Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З

(сонымен қатар, 
-мен
жалғауның) ондай мэндерге ие болуы — 
-ын
тұлғасы қолданудан ш ыққаннан кейін қалыптасса керек. Сөйтіп 
бірле
ш ы лауы ны ң 
(-мен
ж алғауы ны ң да) м ағы н асы н ы ң көбею і 
-ын
түлғасының жогалуымен байланысты. 
Бірле
шылау осы түлғада (яғни 
-р-
мен келген) V—VIII ғасыр жазбаларында кездеседі. Ол жазбаларда 
бүл шылаудың басқа варианты жоқ. Ал М. Қ аш қари сөздігінде екі 
вариантта 
бірле
, 
бірле
түрінде жазылған. Алтын Орда мүраларында 
(“Гүлстан”, “Мүхаббат- нама”) бүл шылау 
бірле, біле, білен
(“Гүлстан”), 
бірле, біле
(“Мухаббат-нама”) түрінде кездессе, “ Кодекс Куманикусте”, 
хан жарлықтарында 
біле
түрінде ғана қолданылған. Сонымен, бірле 
шылауының қүрамындағы 
-р
түсіп қалуы сол XI ғасырға дейін-ақ 
болса керек, XI ғасы рды ң ө зін д е -а қ бүл ш ы лауды ң екі түрлі 
айтылғанын Махмуд Қашқари көрсетеді: 
“бірле-біле”.
Ол 
менің бірле
ерді —
Ол менімен бірге еді. Жеңілдік үшін 
р-
ді түсіріп 
біле
деу де бар 
(1,405). Кейінгі дәуірлерде 
бірле
түрінде айтылу оңтүстік-шығыс түркі 
тілдерінің үлесіне тиеді де,1 батыс түркі тілдері 
—р
-сіз айта бастаған. 
“Гүлстан”, “Мухаббат-нама” тілдерінде 
бірле, біле
болып жарыспалы 
варианттардың кездесуі ол ш ыгармалар ж азы лған әдеби тілдің 
ерекшелігіне байланысты. 
Біле
шылауы (кейде 
бірле
түрінде де) қазақ 
арасында XIX ғасырдың аяғына дейін қолданылған кітаби жазба тіл 
қүрамында да бар. Бірақ оған қарап, қазақтың халық тіліңде де солай 
болған деп түжырымдауға болмайды. 
Біле
шылауының 
-мен
көмектес 
жалғауына жэне 
мен (менен, пенен)
шылау сөзіне ажырауы халықтың 
ауызекі сөйлеу тілінің қүрамыңда өткен процесс. Көмектес жалғауының 
да, 
мен
шылауының да ауызекі сөйлеу тілінде, жергілікті диалектілер 
қүрамы нда әр түрлі ф он ети калы қ варианттарда кездесуі соны 
дәлелдейді. Х алы қты қ тіл қүрам ы нда бүл жалғау әдеби тілдегі 
варианттармен қатар, 
-мынан, -пынан, -бынан
түрінде де айтылады. 
Әдеби тілде, жазба тілдің нормасы есебінде, жіңішке жөне қы сқа 
варианттар 
-мен, -пен
ғана қалыптасқан. 
Біле
шылауьгаың көмектес 
септік жалғауына айналуындағы бірінші фактор, әрине, дыбыстардың 
үндесу заңдылыгы (басқы 6-ның 
м,
ал соңғының л-ға айналуы), одан 
соң редукция қүбылысы (ықшам, жинақы сөйлесуге тырысушылық, 
соның саддарынан екпінсіз буынның редукциялануы) эсер еткен.
Орта ғасыр ж азбалары нда жіктеу есім діктерінің ж екеш е үш 
жағында да ілік, шығыс жалғаулары қабаттасуының ізі қазіргі қазақ
1 
Щербак А. М.
Грамматический очерк языка тюркских текстов. М. — Л., 
1961, стр. 64-185.
2 
Наджип Э.
Кыпчакско — огузский литературный язык. М., 1965, стр. 77—78.
201

тілінде де қалған: 
мен-і-мен, сен-і-мен.
Бүлайша түлғаланудағы - / — 
бір кезгі ілік септік жалғауының ізі.
Г. Рамстедт көне түркі тілдерінде қос сөздер қүрамында кездесетін 
-лы/лі
аффиксін де септік жалғау деп қарайды. С. Е. Малов 
“Бу сабыг
ілік беглі — қатунлы е с і т і п
дейтін сөйлемді “ Эти слова правитель и 
жена его услышали” деп аударады. А. М. Щербак X—XIII гасыр жазбала- 
рында 
—ын
түлғасымен қатар сол мәнде 
-ла/ле
қосымшасының параллель 
қодцанылғандығын айтады.2 Дегенмен, осы екі қосымшаньщ арасында 
пәлендей үлкен айырмашылық жоқ. Щербак келтірген 
бізүміле, іліле
создері контекстік магынасы жағынан Малов транскрипциясьгадағы 
беглі-қатунлы
созінен алш ақ емес. Қазіргі қазақ тілінің нормасы 
бойынша бүларды 
бізбен, қолымен,
бек 
қатьшымен
(екеуі) деп айту керек 
болады. Сойтіп бүл екі топ 
(-лы
мен 
—лё)
бір ғана мағьшаны — бірлестік, 
біргелік мағынасын ғана береді. Мағыналық жағынан да, түлғалық 
ж ағы нан да бүл түлғалар 
бірле
ш ы лауы ны ң қүрам ы ндағы
-ле
морфемасымен үйлес, үндес келіп жатацы. Қазіргі якут тілінде бірлестік 
септік қосымшасы: 
-лыын/тыын//-ныын
түлғасында айтылады. Мүның 
қүрамьгаан 
-л ы
немесе 
-ла
қосымшаларының ізін көру қиын емес. 
Чуваш тіліндегі комектес септік түлғасы 
-па, -пе
де осыған үқсас мәнде 
болумен бірге, түлға жағьшан да алшақ емес. Чуваш тіліндегі бүл түлга 
палан
комекші созінен қысқару арқылы қалыптасса керек.3 Сойтіп 
аталған түлғалардың бәрі де бір ғана генезистен тараған да, соның 
салдарынан мәндес-мағьшалас қолданылған. Қазіргі қазақ тіліндегі 
фразалық тіркестер қүрамыңда да осы жалғаудың ізі бар. 
Ертелі-кеш,
тайлы-таягы, ерлі-байлы, аттылы-жаяулы
тәрізді фразалық тіркестер 
қүрамындагы 
-лы
қазіргі тіліміздегі сьга есім жасайтын қосымша емес. 
Қашқари сөздігінде осы түлғалас қос сөздер кездеседі. Алайда бүл создер 
қүрамындағы 
—лы
екі созді байланыстьфушы емес, сөзге грамматикалық 
мән үстеуші қызметінде келген. М. Қашқари создігінде мынадай да 
сөйлем кездеседі: 
Тунле келдім
(I, 325). Муталлибов бүл сойлемді озбекше 
кеч билан келдим, кечаси келдим
деп аударады. Қазақ тілінде бүл сөйлем 
қүрамындағы 
тунле сөзі кеш қараңгысымен
үстеулік тіркесі арқылы 
берілер еді.
Содай-ақ, 
ерсілі-қарсылы, азды-көпті, ертелі-кеш, тайлы-таягы, ерлі-
байлы, аттылы-жаяулы
фразаларының қүрамында да осы қосымша.
1 Малов С. Е.
Памятники древнетюркской письменности. М. - Л., 1951.
2 Щербак А. М.
Грамматический очерк языка тюркских текстов. М. - Л., 
1961, стр. 89.
Севортян 3. В.
Категория падежа. ИСГТЯ, т. 2, 1956, стр 44-64.
202

Қазіргі тідде де 

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу: