды-жасылды салют астында тұрып, әуелете ән шырқады. Жеңіс жырын бар даусымен жырлаған ақын үні кейін бейбітшілік тақырыбына ұласты. «Бейбітшілік - асыл сез», «Нұрлы жаз», «Сенеді өз күшіне совет халқы», «Бейбітшілк ұраны» деген ән-жырлар шығарды. Бейбіт өмірдің жаршысы, жыршысы болды. Кенен творчествосының сан қырлы сыры мен сыйпатын айтқанда оның асқан айтыс ақыны болғанын ерекше атап етуіміз керек. Айтыс - табан астында ойдан өлең өрбітетін өрен жүйріктердің ғана үлесі. Кенекең мұндай өнерге жетік болған. Шәлипамен, Ләтипамен, Кенжеқожамен, Әбдіғали Сартиевтер-мен айтыстары бұл айтқанымыздың анық дәлелі. Оның үстіне Кенекең сәлемдесу, қақтығысу түрінде де біраз мұра қалдырған. Кенен атамыздыңт ворчествосының өнімді бір саласы-дастандары. Ол оқиғалы-сюжетті дастандар шығарып, оларды өзі әсем мақаммен жатқа айтатын болған. Халыққа кең тараған «Шөпке барғанда», «Құдыяр», «Қырғызбай», «Әли батыр» дастандары бар. Ұстазы Жамбыл сияқты Кенен де күлдіргі, көңілді аңыз, әңгімені майын тамызып, қисынын келтіріп айтады екен. Ол, әсіресе, Жетісу өңірінің сал-серілерінің күлдіргі, қуақы, әзіл-әңгімелерін көп білетін шежіре кісі болған. Сонымен қатар Кенен жырларын, оның орындаушылық қабілетін ой елегінен өткізіп, қарайтын болсақ, онда жыршы-жыраулықтың да нышаны байқалмай қоймайды. Кенен атамыз өзінен бұрынғы және өз замандастарының өлең-жырларын жатқа айта білетін жырау да, Сүйінбай, Сарбас, Шөже, Шашубай өлең-толғауларын, қырғыз ақындары Қалмырза, Оспанқұл, Әлімқұл жырларын өз әуен-мақамымен орындап беретін тамаша жыршы да еді. Кенекең 1960 жылы Москвада өткен халықаралық этнографиялық конгреске Лениндік және СССР Мемлекеттік сыйлықтарының лауреаты, заманымыздың заңғар жазушысы Мұхтар Әуезовпен бірге барып қатысып, тама-ша өнерімен конгреске қатысушылардың таңдайын қақтырған. Ұлы Мұхаңның: «Кенеке, мен Сізді әнші ғана деуші едім, осыған дейін анық танымаған екенмін. Сіз күміс-көмей әншілігіңіздің үстіне әрі ғұлама жырау, әрі әбжіл шешен, байтақ шежіре екенсіз. Халқымыздың аяулы өнерін шет жұртқа жеткізген талантыңызға дән ризамын» - деген сөзі сол сапардан кейін айтылғанын еске алу - біз үшін бүгінде зор мақтаныш. Кенен Әзірбаев ақындық өнерде, жырда ұстазға кенде болған кісі емес. «Жетісу ақьіндарының алтын діңгегі» атанған Сүйінбай мектебі, сол мектептің шашасына шаң жұқпайтын дүлдүл жүйрігі Жамбыл Жабаев Кенекеңнің ет жақын бауыры, кемеңгер ұстазы болды. Көрші қырғыз елінің төкпе жыраулары мен таңды-таңға қосқан манасшылар Кенен өнеріне қосымша қыр, соны сипат қосты. Ал енді Кененнің сазгер, әнші, күйші болып қалыптасуы өз алдына үлкен әңгіме. Анасының әлди әуенімен ән өнердің әліппесімен жүздескен, халықтан, табиғаттан осынау мөлдір бұлақтардан жалғызсыраған көңілдің емін тауып, алғашқы әндерін шығарған Кенен ат жалын тартып мініп, елмен араласа бастаған шағында Арқаның ақ иығы Балуан Шолақтың Жетісуға келуі оның творчествосына үлкен әсер етті. Біржан сал, Ақан сері, Жаяу Мұса, Үкілі Ыбырай сияқты Арқаның ардақты ардагерлерінің әндеріЖетісуға осы Балуан Шолақ арқылы жеткен. Бұл жөнінде ұлттық әдебиетіміздің мақтанышы Сәбит Мұқанов өзінің «Балуан Шолақ» атты повесінде кең суреттеген. Сол жолы Кенен және басқа да Жетісу ақындары Балуанның қасында бір жаздай болады. Құйма құлақ жас Кенен Балуан Шолақтың оншақты әнін үйреніп алады. «Ыңғай көк», «Діңкілдек», «Сегіз келін», «Қос барабан», «Қос пер-не», «Сұрша қыз», «Құлан кісінес», «Жайқоңыр», «Кенжеқоңыр», «Ғалия» әндері Кененнің орындауымен бүкіл Жетісу өңіріне, одан кейін қырғыз еліне кеңінен жайылады. Міне, мұның барлығы жас Кененнің сазгерлік, әншілік жолындағы алғашқы баспалдақтар, тағылымы мол мектеп болғаны сөзсіз. Кененнің сазгерлік творчествосы сан қырлылығымен ерекшеленеді. Жиырмасыншы жылдардың аяғы мен отызыншы жылдардың бас кезінде сазгерлер, музыка мамандары Кенен әндерін ден қоя зерттеп, нотаға түсіре бастайды. Кенекең барлық шығарған ән-күйлерін өзі тамаша орындаған. Өнердің санымен емес, сапамен өлшенетіні - белгілі шындық. Кенен Әзірбаевтың творчествосы санына сапасы сай болған. Тозу білмес, тотықпас туындылары Кенекеңді қазақ халық поэзиясының, сазгерлік, әншілік өнерінің ең көрнекті өкілдерінің бірі ретінде бүкіл елімізге, одан тыс жерлерге де мәлім етті. Жылдар жылжып, тарих керуені алға тартқан сайын өзінің үлкен ақыны, композиторы, әншісіне деген халықтың құрметі арта бермек. Мұндай ілтипаттан Кенекеңнің ешуақыт кенде болмай-тынына біз анық сенеміз. Өйткені өзі айтқандай, ол - «халықтың бұлбұлы», ән мен жырдың кені. БАЛА ЖАНЫНЫҢ БАҒБАНЫ Қазақ жазушыларының ішіндегі балаларға арнап жазған, әрі ең нәрлі жазған жазушы Бердібек Соқпақбаев десек, артық айтпаймыз. Бердібектің бұл қасиетін мойындаушы тек біз емес, академик жазушымыз Сәбит Мұқанов Б.Соқпақбаевқа ашық хатында былай дейді: «Құрметті Бердібек! Мен сені қалам ұстаған күніңнен білем. Сен, сөз жоқ, қазақ прозасында соңғы оншақты жыл ішінде көрінгендерінің ең таланттыларының бірісің. Әдебиет майданында сенің ерекше бір еңбегің - қазақ тілінде балалар әдебиетін жасауға белсене ат салысып келе жатуың». Бұған қандай сөз қоспақпыз. Тек бас изеу ғана керек. Бердібек - әдебиеттің әр саласында қаламы жүрдек, сауатты, мәдениетті, талантты жазушы. Әдебиетімізге алғаш өлеңмен араласқан Бердібек - ірілі-ұсақты оннан аса кітаптың авторы. Б.Соқпақбаев көптеген әңгіме, очерк, пьеса, бірнеше повесть жазды. Мұның ішінде біз тек балаларға арналған шығармаларын ғана сөз етеміз. Бердібек Соқпақбаев творчестволық жолын өлеңмен бастаған. Бұл еңбегінің жемісі - 1950 жылы жарық көрген «Бұлақ» деген өлеңдер жинағы. «Бұлақ» жинағына қырыққа таяу өлең енген. Соның дені балаларға арналған. Кіп-кішкентай кітапты оқып шыққанымызда аңғарғанымыз - Бердібек сол алғашқы жинағымен-ақ балалар тілін, балалар психологиясын тамаша білетіндігін айқын көрсетеді. Өлеңдерінің бәрі сорғалап тұрған поэзия деуден аулақпыз. Әйткенмен, «Шынықсын денеміз», «Шалғынбай», «Сауысқан» сияқты өлеңдері күні бүгінге деиін балалардың аузынан түспей жатталып келеді. Ол неліктен? Өйткені Бердібек не жазса да нағыз балаларға түсінікті ойнақы тілмен жазады. Бас-аяғы екі-ақ ауыз «Сауысқанды» оқып шығайық: Ала қанат сауысқан, Қутыңдаған сауысқан. Құлақ түріп жалтаңдап Тыңтыңдаған сауысқан. Екі қарап, бір шоқып, Секеңдеген сауысқан. Құс ішінде қусың-ау Жауыр көрсе жабысқан. Мейлі бала, мейлі үлкен жаттап әуре болатын емес. Өзі жатталып тұр. Сауысқан дәл алдында секеңдеп жүргендей сезіледі. Тұрған бойы динамика. Бердібек өлеңдерінің көбін сюжетке құрып жазыпты. Бұлар болашақ прозаиктің сюжетті шығармаларға жасаған алғашқы қадамдары іспетті. Сюжетті өлеңдері: «Мұқаш», «Жағал ешкі», «Ақылды бала», «Оқиға», «Жүзгіш Жолдыбек», «Мұғалім», «Москваға саяхат». Бұлардың әрқайсысының-ақ кезінде балаларға тәрбиелік мәні болғаны мәлім. Бірақ пәлендей өміршең өлеңдер емес. Өз ісіне аса жауапкершілікпен қарайтын жазушы мұны өздігінен сезген де, осы тәуір-ау дегендерін жеке әңгіме яки повестеріне эпизод қылып жіберген. Сөзіміз жалаң болмас үшін «Жүзгіш Жолдыбектің» «Балалық шаққа саяхат» повесінде жеке эпизод екенін, «Мұғалімнің» «Жекпе жек» повесінде ұшырайтындығын, «Москваға саяхаттың» «Бақыт жолы» деген әңгіме боп қайта жазылғанын айтсақ та жетіп жатыр. Бір ескеретініміз Б.Соқпақбаев бұл аталған өлеңдерін сол бойында қара сөзге түсіріп қана қоймаған, кейбірінің идеясын ғана алған, ал кейбірін ысылған қолмен илеп тұрып жұтындырып жіберген. Аталған өлеңдер нағыз шешімін таппаған. Өмірде болған оқиғаларды айна-қатесіз көшірген де қойған. Бәрі дағы жеріне жетпеген. Ол заңды да болса керек. Өйткені жас жазушы жаңа бастағанда тек өмір фактілеріне жүгінетін сияқты. Мұны жас жазушылар кеңесінде М. Горький де айтқан болатын, «Өмір фактілерін көп жинау керек» деген. Ал соны қорыту жағының жетіспеуі, әрине, тәжірибесіздіктен. Қуанарымыз сол - Бердібек өмір фактілерін аяққа баспай қайта оралып тамаша шығармалар өте білді. Балаларға нағыз қажетті сатиралық өлеңдер де аз да болса бар. Олары сәтсіз де емес. «Әлемге аты әйгілі» Шалғынбай бала талай Шалғынбайларды қып-қызыл етіп беттерін дуылдатқан өлең. «Шалғынбайды» жаттап алып, керексіз жерге атын жазған балаларды әжуалаушы ек. Бүгінгі санасы, ой-өрісі, қиялы - романтикасы өскен балаларға бұл өлеңдер төменде қалған шығар. Жазушының бір кезде жүріп өткен жолы ғой. Сол тұрғыдан ғана сөз еттік. * * * «Хат» бас-аяғы екі параққа толмайтын шағын әңгіме. Осы титтей әңгімеде әдемі жарастықты шындық бар. Жоғарғы сынып оқушыларының бір сәт жылт еткен махаббат сезімі бар. Бұл сезім Шолпанды өжеттендіріп жібереді. «Не жазғанын білем» деп қутындаған Әріпбайға былай дейді: Білсең, біле бер! Осы үш сөз әңгіме түйіні. Қандай тамаша аяқталған. Осы үш сөзде алғашқы махаббатты мойындаушылық қуанышы асқақ айтылып түр. «Жолда» жинағына енген «Нағашы», «Бекең», «Аналар мен балалар» әңгімелерінің үшеуі дағы төрт аяғын тең басқан шығармалар. Ал «Бекең» әңгімесін қазақ балалар әдебиетіндегі ерекше туынды деу керекБекең - еңбек адамы. Орденді қарт коммунист. Зейнетке шығудан ат тонын ала қашады. Бекеңді ірге тасын өзі қалап етене боп араласып кеткен сүйікті заводынан дәрігерлік комиссия еріксіз тайдырып отыр. Бекең үйге бір-ақ күнде қартайып келді. Бекеңнің сондағы күйіп-пісіп, әбігер боп жүргені - зейнетке шығарған дәрігерлік комиссия. Бұған разы болған кемпіріне: - Мен жұмысты аштан өлермін деп істеп жүр ғой деймісің? Жоқ, елде, байлық іздеп жүрмін бе? - Сонда жөні сенің қасыңда қазан күзетіп қарап отыру екен ғой, -деп жатып кейиді. Бекең қояр да қоймай жүріп цехтың құрылыс материалына күзетші болады. Сүйікті цехын көріп, жаңалығын біліп кетуге келіп, Бекең үлкен қуаныш үстінен шығады. Осы қуанышын айтқанда кемпірі сыйлық дәметіп қуанып қалады, (Сірә, Бекең талай рет сыйлық алып дәндеткен болуы керек). Үзінді келтірейік: - Жақсы болған екен, - деп жайнаңдап кетті Күлсім, - немене, бәйгі, бірдеңе алдың ба? - Әй, кемпір-ай, сенің көкейіңді «алдың ба» теседі де тұрады. Ештеңе де алған жоқпын. Әлгі бір Николай деген шәкіртім жөнінде өзіңе айта беруші едім ғой. Сол темір кесудің жаңа бір әдісін ойлап тауыпты... Енді, кемпір, әлем еңбек үнемделіп, енім пәлен есе артпай ма. Ал сен мұны түсінбейсің, өмірден артта қалып барасың дейтінім де осындайдан ғой... Бекең - үлкен гуманист, патриот, рптамист. Өмір ағымынан қара үзгісі келмейді. Біздің елімізде еңбек - қуаныш, бақыт. Міне, осыны паш етеді жазушы. Үлкен герой-шығарманың идеялық, интеллектуалдық өзегі. Ол оқушыға жазушының идеясын поэтикалық ойға бөлеп жеткізуші. Сол үлкен геройдың өзі ете сүйкімді, мінезі қызық болғаны жөн. Балалардың Алдаркөсе, Қожанасырды сүйетінінің өзі осында емес пе. Бізде мұндай шығармалар жоқтың қасы. «Бекең» әңгімесін ерекше атап отыруымыздың сыры осы. «Бекең» сиякты шығармалар көбейе түссе шіркін! Мектеп жасына дейінгі және төменгі класс оқушылары үшін Бердібек алғаш қалам ұстаған күннен жазған. «Жол», «Саша», «Колхоздан келген қонақ», «Шал мен бала», «Жасырынбақ», «Компас» әңгімелерін сәбилерге ертеде тарту еткен. Бәрі де өмірден ойып алып жазылған, дөңгеленіп тұрған шығармалар. Сәбидің тәтті қылықтарына ойнақы қан жүгіртіп тамаша әңгіме еткен. Бірақ, осыларда бір ақау бар. Ол - оқиға қуушылық. Балаларға қызықты қылып әңгімелеп беруге келсек, Бердібек қазақ балалар әдебиетінде алдына жан салмайды. Сол ойнақы тілімен балдырғанның кішкентай қылықтарын әңгіме дәрежесіне жеткізіп жібереді. Бердібек Соқпақбаев кейінгі кезде «Балдырған» журналында қызмет істеді. Бұл жылдары жазушы балақайларға бірнеше қызықты шығарма тарту етті. «Балапан торғай», «Ағаштар неге ашуланды?», «Жексен», «Жалғыздық» әңгімелері, «Аяжан» повесі - осы жылдар жемісі. «Аяжанды» повестерін талдағанда сөз етеміз. Әңгімелерінің алғашқы екеуі балаларды табиғат байлығын сүюге, жасыл бақтың досы болуға шақырады. Сол идеясына романтикалық ғажайып сюжет құрған. «Жексен» мен «Жалғыздықтың» айтары - біреу. Ол «жалғыз жүріп жол тапқанша, көппен жүріп адас». Жоғарыда өзіміз айтқан ұжымшылдыққа, ұйымшылдыққа баулу. Дараланған геройсымақтарды түрлі әдістермен бармағын тістетіп өкіндіреді. Бердібек негізінде шебер әңгімеші. Әңгімелері созылып жатып алмайды. Бас-аяғы жұп-жумыр, уақиғаны шашыратпай, бір идеяның төңірегіне жымдастырып жібереді. Әңгімелерінің қай-қайсысы да үлкен жүрек әмірімен жазылғандығы сезіледі. * * *
Жазушының «Менің атым Қожа» повесі тек қазақ балаларының ғана емес, бірнеше одақтас республикалар балаларының сүйікті шығармасына айналғаны бәрімізге аян. Повесть оншақты тілге аударылды. Бердібекті повесть жазудың асқан шебері деуге болады. Алғашқы повесі «Он алты жасар чемпион» жазылғаннан кейін он жыл ішінде бес повесть жазуы жәйдан-жәй емес. «Жекпе-жек». Осы алғашқы повесін жалықпайтын жазушы түгелдей толықтырып қайта жазды. «Жекпе-жек» спорт тақырыбына арналған шығарма. Повестің бас кейіпкері Мұрат Батырбаев - бокстан халықаралық студенттер жарысында дүниежүзінің чемпионы атағын алған қарапайым қазақ баласы. Міне, осы Мұраттың өсу жолын, оған ұстаздық етуші бапкер украиндық Денисенконың қажырлы еңбегін, спорттан ныспы, тоғышар Тоқмолда директордың қиямпурыс қылықтарын жан-жақты баяндайды. Мұрат әуелі өткінші жаңбырға төзбей ауырып қалған нәзік, 16 қатпа бала. Спорт Мұратты болаттан берік етіп шыңдап, қайта жасаған. Повестің соңында дүниежүзі чемпионы. Мұраттың есу жолын көрсетуге Бердібек әдемі бір өлшем тапқан. Ол - білек күшке мыкты, едірең Садық. Директордың баласы айбынды Садық әркез жасытпақ болып Мұратқа тиісіп жүреді. Бойында жігер оты бар, қоңаштауға төзбейтін Мұрат алғаш боксты осы Садықтың көп қорлығынан құтылу үшін үйренеді. Ата-ананың аясында ілмиіп нәзік өскен Мұратты алғаш бокс секциясына алмай қояды Мұрат бойындағы қайтпас жігерге, спортқа құштарлыққа ешнәрсе тосқауыл бола алмады. Мұратты мұратына жеткізген Николай Трофимович Денисенко. Н.Т.Денисенко - бойында барын шәкіртіне сіңіретін абзал ұстаз. Спортты жанындай сүйетін спортшы. Соны шәкірттеріне егеді. Спорт десе, аза бойы қаза болатын Тоқмолда образын Бердібек тамаша шығарған. Балалар әдебиетінде үлкен адамдарды сүттен ақ, судан таза ғып керсетушілік ауру бар. Керісінше, олай болмауы керек. Олардың жағымсыз бейнесін керсетудің де түк оғаштығы жоқ. Бала күнделікті өмірде үлкендермен қарым-қатынас жасайды. Олай болса, үлкеннің жақсы-жаман екенін білмей тұра ма? Түк мүмкін емес. Ауылдық жерде Тоқмолда сияқты спортты сабақ деп бағаламайтын бастықтар, жасыратыны жоқ, әлі де бар. Бердібек бұл ретте батыл жазған. Онысы өте жарасымды. Жалтақтық жасамай, тура жазу керек. Алдаған екенсің, балалар қолын бір-ақ сілтейді де, ондай кітапты қайтып қолына алмайды. Бердібек өмірлік қызықты жағдайлармен геройларын «тірілтіп» жібереді. Бердібек - балалармен қызықты юмормен сейлесе алатын бақытты жазушы. Қазақ жазушыларының юморы күштілерінің ең алдыңғыларының бірі. Балаларға арналған шығарма юморсыз болуы тұзсыз аспен тең. А.М.Горкийдің: «Нам нужна и веселая забавная книжка, развивающая в ребенке чувства юмора» деуі тегін емес. Осы кітапты оқытып, қызықты етіп тұрған Тоқмолда образы. Бердібек Тоқмолданың тоғышар, надан, пасықтығын мейлінше айқын суреттеген. Жазушы алғашқы таныстықта Тоқмолданы жайып салмайды. Тоқмолданың Тоқмолдалығы іс-әрекеті арқылы біртіндеп ашылып отырады. Дәңкеуде, дүмше Тоқмолда Николай Трофимовичпен тартыста бейшаралық халге түседі. Тоқмолданың қуыс кеуделігі оқушының езуін жиғызбайды. Сондай да адамзат болады екен, турниктің не екенін білмейді-ау. Ол ол ма Францияны картадан іздеген түрін қараңдар: - Сонда мұның Трансиясы қайсы? деп сұрады Ұлжан шешей. - Трансия емес, Прансия деңіз - Тоқмолда орнынан түрегеліп картаның қасына келді. Саусағын имите шошайтып «Прансияны» іздеді. Солтүстік Американы шарлап, одан Оңтүстік Америкаға түсіп, Прансия деген жазуды одан да таба алмай дал боп тұр еді, Роза кіріп келді. - Роза, әлгі Прансия қайда еді? Көрсетіп жіберші? - Бұл Американың картасы ғой. Мұнда Франция қайдан болады? - деді Роза. - Е, Американың картасында Прансия болмай ма екен? - Франция ол Европада ғой. Ыңғайсызданып қалған Тоқмолда қолын бір-ақ сілтеді. Мен осы карта дегеніңе шорқақпын. Соқпақбаев осы бір эпизод арқылы сорлы Тоқмолданың тек карта емес, барша дүниеден шорқақтығын тауып көрсеткен. Тоқмолда - кекшіл, аяушылығы жоқ қаныпезер. Балалардың өздерінше ұйымдастырған бокс секциясын тал түсте қойға шапқан қасқырдай ойран қылады. Алаңғасар Айнабеков екеуінің балалар романтикасын аяққа таптаған жүгенсіз әрекетіне ішің қайнайды. Сондай да айуандық болады екен! Бір-екі эпизод арқылы-ақ жазушы бөспе, алаңғасар Байқұлақ Айнабеков образын тым әсерлі, жанды көрсеткен. Байқұлақ- Денисенкодан кейінгі физкультура пәнінің оқытушысы. Сабақты әскерде жүргенде естіген, есінде еміс-еміс қалған командалармен жүргізеді. Оқып отырып адамның ішегі қатады. Бұл - тегі Тоқмолдадан да өткен аусар. Сабаздың сабақ берген түрі соғысты ойыншыққа айналдырып, жоқ өтірікті бөсу. Қала берді команда беру, онысы мынадай боп келеді. - Но дба станобис! Направу! Прямі шәгім арш! Рас-тва! Рас-тва! Куру-ғом! Рас-тва! Тағы да куру-ғом! Бигом арш! (107 бет). - Лажис! Короткий перебежка би-род! По пластунский би-род! Көтерме басыңды! Би-род! Бирод! Атаку! Ур-р-а! (109 бет). Дәл осылай болмағанмен, физкультура сабағын осылай қор ету әлі де бар. Осындайды құрту керек деген идеяны автор қызықты оқиғамен бүркемелеп қалай әдемі айтқан. Тоқмолданың оң көзі, қалай илесе де көнімпаз Сәйбек қарттың образы да екі-үш эпизодта көрінгенімен, тамаша жанды шыққан. Сәйбек Тоқаңның ақылшысы, сырласары. Сәке деп дандайсытқанға өзінше шаруақор боп пысықсып жүреді. Сәйбектің өз сөзімен айтқанда: - Директор ысказал - начальник ысказал... Тоқмолда приказ давай. Мен быполнай, сынок. Басқа нишауа низнаю!Мұраттың досы Шәкір образы жөнді шықпаған. Әр жерде Мұраттың қылықтарын аша түсу үшін көрініс алып қана қояды. Мұрат өзін секцияға алмай қойса да бокспен өзінше айналысады. Ол үшін боксқа қатысып жүрген біреуден үйрену керек. Ол -Шәкір. Садық пен Марат оңаша бокстаспақ болады. Төрешілікке біреу керек. Ол - Шәкір. Шәкір осылай оқиға шылауында елпектеп ұшып жүргені болмаса, өзінше дараланбайды. Бұлыңғыр қалып қояды. Бала үлкен өмірге ұшар алдында алдымен отбасы аумағынан қаннаттанады. Содан бөлініп өзіндік пайда бола бастайды. Автор мұны да өте орынды көрсеткен. Мұраттың өсу эволюциясы, міне, осыны алақанына салып аялаған қамқор Ұлжан ана мен Батырбай қариядан аулақтанудан басталады. Пионер лагеріне барғанда артынан келгештей берген әке-шешесінің қылықтарын Бердібек әдейі әжулап отыр. Б.Соқпақбаев «Жекпе-жек» повесіне көп еңбек сіңірген. Идеясын көркем бейнеге келтіруге лайықты тіл тапқан. Повестің тіл мәдениеті өте көркем. Автор тарапынан баяндаулар сирек ушырайды. Адам образдары іс-әрекеті арқылы ашылып отырады. Кейіпкердің характерін ашуда жазушы диалогты шебер пайдаланған. Повесте ұшырайтын майда детальдардың өзі тым жанды. Кішкене нәрсе арқылы-ақ көп жайды аңғартқыш. Мұраттың Москвада бірінші орын алғанын автор Николай Трофимовичтің жубайы Дусяға жазған тілдей хаты арқылы-ақ білдіреді. Мұрат финалға шыққан шетел газеттерінің сәуегейлік даурықпаларын қалай қисынымен келтірген. «Жекпе-жек» повесі жеткіншектерді спортты сүюге баулитын аса қызықты шығарма. Біздің елімізде жастардың қай салада Гіолсын, шарықтап өсуіне жол ашық. Ол үшін тек қажырлы еңбек, қызуы басылмас жігер оты керектігін Мұрат Батырбаев жолы арқылы әдемі бейнелеген құнды еңбек бұл. Жазушының «Алыстағы ауылда» повесі кешегі Ұлы Отан соғысы кезінде азаматтардың бәрі майданға кетіп, тылдағы ауыртпалықтың бәрі аналар мен белі бүгілген шал-кемпір, буыны қатпаған балаға түскен кезді суреттейтін реалистік шығарма. Повестің негізгі идеясы - Отанды сүю. Осы негізгі идеялық арқау шығарманың басынан аяғына дейін үзілмейді. Еңбекшілдік, достық, ұжымшылдық сияқты жанама идеялар негізгі идея ағынын толықтырып астасып, әдемі өріліп, жымдасып отырады. Жазушы ел басына күн туған соң бір ауыр күндердің бір-ақ жағын суреттеу арқылы сол дәуір шындығын елестетер со-вет балалардың патриоттық істерін асқақ бейнелейтін шығарма берді. Повесті ашып оқи бастаймыз. Геройларымыз жол үстінде. Жұрттың бәрі жолда. Дүрбелең қауырт қимыл. Форма киініп лек-легімен Отан қорғауға тік көтеріліп аттанып бара жатқан халық. Идет война народная - Война священная. Майданға аттанбақ ағасының үйіне жеңгесіне қолғабыс болуға кетіп бара жатқан Болат. Қаршадайынан әкесінен тірі, шешесінен өлі айрылып, балғын денесін жау оғы жарадар еткен Сережа. Сережаны госпитальдан алып кетуге келген Жұлдыз. Бәр-бәрінің көңілінде бір күйкілжің. Бәрі асығыс. Повесте біз түрлі кейіпкерлермен танысамыз. Соның ішінде іс-әрекетімен, мінез-құлқымен дараланған төрт кейіпкер бар. Олар - Болат, Сережа, Қожаш, Досан. Бұлардың алғашқы екеуін өмір толқыны айдап келіп отыр, ал соңғы екеуі «жаңаөмірліктер». Болат қалада өскен. Ауыл өміріне шорқақ. Колхоз жайлы газет-журналдардан ғана оқыған, колхоз келбетін машинамен зулатып үстінен өткенде кергені бар. Түк өмір көрмеген сарыауыз балапанның өзі. Қызыл атты ақ ат деп, қалай жүгендеуді білмей, желген аттың екпініне машинадан ауып түсетін Болатты дүрбелеңді, қайнаған қауырт өмір өзгеше шыңдап, еңбек иесі етіп шығарады. Сережа жас та болса емір талқысынан өткен. Қан майданға бір сүңгіп шыққан. Өмір оньі мәймеңке, шыбын тимес шыңқ етпе мінездердің баршасын алыс ысырып турашыл, тындырымды нық шеге қылып қатырып тастаған. Темірдей тәртіпке үйренген. Өмір жасына сай емес ересекке тән мінездер еккен. Бұл мінездері сырт көзге дөрекі қара дүрсіндеу көрініп қалатыны бар. Алғаш Болат та жақтырмай қалады. Досан ғой безе қашады. Сауыққой, қызба Досан үнемі жарысып, жеке шауып колхоздың күш атына күн көрсетпейді. Міне, осы Досанның шаба беретін атын алып, шабан «трактор» қараны бермек болғанда Досан былай бәлсінеді. Ендеше, мен машина айдамаймын. Айдамасаң, жалтырат табаныңды! Бұл масылдарды асырайтын орын емес. Қазір соғыс кезі сенің қылтың-сылтыңын мен еркелігіңді көтере алмаймыз... Балалар тезірек аттарыңды ұстаңдар. Біздің бір минутымыз өлгенше, неміс фашистерінің бір солдаты өлсін. Міне, осы кішкентай үзіндіден-ақ Сережаны қатал, жалқауға ымырасыз еткен не екені айқын көрінеді. Ол кішкентай жүрегімен, сәби жанымен Отанын сүйеді.Қожаш - әр іске тындырымды, колхоз өмірін жетік біледі, повестің ұзына бойында Болаттың ұстазы іспетті. Повестегі ең сәтті шыққан образ - Досан. Бердібек - Досан сияқты сатиралық геройлар образын жасауға өте ұста жазушы. Оған жеткілікті ойнақы тіл де таба біледі. Лайықты уақиға да табады. Досан - сауықшыл, ерке-бұлан. Өз дегенім болсын дейтін өлірме, мақтан сүйгіш. Керекті жерінде әділ-айласын асыратын өтірігі де бар. Жұмыстан қашып келіп, егіннің шөбін отайтын уақ Балаларға бригадир болдым деп әжесін алдай салады. Досанды құртып жүрген не? Ол дүниеге турашылдықпен қарамау. Бұл жерін Досанның Сережамен тілдесуі арқылы жақсы бейнелейді. Елдің бәрі жұмыста. Досанның іші көгереді. Досан жолаушылап ол аралайды. Барлық жерде қызу еңбек. Жұрт көзіне күйік болады. Өстіп жүріп бір үлкен игі істен шеттеп қалады. Ол - «Жаңа өмір» балаларының барша аудан балаларына үндеуі. Досан бар пәле Сережадан деп ойлайды. Повесть соңында өз кінәсін мойындап, Досан Сережамен дос боп ажырасады. Жазушы Досанды өз қатесін мойындаттырып, бір әдемі сезім ұялатады. Ол батырдың інісі болды. Ағасы Сайран Совет Одағының батыры атағын алады. Осы эпизодты жазушы өте әсерлі баяндайды. Бұл күн колхоз өмірінде дүбірлі той болады. Жанама кейіпкерлер де бірлі-жарым көрініп-ақ жанды әсер қалдырады. Олар ақын бала Әнуар, күзгі сынға қалған Құрмаш. Колхозбастығы Жұлдызды, яки бригадир Балабекті, Сережаның өкесі уәкіл Вороновты қашан кермейік, үнемі қймыл үстінде жүреді. Кеңседе қақиып отыру, немесе сен сүйт, сен бүйт деп тақылдау да жоқ. Бірақ, бір кемшілігі бұлардың, яғни үлкендердің іс-әрекеті күңгірт. Тек балалармен қарым-қатынаста ғана көрініс алады. Кей сыншылар бұл шығармада пионер вожатый жоқ, комсомол басшысы жоқ дейді. Біздіңше, ол - қате пікір. Үлкен-кіші түгелдей ардақты борышқа жұмылып, қауырт қимылдап жатқанда жұрт «көпірдей» бастыққа қат па еді. Жазушы мұны дұрыс көрсеткен. Мәселен, Балабек шабылған шөпті өлшеп, күндік норманың орындалу көрсеткішін іліп отырады. Басқа шаруасы қанша. Неге бұл күндегідей есепші жоқ, бәрін өзі істеп жүр? Адамдарды отанды сүюшілік асқақ қасиеті бір кісідей жұмылдырған жұмысқа. Жазушы мұны тамаша керсеткен. Досан жекжатшылап қыдырғанда алдынан текжұмыс шығады. Қайда барса қызу еңбек. (Қорқыттың алдынан кер шығатынындай). Шығарманың көркемдік дәрежесін сез етсек, Бердібек еңбек тақырыбын тартымды уақиғамен, қызықты суреттеулермен бала-лар қызығып оқитындай ете білген. Балалар образдары, еңбек картинасы, дала табиғаты - бәрі тартымды, қызықты суреттеледі. Композициясы да ширақ. Барша тартыс, іс-әрекет бір-ақ нәрсеге бағынып отырады. Ол - Отан алдындағы жауапкершілік. Шығармада психологизмге көп көңіл аударылған. Жазушы көп жағдайда геройларының толғанысын дәл басып отырады. Диалогтарды да шебер пайдаланады. Пейзажды суреттеуге де төселген. Дегенмен, олақ сөйлемдер ұшырасып қалатыны бар. Ендігі әңгіме арқауы «Менің атым Қожа» повесі - жазушының оншақты жыл ізденісінің көрсеткіші тәрізді белеңді шығарма. Повестің үлкен өзегі - ой-арман. Бас кейіпкер Қожа - жазушы болуды арман еткен сотанақ бала. Сотанақ деймін, солай ма өзі? Ақылды бала емес пе? Иә, Қожа әрі ақылды, әрі сотанақ, содыр бала. Өмірде сықиып қалған жақсы бала, яки жақсылық атаулыдан жұрдай жаман бала болуы мүмкін емес. Адамның өзі жаман емес, қылығы жаман. Қалыптасып бітпеген балаға өмір несін сыйламай-ды. Бәрін сыйлайды: қуаныш пен қайғы, қызғаныш пен достық, масаттану мен азап - бәр-бәрін сыйлайды. Осының бәрін қызықты әрі байсалды баяндап беруге не жетсін! Міне, осы құбылыстың бәрітүгелдей Қожабасынан өтеді. Соның бәрін өмірдегідей етіп көрсетуге Бердібек қандай әдемі әдістапқан. Кітап оқығандай емес, Қожамен әңгімелесіп отырғандай боласың. Әңгіме айтып, сырын ашып елжіреп отырған адамға сен қоя тұр, кейін айтарсың деу қалай қиын болса, бастап оқыған адамға повесті бітірмей жабу да солай қиын. Қожа повесть беттерінен тұрып кеткендей болады. Бұған себеп, біріншіден, Соқпақбаевтың жазу әдісі десек, екіншіден, шығарманың кереметтей шындығында. Шындық дегенді әдейі айтып отырмыз. Шығарманың шындық дәрежесіне көтерілуі - талант құдыреті. Ойындағысын тура өмірде болған уақиғадай етіп көре біліп, оқушыға көрсете білгенде емес пе талант. Флебердің ауырып қалуы, Л.Н.Толстойдың «геройларыма ие бола алмай қалам» деуі шынтуайттап келгенде осыған саймай ма. Бердібектің Қожасы да жазушыға тәуелді емес, бағынбайды. Бердібек Қожаға еш қылықты әдейі істетпейді. Мәселен, Қожа тентек екен, оған тентектік істету керек, ол қиялшыл, қиялдауы керек, ол ойшыл, ойлауы керек деп күні бұрын әзірлемейді. Қайта бәрі өмір заңдылыктарымен туындап отырады. Қожа өзін таныстырмақ болды. Бала жатып қиналады. «Менің атым...» - дейді де аржағын айта алмайды. Себебі аты сүйкімсіз, күлкілі. Балаға дұрысырақ ат қою керектігін қандай әдемі әжуалайды. Қожа - әкесіз жетім. Әкесін соғыс жұтқан. Жазушы мұны да оп-оңай, еш қиындықсыз білдіреді. Себебі Қожа фамилиясын айтады. Сөйтеді де әкесі Қадырдың жоқтығын айтып: «Еһ, қайран әкем. Кім біледі, жер-әлемді шулатып сотқар Қожа атанып жүргенім әкесіз жетім өскендігім де шығар» деп жүрегі қарс айрылады. Қожа - ойшыл, арманшыл, намысшыл. Сотанақтығының салдарынан көп қағажу көреді. Сол үшін кейде ретсіз қыжыңдайтын үлкендерге наразы болады. Шынында, үлкендердің баланы орын сыз басынатыны бар.«... адам әуелі үлкен болып жаралса, өмірдегі озіне тиісті қызмет мамандығын атқарып болғаннан кейін барып, балаға айналса. Сонда маған Майқанова қалай қарар еді?» деп ойлайды Қожа. Балағатән әдемі аңғал қиял. Қожажайлауға кетпек болды. Көлік жоқ. Неге? «Белсенділердің әрқайсысында бірнеше аттан бар. Үстеріне өздерінен басқа шыбын жорғалатпайды. Жазда жайлауға қоя беріп, семіртеді де, қыстыгүні қаншырдай етіп жа-ратып, қасқыр, түлкі қуып шығады. Сонда олар бұл үшін колхозға төлей ме бірдеңе? Түк те төлемейді. Әкем Қадыр осы колхоз құрылған күннен бастап, ұста болып істеді, мамам - сауыншы. Бір аттың бір күндік терін пайдалануға менің неге қақым жоқ? Шынында солай. Қожаның орнында кім де болса солай ойлайды. Бастықтардың әкесінің малы ма еді? Мінсін Қожа да. Бұлай ойлауы Қожаның тентектігі емес, дүниеге сын көзбен қараушылығы. Қожаның бүлдіріп бара жатқан ештеңесі жоқ. Қайта Қожаны қорсыну бүлдіріп бара жатыр. Қожа бұған көнгісі келмейді. Қайсар бала. Қожа ешқандай бұзықтықты істейтін деп істемейді, өзі қалай істеп, бүлдіріп алғанын бір-ақ сезеді. Ол ісінің оң-теріс екенін де біледі. Бірақ кейін өкінеді. Қожаның Сұлтанмен дос болуын автор жайдан жай алмаған. «Әй Сұлтан, Сұлтан. Сенің бойында кісі қызығарлық өнер-қабілеттер толып жатыр-ау. Асауға шалманы қалай діл тастайсың. Бие сауғанда шөпілдетіп жібересің. Жолдасыңа қоң етіңді ойып бе-руден тартынбайтын батылсың да жомартсың. Бірақ, арамдығың да бар: өтірік айтасың, ұрлық істейсің. Егер оқуды тастамасаң, әлгі айтылған қылықтарыңнан азат болсаң, сенен түбінде жаман азамат шықпас еді» (67 бет). Бұл - Қожаның Сұлтан жөніндегі пікірі. Иә, мұны ойлап отырған баланы қалай жаман бала дерсің! Өзін ең болмаса Жантас құрлы көрмегеніне Майқанова апайына ерегісіп, Қожа Сұлтанға ілесіп жайлауға кетіп қалды. Сұлтанмен достығы басталды. Жаздай ұжымнан аулақ болды. Сұлтан өзін оңдырмай масқара етті. Ал, ауылдағы балалар қайткен? Ұйымшылдықпен шөп шабысқа барған, даңқтары республикаға жайылып абырой алған.Осыған Қожаның өкінішін автор қалай әдемі берген. Шөп шабыста болған балалармен бірге газетке суреті шығады. Алғаш мақтанып қап, кейін өкінеді. Бұл өкініш - кепшіліктен шеттеп қалғанының жазасы. Қожа - Отанын жан-тәнімен сүйтетін патриот. Оны да Қожекең өзі айтып береді. Немене осының бәрін айтып отырып мақтанып кеткен жоқ па? Керек десеңіз Қожа дәл балаға тән аңғалдығымен, романтикалы ұшқыр қиялымен білдіреді. Совет Одағының батыры болуды арман етеді. Өйткені келешекте жақсы адам болудың бәрі Қожаға қазіргі жамандық қылықтарына ара тұрар мият боп отырады. Ұжым күші, оның адамға творчестволық әсерету күші Қожаға өзі істеген, немесе қатысы болған бұзықтық әрекеттердің бәрін қайта ойлатты. Бұзықтық, жаман болу аяқ астынан екенін аңғартты. «Әрине, бәріне өзім айыптымын. Осының бәрі тәртіпсіздіктің, мінез-құлқымның нашарлығының кесепаты. Әйтпесе, ана Темір құсап езімді үлгілі ұстап, текжүріп, тектұрсам, мұндай жағдай болар ма еді! Аяулы алтын мамам арып-талып жайлаудан жұмысын тастап келер ме еді? Жоқ, жетеді! Ақымақтықты енді доғаруым керек! Түзелуім керек». Бірақ ауру қалса да әдет қала ма? Әзіне-әзі осылай үкім айтқанымен, Нүрила кемпірдің қара қаншығын ұрмақ болып жерден тас алады. Бұл - бұрынғы Қожа қылығы. Ал, мына жаңарған, ұятқа піскен Қожа қайтеді? Тесін ұстап тұрып бір ой келді басына: «Япыр-ау, бұл ит маған не істеді? Мен оны неге ұрамын? Сосын иесі шықпай ма жүгіріп. Қарғап, тілдемей ме мені? Тәртіпсіздік деген, міне, осындайдан туады екен ғой». Бұл - Қожаның оңалуға жасаған алғашқы адымы. Майқанова апай - Қожаның қас жауы. Қожа жегідей жек көреді. Неге жек кереді? Майқанова Қожаны кезексіз қулықпен кітап алғалы тұрған жерінен қуып шыға жаздайды. Қожаға өне бойы ұрсып, күн керсетпейді. Бірақ Майқанова жек кере ме Қожаны? Жоқ. Педсоветтен шығып бара жатып мектеп директоры Ахметовке: Қадыров - түбінде адам болатын бала, - деді Майқанова. Майқанованың осы сезі Қожаның бойына нұр жүгіртті. Автор балалар үшін от пен суға түсіп жүрген мұғалім бейнесін орынды керсеткен. Мұғалімнің күйініші мол қиын еңбегін қайта неғұрлым анық жазса, балаларға соғұрлым сүйкімді болмақ. Жазушы Сұлтан образын тым орынды көрсеткен. Сұлтансыз-ақ содыр бала образын жасауға болушы еді ғой. Бірақ Сұлтан керек. Әне нағыз қисық боп есіп бара жатқан бала - Сұлтан. Қожа ше? Қожа Сұлтанға астар бола ма, тәйірі. Соқпақбаев - шындықты бүркемей, батыл жазатын жазушы. Бердібекті кейбіреулер балалар махаббатын жазасың деп жазғырады. Қазақ балалар әдебиетінің кернекті жазушысы С.Бегалин Бердібекке мынадай мін таққан: «Бердібектің «Балалық шаққа саяхат» деген повесінде өзінің жеңгесінің жат суық жүрісін сөз етіп, оны езі көріп, жас оқушыларына әшкерелеп отырады.Тағы сол повесте өзі қаршадай болып, екі қызға көңілі кетіп, махаббат ұшқынына душар болады. Бердібектің 1960 жылы басылып шыққан «Менің атым Қожа» деген повесінде өзінің шешесіне Қаратай дегеннің сөз айтқанын тындап, Қаратаймен ешігеді. Біз Бердібекке махаббат жайында жазба демейміз, жаз, бірақ жас буынға арналған шығармада, үлкен адамдардың арасында болатын келіссіз, дерекі махаббат жайын сез ету орынсыз деп ойлаймыз. Осы кейінгі повестің 9-бетінде: «Шешеме әкем не үшін керек, білем» дейді. Бұл да жас оқушыларға арналған шығармаға қонымсыз әбес жәйт. Әсіресе, жас буындарға арналған шығармада мұндай сөз ерсі болып тұрады». «Балалық шаққа саяхат» туралы кейінірек айтармыз. «Менің атым Қожа» туралы Сапарғали ақсақалға айтар дауымыз бар. Қожа повестің үзына бойында Қаратай мен шешесінің ләм-мим деген «дөрекі махаббат» жайлы бір сөзін тыңдап көрді ме? Жоқ. Қожаныкі - тек балалық күдіктен туған қызғаныш. Қаратайдың Миллатта көңілі болып жүргені сезіледі. Мүмкін «дөрекі махаббаттары» да бар шығар. Бірақ ол повесть рамасынан сыртта, көрініс алмаған. Мүмкін Қаратай өзеуреп келіп жүрген шығар. Отбасында болатын қуаныш яки қайғы - барлық отбасы мүшесіне ортақ. Мұндай құбылыс баланы да шаттандырады, мүңға батырады. «Кейде Миллат мамам әкемнің суреттерін ақтарып қарап отырады да мүңға батып, бір түрлі егіліп кеткендей болады. Кірпігі жасқа шалынады... Мен сол кезде маматайымды керемет аяп кетем. Бірақ аяғанмен не пайда, білем, сезем неге күйзелетінін». Шешесі тұрмақ Қожаның өзін аяп кетесің. Сапакең соңғы сөйлемді кішкене бұрмалаңқырап отыр. Сөйлем мағынасы екі ұштылау екені рас. Бірақ автордың ойы әкесінен айрылған баланың ерінен айырылған ана трагедиясына ортақтасуы ғой деп ойлаймыз. Отбасындағы ата-ананың мінез-құлқына сын көзімен қарамау, одан шет жүру балаға еш мүмкін емес. Ал мұның өзі тек Бердібектің ғана жазғаны, соның ғана ашқан жаңалығы емес. Гәп осыны қалай жазуда. Сапарғали Бегалин дұрыс сақтандырып отырған болар, бірақ автор әбес жәйтқа бармаған сияқты. Әбес жәйт деп мынаны айтуға болады. «Қос есігінен сығалаймын. Садыр келген бетте-ақ жантая беріп өгей шешемнің мықынына қол жүгіртті: Мықыныңның өзі немене, өлген қойдың жамбасына ұқсап шодырайып кетіпті ғой!» Бұл Сафуан Шаймерденовтың «Мезгіл» повесінен үзінді. Мұны да бала керіп, біліп отыр. Ал, Бердібектің Қожасы ше, мұндайдың бірін де көрген жоқ. Тек қызғанады. Себебі шешесін қатты сүйеді. Повестің кульминациясының өзі жер-дүниені бүлдіріп жүрген Қожаның шешесімен бетпе-бет анық сөйлескенінде емес пе. Повестің қызықты беттері Қожаның «махаббатына» арналған. Қожа мен Жанар дос, бірақ Қожа осыны махаббатқа саяды. Жанарды сағынып өлең жазады, үйінің маңынан әдейі жүргіштейді, хат та жазбақ болады, қызыл бұзауды әдейі айдап келіп Жанар ауласына кіргізіп жібергені қандай қызық. Бәрі - күлкілі. Бердібек Соқпақбаев бұл жерде дұрыс жазған. Нағыз баланың басында болатын сезім. Қожаның жәй ойы. Ол ешқандай махаббат емес. Махаббат еді деуден автор да аулақ. Қайта жеңіл юмормен әжулайды. Мұндай сезімді айтуға тіл жоқ. Баланы піспеген сүюшіліктен жеңіл күлкімен сақтандырып отыр. Қожаның Миллат мамасы - «ақылды тәрбиелі адам». Аудандық советке депутат. Көпшілік алдында беделді, сыйлы. Мамасының осы қасиеттерінің бәрі Қожаның содырлығы арқылы ашылған. Шеше мен бала арасындағы қатынас повесті әдемі, жылы лирикаға белеп тұр. Повестің тілі көркем. Басынан аяғына дейін желіп отырып оқисың. Қожа сез арасында былай дейді. «Өзінің тырнақ алды прозалық туындысын шағын повесть түрінде бастап отырғанын автор бір де бір минутке есінен шығармайды. Сондықтан да адамныңбасынан кешетінтұрмыстың ұсақ-түйек құбылыстарына онша жүгіне бермейді». Қожаның осы сөзін қайталап айтуға тура келеді. Бердібек ұсақ-түйек емес, өмірдің нағыз керектісін теріп жазған да шап-шағын.әдемі повесть еткен. Жалпы Бердібек повестерінің аумағы 100 беттен әзер асып жығылып жатады. Бұл дегенің - қысқа деген сез. Негізінде осылай жазу керек. Балаларға оқығанда сары тап қып жалықтырып жіберетін сала құлаш кітаптар түкке керек емес. Диалогтары қандай жанды. Сұлтанның бұзық екені, оқуды тастап кеткені белгілі. «Тоқта, тоқта, келген жерімді белгілеп қояйын.Мына бір мылтық ұстаған адам ба, албасты ма, осы бетке келіпсің». Бұл Сұлтанның Қожа «Робинзон Крузоны» оқып жатқанда қолынан жұлып алып, жауып жатып айтқаны. Әкем-ау Сұлтекең бала біткеннің бәріне әйгілі Робинзонды да білмейді. Надан боп қалды-ау бишара бала! Мұны жазушы диалог арқылы ашып отыр. Қожаға үнемі араша түсетін жарықтық әжесі де тек диалог арқылы тұлғаланбай ма? «Менің Қожашым тірі болса, ешкімнен кем болмайды. Өсе келе өзі-ақ түзеліп кетеді. Сабырбек нағашысына тартқан. Ол да жас кезінде осы секілді шығаннан шыққан сотанақ еді. Бұл қайта оқу оқып, мұғалімдерінің айтқанын орындап, кейде өтіншік боп жүр ғой». Жантас қу да тек сөзімен қу. Шақпа ащы тілі қандай жанды. іс-әрекетімен емес, тек диалогпен Жантас боп тұр. Жазушы портрет жасауға да ұста. Аз сезбен кеп мағына аңғартады «Ахметов - қатал адам. Шынымды айтсам, мен оның алдына барған сайын қалтырап тұрам. Сусылдаған қызыл-күрең шашы желп-желп етіп, қабағы түксиіп шүйлігіп қарағанда, сұп-суық кездері адамның өңменінен етеді». Осы кіп-кішкентай суреттеу мектеп директорының қатал бейнесін жанды елестетеді. Табиғат суреттері де Қожаның көңіл күйімен байланыста суреттеледі. Қожа кеңілсіз, ит жайлаған күңгірт түн. Қожа бар пәледен құтылды, арылды, бар жиһазын тағынған айлы түн. Повестің соңғы сейлемдері табиғат суреті мен бас кейіпкер Қожаның көңіл-күйінің астасуымен бітеді. «Ай нұрынан орнаған күміс көпір белдеулеп бет алдымда, ауылдың дәл іргесінде өзен жатыр жарқырап. Мөп-мөлдір мына ғажап дүние «Ұш! Самға! деп, қолтығымнан қанат бітіретін, арман нысанасына қарай алып ұшатын тәрізді. Лаула! Лаула жігер оты! Самға қиял құсы! Асығатыным да, аңсайтыным да ертеңгі болашағым». Повесть аяқталды. Қожа оқушымен қалай қоштасты? Қандай әсер қалдырды? Бұл ретте біз П.Косенконың мына пікіріне қосыламыз. «Читатель верить в счастливое будущее Кожи в то, что он будет думающим и ищущим, беспокойным и страстно любящим жизнь человеком. Во всяком случае идеала умеренности и аккуратности он не примет никогда». Жазушының «Балалық шаққа саяхат повесі 1960 жылы жарық керді, орыс тіліне аударылып басылды. Повесть жаңадан мойын серік құрып, қаз тұра бастаған қазақ ауылын, сол кездегі ауыр өмірдің шындық болмысын, алғаш ашылған совет мектебінің оқушылары өмірін суреттейді. Повестің бас кейіпкері - Бектас. Бектас кім? Лирикалық герой ма, автордың өзі ме? Автордың өзі. Бұлай деуіміздің себебі повестің узына бойына өткен уақиғаны жік-жігін ажыратып, десте-десте қылып есіне түсіріп, оқушыға баяндап отырған автор позициясы бар. Ол барша болмыстың таразышысы, ой елегінен өткізіп, балалық базарлы күндеріне қайта үңіліп, өткенді қазбалап тауып саяхаттаушы. Әдетте саяхатты таныс емес жат жерге жасамайтын ба еді. Ия, балалық күндер де алыстап, бұлыңғыр, көмескі тартқан. Міне, автор сол ұмытылып бара жатқан еміріне саяхат жасайды. Сонда бұл қандай шығарма? Бұл ретте біз ақын Әбілда Тәжібаевтың автобиографиялық повесть деген пікіріне қосыламыз. «Повестегі бас геройдың аты Бердібек емес, Бектас. Сондықтан бұл шығарманы автобиографиялық деуге сия ма деушілер де табылуы мүмкін. Бұл әңгіменің формальдық жағьі одан шығарманың табиғаты өзгермейді». Осы баяндамасында Әбілда Тәжібаев Бердібек туралы былай дейді: «Бердібек туралы бірінші айтарымыз: ол, сөз жоқ, талантты жазушы. Өмір детальдары мен адам мінездерінің алуан сипаттарын, психологиялық нәзік құбылыстарын аңғартқыштыққа, соларды сипаттарлық сөз табуға келгенде Бердібек балалар прозасындағы ең күшті жазушьі десек, артық айтқан болмаймыз. Юморы қандай жақсы! Оқығанда жортып отырғандай сезінесің». Бердібектің жазушылық шеберлігіне бұдан артық сөз тауып мақтау да, таңдану да мүмкін емес. Осы баяндамасында Ә.Тәжібаев повестке әжептеуір сын айтқан. Біз оның көбіне қосыламыз да: «Дүние қоңыр, адам бишара, жер жұтаң, ән-күй көңілсіз болып сезілді маған... ...Қап-қара түнді жазып отырғанда түннің не бір үрейлерін сипаттауға болады. Бірақ, ертең күн шығатынын да оқушыға сездіріп отырған жөн. Онсыз дұрыстық бұрмаланған болар еді. Бердібек Соқпақбаев жолдастың кітабында осылар жетіспейді». Ол рас. Жазушы балалығы өткен дәуірге үңілуден гөрі жеке өз басының күйкі жәйттарына кебірек үңілген сияқты. Бектас үйінің тұрмысы ауыр, бірақ барша ел тұрмысы олай боп көрінбейді. Ақ нанды кертіп жеп жүретін Жанбосын үйі, Бектастың жездесі Әлқожа үйі, бір отарлы жан бола түра ішіп-жемге тарықпай, қасық «смирно» тұратын тамаққа бай Қағазбай нағашысының үйі жалғыземес. Олар көп. Бектастың үйі сияқты там-тұм тамақтанатын үйлер де болған. Бұл күндегідей жұрт еңбегінің зейнетін түгел көре қоймаған. Бірақ келешек үшін, жарқын болашақ үшін күресіп жатқан момын шаруа қазақ ауылын көрдік. Біз оқып шыққан соң Әбекең құсап шаршамадық, қайта жігерлендік. Бектастың: «Тірі болсам, осы жыртық-жәутік күйімде тұрып қалмай, түбінде адам болып шығатыныма сенімім кәміл» дегеніне «Иә, оның рас! Сүйтпегенде ше?» - деп сырласқымыз келді. Арнайы мақала жазған Н.Ғабдуллин де, баяндамасында шолып өткен Ә.Тәжібаев та Бектас психологиясын жете түсінбеген сияқты. Сыншылар Бектасты ештеңе білмейтін көр бала ретінде ғана таниды. Мүлде олай емес. Бектас оқуға келмей тұрып-ақ «жер жүзіне шам шырақ орнатқан» көсеміміз Ленин жөнінде көп естіген, оқуға келген соңелімізде социализм, коммунизм орнайтынын білген, көрші Қытай туралы хабардар көзі ашық жігерлі бала, Отанын сүйетін, болашаққа кәміл сенетін патриот бала. Үй-іші қытайға етпек болғанда заставаға барып хабарлауы, өзімен қас Баймырзалардың жәшік астына төңкеріп кеткенде Отан бақыты үшін жапа шеккен революционер-патриоттарға еліктеп тапжылмай жатуы Бектасты кеп нәрседен хабардар етіп керсетпей ме. Осындай бала неге ғана «ертең күн шығатынына сенбесін». Әбден сезеді. Олай болса, біз Әбекең кішкене артықтау кеткен бе дейміз. «Мен өз басым ауыр жылдардың ауыр шындығын айтуды қостаймын» дейді Әбділда Тәжібаев. Ендеше, шығарма езегі осы ауыр жылдардың жүрегінде қалдырған күйініш-сүйініші ғой. «... Жаңылудың себебі, ең алдымен, өмірді қанық білмеуден туады деп тура айта аламыз. Өмірді жіті білмеудің салдарынан тіршілік тұрмыста әр кезде, әр уақытта болып жататын түрлі-түрлі құбылыстар жайында ұшқары қорытындылар жасап қоюымыз әбден ықтимал»-дейді Н.Ғабдуллин. Н.Ғабдуллиннің бұл пікірі Бердібек Соқпақбаевты емірді жете білмейсің деп кіналауға саяды. Біз бұған мүлде олай емес дейміз. Әбділда сөзімен: «Бердібек - талантты жазушы. Оның білген, түйгендері аз емес, айтуға да шебер, суреттеуге де ұста» дейміз. Н.Ғабдуллин осы повестен Сағатбай мұғалім мен Әсбет шешейден басқа бірде-бір жағымды кейіпкер кездестіре алмайды. Ол екеуіне де разы емес. Повестің бас геройы Бектасты ру намы-сын жыртқыш, төбелесқой, ұры, өтірікші деп жазғырады. Осы жерде айта кетейік, Нығымет Ғабдуллин шығарма табиғатына түсінбеген. Автобиографиялық повесть екендігін білмейді. Сөйтеді де Бектасты автордан беліп алып, авторға геройды өиткесің-бүйткесің деп кінә қояды. Бектасты жазғырады. Жоқ, олай емес, ауыр өмірді жазғыру керек. Өмір тақылетіне кез боп жүрсе де ертеңгі болашағына сеніммен қарайтын Бектасты, жасында солай өскен авторды оқушы қауым дәл Ғабдуллинше жазғырмайды. Қайта оқушы Бектаспен сол ауыр кезеңге саяхат жасап шығады. Бұрынғы ағалараның жүріп өткен жолын біледі. Бүгінгі шат өмірлеріне мақгана отырып, өткенге үңілу қандай жақсы. Заман ұлылығын сездіре түспей ме! Бектас ру намысы үшін балалармен төбелесті, осы жерде Бердібек «надандықтан туған осы жексұрын жікшілік, ұрушылық алакөздігінің кеселі балаларға да жұққан» деп ашына айтпай ма. Жоқ, ой біз іштен туа сап қай қылық жақсы, қай қылық жаман, білуші ек демек пе. Бектастың өзі де, үй-іші де қай жылы туғанын білмейді. Бұлардың бәрі - геройдың өсу эволюциясын көрсетер алғашқы өлшемдер. Сыншының екеуі де автор позициясын мойындамайды. Тіпті Нығымет Ғабдуллиннің аузына іліп алар жағымды кейіпкер таба алмауы осы автор позициясын аңғармағандығынан. Әйтпесе автор аса ілтипатпен еске алып отыратын кейіпкерлер неге ұмыт қалсын. Көршісі Көпесбай балалары туралы: «Соншама ащы қиындық кешіп жүрсе де, жабырқауды білмейтін, болашаққа ғашық жардай құмар, сайып қыран тас түлек, өршіл арман иелері еді. Шіркін, амал нешік, өмірлерінің қызғалдақтай құлпырып, толықсыған нағыз балғын шағында қаусаған шөптей оталып, бәрі бірдей Отан соғысы майданында мерт болды. Үшеуі де коммунист еді, ерлерше алысып, мәңгі өшпейтін даңққа бөленіп қаза тапты» дейді. Жағымды герой емессің деп осыларды жазғыру керек пе? Жоқ. Бөтелке шамның жарығына түрегеп тұрып Ленин шығармаларын құныға оқыған Сатылған, тұрмыстың ауыр мойынтырығын қайыспай тартқан, табиғат адамшылық қасиетті үйіп-төгіп берген нағашысы Қағазбай жайлы, аяулы анасы Әсбет, өзі ауруханада азап шегіп жатып «нәпсі тілегін адамгершілік бауырмалдық сезіміне жеңгізген» інісі Тұрдыбек, ілтипатты Әлиман жеңгесі жайлы автор тебіренісін қайда қоямыз. Н.Ғабдулл иннің сыны алдын алу болғанмен, шығарманы оқушы қауым қауыша қарсы алды. «Өлең жаза білу ақын болғандық емес, бұл ақиқаттың дәлелін іздесеңіз кітап магазиндеріне кіріңіз» деп Белинский айтпақшы, Ғабдуллинге де «Кітап магазині, кітапханаға кіріп көріңіз» дейміз. Оқушылар қолдан қолға тигізбей оқиды. Бұл кітап үшін төбелесіп қалған балалар туралы Ә.Асылбеков «Спорт» газетіне әңгіме жазды. Повестің жетістігін айтып мақтаған сындар да болды. Бірақ біз олар туралы сөз қозғамадық. Жоғарғы екісынға сын көзімізбен қарай отырып пікір таластыруды жөн көрдік. Повесть кемшіліктен құр-алақан емес. Бұл жәйді Әбділда Тәжібаев айқын ашып керсетті: «Реализмнен гөрі натурализмі, қорытудан қобыратуы басым» деді. Осы жолдар бізді әжептеуір ойландырды. Шынында, емір фактілерін кеп білетіні жазушыға зиянын тигізген сияқты. Артық эпизодтар еніп, шығарманың сюжеттік линиясын әлсіретіп, қабыратып алатыны бар. Повестің керкем де, талантты да жазылғаны жайлы жоғарыда Ә.Тәжібаевтың сөзін келтірдік. Оған қосарымызда жоқ. Жазушының бір ерекшелігін айтып қана кетейік. Бердібек еш уақытта оқушысын жалықтырмайтын сергек жазушы. Адам психологиясын авторлық баяндаудан гөрі көбінесе штрихпен ашады. Апайының үйінде жүріп оқығанда қытымыр Әлипа тамаққа жарытпайды. Дүмбілез ашты-тоқты жүреді. Осы күйін қалай береді? Сары қыздың нанын орысша жеймін деп алдап аузын мың құбылтуы, қытайша жемек боп өңешіне конфет тұрып қап қылқылдауы - қандай жанды штрих. Сақылдап күліп отырып жыларман боласың. Осының өзі Бектастың ойнақы, кеңілді, еңсесі түспейтін өнерлі бала екенін керсетпей ме. Ауылынан әу дем жерде жүріп үйіне хат жазатын бала мінезін айтсаңшы. Хат сездері қандай жанды. Қысқасы, Бердібек қаз тұра бастаған қазақ ауылындағы жаңа ашылған мектептің оқушысы Бектастың кергендерін бүгінгі пайымдауымен ұштастырып, оқушы сүйіп оқитын тамаша повесть жазған. «Пишите, пишите для детей, но только так, чтобы вашу книгу с удовольствием прочли и взрослый, и прочтя, перенесся бы легкою мечтью в светлые годы своего младенчества»... деп, Белинский айтқандай, повестке үңілген ересек оқушы да балалық шағының сәулетті жылдарын рахаттанып еске түсіреді. Қызығып, сүйсініп бас алмай оқиды. Бердібек Соқпақбаевтың «Балдырған» журналында істеп жүріп бөбектерге арнап жазған әңгімелері жайлы жоғарыда айттық. Осы жылдардың сәтті туындысының бірі - «Аяжан» повесі. Повесть «Балдырғанда» 1961 жылы жарық керді. Биыл жеке кітап болып шықты. «Аяжан» повесі қазақ әдебиетіндегі бөбектерге арналған тұңғыш повесть. Повесть оқушыларына лайықты шап-шағын. Осы кіп-кішкентай повесте сан-алуан мінезді бала бар: көңілі зерек, әр нәрсеге қызыққыш Аяжан, шаруаға жұғымтал, тындырымды Ораз, шолжаң Нұрдәулет, тазал ыққа үйренбеген Зәуре, кектен түскендей боп оқшауланып жүретін Меліс. Балалар әрқайсысы мінездеріне тән табиғи қылықтарымен оқушысын еліктіріп әкетеді. Аяжан автобустан түсті, барлығы жат. Қайда барарын білмей дал. Адам адамға дос. Мейлі танысын, мейлі танымасын адамдар бір-бірінен көмегін аяп көрген бе. Ораз бен Меліс ұшырасты. Меліс: - Керек болса, өзің бар, - деп жайына кетті. Оқушы бірден Мелістің бұл қылығына ренжіп қалды. Атасының үйіне Ораз алып келді. Осы алғашқы таныстықтан барып достықтары басталды. Әр нәрсені білуге құмар Аяжан ауыл емірімен біртіндеп танысты. Повестің қызықтылығы, құндылығы: Аяжанның жат жерге келгендей болмай, ауыл балаларына, ауыл өміріне етене араласып кетуінде. Өзіне дос тауып, сол достықтың титтей де болса бір кәдеге жарауында. Ораз бен Аяжан достығы арқылы автор көзінен айырылып кәріп боп қалған Күлиша шешейге тағдыры шипалық дәрі табады. Бердібектің балалар психологиясын, балалар тілін білетін жазушы екендігін осы титтей повесть мол қырынан керсетеді. Аяжан келген қазіргі колхозды ауыл Бектастың Қостебесі, Болат келген «Жаңа өмірдің» гүлденген, марқайған шағы. Қаладан келген Аяжанның саяхат кезімен-ақ қазіргі ауыл өмірі сәнді де жанды көрінеді. «Нан жарықтықтың ауыр еңбекпен табылатынын білсін» деп Ораздың папасы айтпақшы, еңбек адамын, еңбекті түсінуге баулиды. Қазіргі балалар романтикасы, қиялы қандай әдемі. «СССР-10.1. Жер-ай!» ракетасы бүгінгі балалар қиялы емес пе! «Мен космонавт болам. Айға барам. Үйтем-бүйтем» дегізіп баланы қу жақ қылмай-ақ, кіп-кішкентай жанды эпизодпен бүгінгі балалардың ұмтыларын тауып көрсеткен. Еңбегімен жұрт құрметіне ие болған, қайда барса, сәлем беріп жас-кәрі сыйлайтын Сарыбай атай да жанды. Повесть тілі сөбилерге түсіндікті, ойнақы. Бүлкілдеген бұлақ суындай мөлдір. Бұл айтқанымыздың бәрі повестің жетістіктері. Енді әттеген-ай дегізетін кемшіліктерін ортаға сап көрелік. Автор Аяжанның ауыл өміріне шорқақтығын керсету үшіңдеп детальдар тықпалап жіберген. Оларының кейі артықтау. «Сүйікті қошақан» деген тарауда Аяжан қойды керіп: - Анау сүзейін деп келеді - деп қаша женелетіні бар. Ал негізінде Аяжанның мал туралы, оның қасиеттері туралы түсінігі жоқ. Ол шығармада көрініс алған. Сиыр, қаз, есек жайлы ештеңе білмей, ыңғайсыз күйге душар болады. Олар туралы ештеңе білмей тұрған Аяжан қой сүзеді деп қашпау керек, басқаша жасқанып қашуы керек.Аяжанның Зәуремен қатысында біртүрлі жасандылық бар. Аяжан қазымырлау көрініп қалады. Қымс етсе, мұрныңды сүрт, аяғыңды жу деп дүрсе қоя беріп жүргені. Осы ретте автор Аяжан-ды пысық қылам деп ана тәрбиесінің егініне түсіңкіреп кеткен. Натурализмге бой алдырып алған «Балалар енеден туған қалпында тыржалаңаш шомылып жүреді. Нұрдәулет те түрсиіне дейін сыпырып тастайды». Осы аралар біртүрлі тұрпайылау. Өмірде осылай болуы мүмкін, бірақ керкем шығармада көрініс алғаны оқушыны ыңғайсыздандырғандай болады. Егер «Аяжанды» бір топ қыз-бала бірігіп оқып отырса, осы жерге келгенде бір-бірінен үялып, қызарып қалар еді. Осы жалаңаштықтан шығады, өткен жылы «Балдырғанның» 10 санында Оспанхан Әубәкіровтың «Жалаңаштар жиналысы» деген әңгімесі жарық керді. Соны сәбилерге оқып беру тұрмақ журналдың сол бетін ашу ұят. Суретін салған Б.Ненахов та, О.Әубәкіров та тым түрпайы кеткен. Әңгіменің идеясы не екен? Тырдай жалаңаш өзенге ат қоя алмай шуласып жатқан балалар-дан басқа дәнеңе болса бұйырмасын! Нұрдәулеттің, Ораздың кітаптары ересек балалардың кітапханасы тәрізді. Әрі Аяжанға ол кітаптардың кебі таныс, оқыған кітаптары болуы да нанымсыздау. Бірінші класс баласы қай бір опырып оқып тастасын. Бұлар үңіліп жіті қарағандағы көргеніміз. Шығарма тұтастығына бұлар нұқсан келтіріп те тұрған жоқ. Өзі жақсы дүниеде осылар болмаса, одан да жарқырай түсер еді дегеніміз ғой. Жалпы повесть - балдырған оқушыларын тындырымдылыққа, қайырымдылыққа, жинақылыққа, бауырмалдыққа, еңбек иелерін құрметтұтуға баулитын құнды шығарма. Повестің безендірілуі де біршама жақсы. Бірақ шығарма көркемдігінен төмен жатыр. К.И.Чуковский «Пишущий для них (детей) должен так сказать, мыслить рисунками» демеп пе еді. Мұны Б.Соқпақбаев түсінген, бірақ суретші Б.Талбылдиев не бір әдемі жайларды жіберіп алған. Сөйткен де суреттері статуялық күйде қақиып қалған. Бұл да ептеп нұқсан келтіріп тұрған сияқты. Повесть беттерінің келемі бұдан гөрі аумақты, суреттері түрлі-түсті бояулы болғанда тым жарастықты болған болар еді. Балдырғанның жеке мінездеріне құрып әңгіме жазудан, заман тынысын сездірер көлемді повесть жазу шеберлікпен қоса жауапкершілік жүктейді жазушыға. Бердібек Соқпақбаев бұл талаптарға сай тағы бір қырын танытқан. Қазақ балалар әдебиетіне тағы бір әдемі туынды әкелген. Жас оқушылары бас алмай оқыр тамаша шығарма бұл.Қорыта айтарымыз: Бердібек Соқпақбаев қазақ балалар әдебиетіндегі ең талантты кәсіпқой жазушы. Бердібек шығармалары өзінің балалық шағы өткен жиырмасыншы ғасырдың 30-жылдарынан кейінгі 50 жыл ішіндегі балалар өмірін, олардың түрлі сезімдерін түгел қамтитын шежіре тәрізді. Осы аралықтағы өмірдің ой-қыры, жақсы-жаманын жасырмай суреттеген реалистік шығармалары қазақ балалар әдебиетін жасауға үлкен ат салысқандығының айғағы. Балаларға арнап шығарма жазу жазушылардың ең ардақты борышы болса керек. Үлкендерге деп маркалап жазып жатқан шығармаларының келешекоқушысы бүгінгі сәбилерге рухани азық боларлық, эстетикалық сезімін оятар көркем туындылар әбден қажет. Бұл жағын біздің аға жазушыларымыз көп ескермейтін сияқты. Лев Николаевич Толстой «Соғыс және бейбітшілік» атты асқан кесек шығармасын жазып, даңқы мейлінше шарықтаған кезінде тұтас үш жыл бойы балаларға арнап шығарма жазумен шұғылданған, «Әліппе», есеп кітаптарын, балалар оқитын бірнеше кітапша жазған. Бір сөз еткен Бердібек Соқпақбаев творчествосы - осындай патриоттық борышын, жауапкершілігін сезген жазушы творчествосы. Бердібек - өзінің жазушылық қабылетін мүлдем дерлік балаларға арнаған жазушы. «... должно родиться а не сделаться детским писателем, это своего рода призвание. Тут требуется не только талант, но и свое-го рода гений» - деген В.Г.Белинский. Ұлы сыншының осы сөзін Бердібек Соқпақбаев үшін қайталап айтуға тура келеді. Бердібек шығармаларын балалар қолдан қолға тигізбей оқиды. Ол жазушының мына қасиеттерінен болса керек; а) Бердібек балалардың психологиясын жетік білген. Геройларын поэтикалық фантазиямен тірілтіп жібереді. ә) юморы күшті жазушы. Бұл - балалар жазушысы үшін ең қажетті қасиет; б) шығармаларын балаларға түсінікті ойнақы тілмен жазады. в) Бердібек геройлары өмір сүйгіш, сезімтал. Қожа қаншама бұзықтық істесін, Бектас қаншама ауыртпалық көрсін, еңсесі түспейтін, жанайын деп тұрған жігерлі балалар. Геройлары өмірдің ащы-тұшысын қатар көріп жүреді. г) ең бастысы Бердібек әңгіме жазсын, повесть жазсын жалаң өсиет айту, құрғақ дидактикаға бармаған. Белинский балалар жазушысын осы ақылгөйсуден қатты сактандырған болатын. Біз жазушы шығармаларын балалар әдебиеті тұрғысынан сөзеттік. Жазушының әңгіме, повесть жазудағы ерекшелігі, жетістік, кемістігін толық ашып көрсетуге тырыстық. Бердібек Соқпақбаев - арынды, адымды жазушы. Ол балалар әдебиетіне талай қызық туындылар берген. Бұл жазғанымыз жазушының сол еңбегінің таралғысы. ПИОНЕР ЖАЗУШЫСЫ Сансызбай Сарғасқаев - қазақ балалар әдебиеті ірі классиктерінің бірі. Ол - шын мәнінде өзінің барша шығармашылық талантын жас достарына сарқа арнаған қаламгер, пионер өмірінің жыршысы. Сансызбай Сарғасқаев - Сұлутөр ауылының түлегі. Осында ауып, осында бал дәурен балалығын өткізген. Лениншіл жас, Атта, алға бас! Кел, аралас еңбекке Елмен жетіс, Елге жеміс бермекке, - деп Ілияс ақын ағасының өлеңін айтып, жас достарымен бірге ата-аналарына қолғабыс жасауға барған. Балалар кешке дейін еңбек етіп күркеде тыныстап жатқанда тарамыстай арық, аласа бойлы, шашын тақырлап алдырған, басына оюлы тақия киген қаршадай бала сия қарындаштың ұшын жалап-жалап қойып, түзу жол бетіне: «Бүгін Красногор мектебінің төртінші класында оқитын пионерлер егіс даласына масақжинауға шықты. Алғашқы күні 130 килограмм масақ өткізді. Пионерлер ертке қарсы қарауыл қойды», - деп жазды. Арада бірнеше күн өткенде оның осы хабары «Октябрь бала-лары» (қазіргі «Ұлан») газетінің бетінде жарияланды. Міне, он бір жасында он бір жол хабары республикалық газет-те жарық көрген бала қаламгер кейін аты айдай әлемге кеңінен мәшһүр болған үлкен жазушы Сансызбай Сарғасқаев еді. Шашы бурыл тартып, мосқалданған тұста Сәкең өзі туып-өскен, алғаш мектепке барған, алғаш пионер галстугін таққан ауылдағы Калинин атындағы орта мектеп оқушыларымен кезде-суге келген. Сонда жазушы сөзін осы жайды айтудан бастайды. Атап айтқанда, былай деген: «Сен неге пионерлер туралы ғана жазасың?» - деп жолдастарым менен жиі сұрайды. Осы шақты менің көз алдымнан пионер болған күндерім еле- степ өтеді. Бұл отызыншы жылдардың орта шені еді. Қызыл галстук тағып алған біздер мақтанышпен колхозды аралап жүрміз. Ал, біздің қызықты істеріміз қанша еді десеңізші! Біз кішкентай үгітшілер едік, бригадалар мен фермаларды аралайтынбыз, газеттер мен журналдарды оқып беретінбіз, жауынгерлік листоктар шығаратынбыз, концерттер қоятынбыз. Біз сауатсыздыққа қарсы күрестік, ауыл шаруашылығы дақылдарының зиянды жәндіктерін қүртыстық, масақ терістік. Жорыққа шығатынбыз, жас бөбектер мен қарттарға жөрдемдесетінбіз. Мұны ешқашан да ұмыта алмайсың. Мен пионерлерді инициативасы, тапқырлығы үшін, коллектившілдігі мен шынайы достықтары үшін жақсы көремін. Міне, сондықтан да олар менің шығармаларымның басты кейіпкерлеріне айналды. Ұзақ жылдар республиканың бас пионер басылымын басқарған Сәкең өзі пионер болған кезінде көрген-білгенін қызметіндегі күнделікті тірлікпен ұштастырып, замана тамырын тап басқан тамаша шығармалар жазған. Оның балаларға арналған барлық шығармалары басқа балалар жазушыларынікінен дәл осысымен - пионерлер өмірін жетік білетіндігімен, олардың өмірін шебер өрнектейтіндігімен ерекшеленеді. Айталық, жазушының 1952 жьілы жарық көрген «Бір отрядта» деген повесінде пионер отрядыныңжарқын істері, коллективизм жайында сөз болады. Повесть кейіпкері Қайраттың мінезі қайнаған еңбекте қалыптасады. Ал, «Достар» атты әңгімелер жинағындағы балалардың бәрі - өмірдің өзінен ойып алынған кейіпкерлер. Пионер жазушысы өзінің біраз туындыларына қызыл галстуктілер көшбасшысы - вожатыйлар арқау болады. «Сұлутөрдің балалары», «Бір көшенің бойында», «Балалар» атты әңгімелер жинағында жазушы вожатыйлардың сәтті, сәтсіз істері жайында шынайы баяндайды, балалардың сан алуан мінез-құлқын алға тартады. Сәкең пионер қатарына 9 жасында 1934 жылдың 1 қыркүйегі күні еткен. Содан өмірінің соңына дейін өзін пионер сапындамын деп санаған. Біз қазір өткеннің бәрін орынды-орынсыз мансұқтап жүрміз. Пионер жас өскінді коммунизм мұраттарына құлшындыратын. Коммунизм - елес, пионер енді ол елеске ешкімді тастай алмай-ды. Заманына қарай адамы. Сол заманда Сансызбай ағалар сол заманның балаларын - пионерлерін келісті етіп жазса, уақытқа, сезімге қызмет еткені. Пионерлер - сол кездің жас желкені еді, соныбейнеледіжазушы. Комсомол, пионертарады, бірақ балалық -меңгі. Сансызбай - сол балалар жазушысы. Жаңа жоғарыда айтып өткен кездесуде Сәкеңе Досан деген гшла (қазір ол үлкен азамат болар): - «Біз төртеу едік» атты повесіңіздегі Санат Сіздің өзіңіз деседі. Сол рас па? - деген сұрақ қояды. - Мүмкін мен емес, сенің әкең Дәрмен шығар, - деген Сәкең. Содан соң сөзін салмақпен тұжырымдап: - Менің кітаптарымдағы кейіпкерлердің бәрі өмірден алынғандар. Бәрі де осы өзім туып-өскен Жамбыл облысы Сұлутөр өңірінің Красногор, Қордай, Меркі, Луговой аудандарында бұл күндері оқып жүр, қызмет істеп жүр. - Сүйікті қарт ұстаз Жамал Төлендиева және «Ұстаз» романындағы Сәуле де ме?-Иә... Иә... Сансызбай Сарғасқаев, өзі айтқандай, шығармаларының негізгі арқауы - мектеп, пионер өмірі. Ол бала тәрбиесі мәселесін әңгіме, повестерінде ғана емес, көптеген очерк, көсем сөздерінде де үзбей қозғап отырған. «Баланы жастан...» атты әңгіме, очерк, мақалалар жинағы (..Қазақстан» баспасы, 1980ж.) бұл айтқанымызға толық айғақ. Жазушы өз замандастары еңбек адамдары жөнінде-өзінің жас достарының ата-ана, аға-әкпелері хақында «Сұлутөр», «Ұстаз» романдарын, «Жердегі жұлдыздар», «Сұлутердің бектерінде» очерктер жинақтарын жарыққа шығарды. Сәкеңнің «Сөуленің жаңа достары», «Бір отрядта», «Бір көшенің бойында» тәрізді повестері әуелі орыс тіліне, сол арқылы сол кездегі одақтас көптеген республикалардың тілдеріне, шетел тілдеріне аударылған. Сонымен біз Сансызбай Сарғасқаев - қазактың шоқтығы биік жазушысы, ол ез елімізде ғана емес, өзге елдерге де танымал болған талант дейміз. Өмірінің 13 жылында республикалық пионер газетін басқарған Сәкең ең әуелі жастар баспасын жағалап, содан кейін үлкен өдебиетке ауысқан көптеген жас жазушылардың ұстазы. С.Сарғасқаев қазақ редакторлар корпусының жаны жайсаң, жақсы командирлерінің бірі болған. Талапшыл, тәртіп сүйгіш басшы болған. «Жақсыдан - сөз, жаманнан - бөз» қалады. Сәкеңнің том-том кітабы қалды. Ол сомдап кеткен жас қауым өсті, алды қартайды, о дүниелік болғаны да бар шығар. Өмір заңы осы, тумақ бар, елмекбар. Өмір- мәңгі. Адам - қонақ. Сансызбай Сарғасқаев та бұл өмірдің қонағы еді, кетті. Артына өшпес мұра тастап кетті. Сол - медет. жүктеу/скачать 1,44 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|