Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З

дейтін пікір. Осы пікірді 
біз, сіз
есімдіктерінің қүрамындағы 
-з
туралы 
да айтуға болады. 
Мен, сен
есімдіктерінің алғаш қы түбірлерінің 
қүрамында 
-н
элементі болған ж оқ дейтін пікір айтуға тағы бір 
себеп — чуваш тілінде I ж ақ жіктеу есімдігі 
эпе,
II ж ақ жіктеу есімдігі 
эсе
түрінде айтылады. Бүлардың қүрамын 
э-се
деп талдауға да болар 
еді, сонда соңғы 
-пе, -се
морфемаларынан 
мен, сен
есімдіктерінің 
алғаш қы бөліктерін көруге болар еді (
м -б -н : ме-бе-не).
Екінші 
жагынан, чуваш тілінде I—II жақ жіктеу есімдіктері түбір қалпында 
осылай айтылғанмен, септелетін негіз I жақта 
ман,
II жақта 
сан.
Бүл 
ерекшелікті салыстырып қарағанда да, соңғы 
-н
элементі түбірдің 
қүрамында о баста болмаған дейтін пікір дәлеледене түседі. Алтай 
тілдерін зерттеушілер олардың бірсыпырасында, мысалы, монгол 
тілінде 
бі, ні
түрінде айтылатындығын келтіреді. С онымен, бүл 
фактілерге қарағанда, 
мен, сен
есімдіктерінің алгашқы түлгасы 
ме, се
болуы керек те, соңгы
-н
кейін пайда болган элем ент. Түркі 
тілдеріндегі осы сөздерді алтай тілдерімен салыстырганда, қазіргі түркі 
тілдеріндегі жіктеу есімдіктеріне негіз болган түбірлер қазіргідей ашық 
дауыстымен емес, о баста қысаң дауыстымен гана айтылуы мүмкін 
дейтін ой туады. Бүган, бір жагынан, қазақ тілінде, басқа да кейбір 
түркі тілдерінде 
мына, міне
сілтеу есімдіктерінің барлыгы да себеп 
болады. Егер жіктеу есімдіктері мен сілтеу есімдіктерінің генезистік 
бірлігін еске алсақ, 
мен, мына, міне
есімдіктерінің түбірлестігін оңай 
түсінуге болады. Осылардың ішінде өзінің бастапқы прототипіне бір 
табан жақыны 
мына, міне
сөздерінің 
-мын, -мін
элементтері.
Мен, сен
есімдіктерінің қүрамындагы 
-н,
қорыта келгенде, түркі 
тілдерінің басым көпшілігінде айтылады, түркі тілдерінің ішінде бүл 
қүбылыстан жырақ қалганы — чуваш тілі. Ал монгол тілдерінде, 
сондай-ақ, алтай тілдерінің басқа да топтарында осы 
-н
элементі 
кейде айтылмау фактісі кездеседі екен. М үның өзі зерттеушілердің 
арасында 
-н
элементі тарихи оте коне дәуірде монгол тілінде түсіп 
қалган дейтін пікірдің тууына себеп болды. Алайда түркі тілдерінің 
материалдарын салыстыра қарастыру 
мен, сен
сөздерінің қүрамында 
-н
элементінің пайда болуын тарихи түргыдан жаңа қүбылыс деп 
қарауға да тиянақ болады. Н. А. Баскаков бүл элементті қазіргі 
тіліміздегі ілік септік жалгауымен байланыстырады. Оның айтуында, 
ілік септік түлғасының алғашқы негізі 
нен
(зат, нәрсе, негіз) сөзі 
энклитикалық қолданыста әр түрлі фонетикалық сыпат алган, соның 
әбден қысқарган түрі, ягни, 
-н
осы есімдіктер қүрамында сақталган.1
1 Доклады и сообщения института языкознания АН СССР: 1951, №1.
251

Ілік септігі түлғасы мен 
мен, сен
есімдіктерінің соңғы 
-н
элементі 
қалайда ж ақы н формалар екенін көрсететін тағы бір факт: 
мен, сен
есімдіктері ілік септікте қазіргі тідце менің, сенің түрінде айтылады. 
Мүндағы ілік септік түлғасы 
-ның.
Сонда септелетін 
ме-, се-
болып 
шығады. Ал О рхон-Енисей жазбаларынан бастап, есімдіктердің ілік 
түлғасы септелетін негіз болғаны мәлім. 
Менің учун, меніңдин,
т.б. 
Мүндай қолданыстың кейбір қалдықтары қазіргі қазақ тілінен де 
үшырасады: 
меніңше
(менш е), 
сеніңше
(сенше), т.б. сондай. Бүл 
қүбылысты (яғни, 
ме-нің, се-нің
түрінде септеліп, түбірдің соңғы 
-н
эл ем ен тін ің т ү сіп қалуы н ) түркі тіл д ер ін ің даму бары сы нда 
байқалатын 
н
дыбысының түрақсыздығы' деп қарауға да болар еді. 
Алайда ондай қүбылыс басқа септіктер түсында әсте байқалмайды.
Жіктеу есімдіктерінің III жағы болып табылатын 
ол
созін де 
алдыңғы ізбен 
о-л
тәрізді қүрама болшектерге боліп қарауға болар 
еді. Соңғы 
-л
элементі осы есімдіктің септелетін негізінде кездеспейді.
О-ның, о-ны,
т.б. Ал комектес түлғасы онымен түрінде айтылғанмен, 
-ны
морфемасын ілік септіктің қы сқарған түрі деп қарау керек 
(салыстыр: 
оның-мен, оның ушін, оның бірле).
Оның бер жағында, сілтеу 
есімдік мәнінде жүмсалғанда ол созі тек о түрінде айтылуы да 
кездеседі: 
о жақта, о уйде, о не,
т.б. Түркі тілдерінің бірсыпырасында, 
мысалы, азербайжан, қүм ы қ, түрік, озбек тілдерінде III ж ақ жіктеу 
есімдігінде 
-л
айтылмайды. Сонымен, 
ол
есімдігінің арғы, бастапқы 
түбірі — 
о
деп қарауға толық негіз бар. Ойландыратын мәселе, алайда, 
сол 
-л
элементін түсіндіру болса керек. В. Котвич түнғыс-маньчжур 
тілдерінде III ж ақ жіктеу есімдігі 
і, ін
түрінде, қырғыз тілінде 
ал
түрінде айтылатындығына сүйене отырып 
ін (і)
III жақ жекеше түрі, 
оны ң копшесі 
— а (н)
түрінде айтылған деп жорамалдайды, 
-ан
морфемасы біздің тілімізде 
анау, анда, ана жақта
создері қүрамында 
кездеседі. Сонда, оның айтуынша, ал қырғыз тілінде 
а (н)
мен о 
(л)
сөздерінің қосындысынан барып пайда болған. Соңғы -л-ді В. Котвич 
нақтылаушы (утвердительная частица) қосымша деп қарайды. Сойтіп 
-л
жайлы пікір осындай.2 Бүл пікірдің қалайда ойландыратын жағы 
мынада: ол есімдігі септелгенде жатыс септікте (онда) түсініксіз 
-н
пайда болады. Н ақ осы 
-н ана, анау, анада
есімдіктерінің қүрамында 
кездеседі. Қазіргі тілдің қүрамында 
онда, анда
создерінің арасында 
пөлендей лексикалық айырмашылық жоқ. Бірақ 
о/а
параллелін кейбір
1 
Дмитриев Н. К.
Неустойчивое положение сонорных 
р, л, н
в тюрк. яз. В сб. 
Исследование по сравнительной грамматике тюрк, языков. Т. II, М., 1956.
2 

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу: