Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З

Ол жіктеу, сілтеу есімдігімен түбірлес 
ана, анау
сөздерінің 
қүрам ы ндағы
-а, -у
элементтері жайлы да осы айтылғандарды 
қайталау керек. Қосымш а айта кететін жай: ескі жазбалар түрінде, 
сирек те болса 
ан
есімдігі кездеседі. Осы 
ан
мен 
анау, ана
есімдіктері 
тө р к ін д ес. Ал 
ан
о баста ш ы ғу тегі ж ағы н ан ол есім дігін ің
фонетикалық варианты: 
о/а.
Соңғы 
-н-ді
ол қүрамындағы -л-дің 
өзгерісі деп қарау керек пе, әйтпесе сөз алдына дербес түлға деп 
есептеу керек пе — ол жағы айқы н емес. Алайда ескерткіштер тілінде 
үш ы расаты н
ан
(атау түлға) есім д ігін ің қү р ам ы н д ағы
-н
ол 
қүрамындағы -л-дің фонетикалық вариантты болмаса керек. Қайта 
ан қүрамындағы -я-мен, 
сен
жіктеуліктерінің қүрамындағы -я-мен 
тектес болуы мүмкін. Алтай тілдерін зерттеушілер кейбір тілдерде 
қолданылатын 
ын, ін
есімдіктері де осы үяалас создер деп есептейді. 
Сонда ол сілтеу есімдігінің алғашқы түбірінің мынадай фонетикалық 
варианггары болған деп қарауға болады: 
а //о //ы //і. ы,і
дыбыстарынан 
басталатын варианттардың ізі ескі жазбалар тілінде үшырасады: 
інче
(інча) (солай, сондай, Қ Б), 
ынчып
(ын-чып, сондай, солай, ТЖ.), 
ынару
(ы-нару, немесе 
ын-ару
, оған, соған, 
-гару
барыс септік, ТЖ.). 
Бүлардың сол тілдегі қолданысын еске алсақ, 
ол
есімдігімен үяалас 
екеніне күмән тумайды, 
а
дыбысымен келетін варианттың да ескі 
жазбалар тілінде ізі бар: 
анча
(ан-ча, КБ), 
анчада
(ан-ча-да — сонда, 
сол кезде), 
анчақынча
(ан-чақ-ын-ча - сол шақта, сол кезде. ТЖ.), 
аңтаг
(ан-тағ - андай, сондай. КБ). Бүл сөздердің қазіргі қазақ тіліндегі 
анша
(анша — мүнша), 
андай
(ғ — й) сөздермен түлғалас екені ешбір 
дау туғызбайды. Сөйтіп бүл фактілерге қарағанда, қазақ тіліндегі 
ана,
анау
сөздері қүрамьшдағы 
а
мен 
ол
дегендегі 
о
бір түбірдің екі варианты 
болып шығады.
Осы 
ан
түбірі 
әне, әнекей
сөздерінің қүрамында да үшырасады, 
ән
түбірі осы түлғасында жалпы алтайлық 
ін (ын)
есімдігімен тікелей 
байланысты, 
і>ә
ауысуы тарихи түрғьщан жеке фактілер ыңғайында 
үшырасып отыратын қүбылыс. 
Ән
түбірі осы көрсетілген екі сөз 
қүрамында ғана үшырасуы да оны ң ескі қалдық екенін көрсетеді.
Сол
сілтеу есімдігі нақ осы түлғасында қазіргі қазақ тілінен басқа 
қарақалпақ, ноғай тілінде кездеседі. Басқа тілдерде бүл есімдіктің 
фонетикалық сипаты мынадай: башқүрт, татар тілдерінде — 
шул
, 
қырғыз тілінде — 
ошол, ошо,
қүм ы қ тілінде — 
шол, со,
түрік түркімен 
тілдерінде — 
шу,
якут тілінде 
сити.
Осы фактілерді салыстыра келгенде 
с
дыбысымен айтылу қы пш ақ тобына тән екендігін байқауға болады. 
“Кодекс куманикусте” 

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу: