Бекболат туралы айтсаңыз сондай, соның басынан кешкен әңгімелері

Бекболатты айт деп отырсыңдар ғой. Оны төркіні солай атады, Төрегелді Бек деген осы ауылдың, Абайдың әулеті, ағайынды екеуі. Ал енді, Бекболат ол кішкене батырлау болса керек, мал ұрлап әкеткенде әлгі ол кезде «бандит» дейді ғой. Түнімен келіп ұрлап әкетеді дейді. Сонда сол шығып, өзі кішкене қол ұстап, солай өмір сүреді. Сосын жаңағы айт болады, соныменен жүреді, қайда «жесір дауы, мал дауы, жер дауы» болса, сол кісі барады. Солай болып жүріпті ғой. Қарсақтың өзі солай болған. Содан мынау кім деген «памятник» қойып, Қошқарбайдың би деп қой, би емес ол кісі, әкелерім айтып отыратын-ды. Соғыстан кейін әкем Байкен, мына жерде Беркімбай деген шал болды, ана жақта Жанпейіс деген, сондай сондай былай жүріп тұрған жігіт, кісілер болды. Сол отырып әңгіме қылады «мынау бүйтіп еді ау, солай сөйдеді». Ана жерде отырып сол мен тыңдайтынмын. Содан бұл сөйтіп жүреді. Бірақ қартайған кезде, БекболатҚылышбайды жасы өсіп келе жатқан бала бұл Барқын ауылынікі дейді, біздікі Байдың ауылынікі дейді. Анау ағаш ішінде көрдіңіз бе?

Вот соның бер жағында біздің ауылдың жұрты болған, бөлек кеткеннен кейін өзі адамға расход керек қой. Ана жақтан да келеді нелер әлгі, билер или там делегация соған тамақ керек. Не керек жаңағы ауылдың кісілері Төрегелді ағасы әкенің сол несін мүлкін иемденіп алып, мен қожа дейді. Көрдіңіз ғой анау қайда? И ол өз бетімен жүр, ылғи шаруамен, а. Ақыр соңында бір түсті дейді біздің атамызға. Білмеген екен ғой.

Я, сол айтып жатырмын ғой енді. Содан Қылышбайды жас бала жігіт он сегіз жиырмада, он сегіз кезінде оларды бала деді ғой. Е, ат қосшы қылып алады. Анау бір жерге барса, қыс болса, шана жегіп барады жігіт. Жаз болса, тоже солай, не арба байлап сонымен жүреді. Вот сол Қылышбайды ат қосшы қылып алады. Сонымен жүргеннен кейін біраз жерде айтысады, тартысады дегендей. Сонымен сол бір жерге барғанда малдарды ұрлап әкетті дейді, айдап.. бір айтыста сол таңертең ба, түс кезі ма кету керек деп барлығы жиналғанда әлгі біздің Болат атамыздың атын, ортаңғы аттың қамтын теріс кигізіп қойды дейді. Мынау ағаш жағын несіне, көрдіңіз бе, соны жегіп қойды, айдап кету керек. Біраз жер айдап барады. Біраздан кейін барып, жүрмей тұрып алады. Анау шеге ол бұлы батты ғой енді, содан бұ не болды. Жүрмейді, шегіне береді, шегіне береді. Сол шалдың өзі түсіп қарап, нетсе нені теріс кигізіп қойыпты қамытты.

- Ай, Қылышбай сенің мұның не? Сен бүлінейін дедің ау, ә?,- дейді.

Көрдің ба? Бүлінгенін енді мінез құлқынан байқап жүреді ғой енді ол кісілер. Сен бүлінейін дедің ғой, түні бойы ел қыдырдың байтал тарта білесің, ат жегуді ұмыттың ба? Деп айғайлайды ұрсып. Қайтадан жек. Қайтадан доғартып, сол жерде жектіріп, әйда жүр елге, ендігәрі келме дейді. Көрдіңіз ба? Қылышбайың содан сол

Сол әлгі күрескенін айтсай(апа дауысы)

Оказывается анау біліп жүрген секретарьға шейін солай ма, солай жүрген жоқ па қазір бәрі де өзі қызылдың сол гвардейцтердің келіп жатқан кезі шуылдап жүрген кездер. Сол кезде елде мен де болғым келет би, анау да болғысы келет, әлгі жүрген Қылышбай да мен де би болам деп таласады. Сонымен жарайды, болсаңдар бол енді, деп кішкене, бірақ сөзін сөйлейтін кісі аса болмайды. Көрдіңіз ба? Сонымен жүргеннен кейін шалды мынау неге береді, генерал губернатор дейді Көкшетау, Петропавл, соларға арыз, өзі білмейді даже, бәлен бәлен, тұген түген қылып жүріп, қызылдарға қарсы болып жүріп, әәә неге, байларды жақтайды, бүйтеді-сөйтеді, екіарада жүріп, шпион сықылды деген

Сол елдің кісілері осы Қарсақтың, көрдіңіз бе? Басы сол Қылышбай болады, воот, ол кезде мұғалім деген сол бірлі жарымды ғана болады, сол молланың мұғалімі, ескіше, воот солмен жүрет, сол бір күндері келіп, не келіп, арестовать етеді шалды Бекболатты. Сен осылай не екенсің қызылдар гвардиясына предатель екенсің ғой деп

Жоқ, дейді. Доказать ету қиын ғой енді. Содан айдап Көкшетауға апарады, Көкшетаудан Петропавлға анау Кульдинский далаға жаяу айдайды. Қолдарында мылтық, аяғында, қолында кісен. Сонымен алып кетті. Анау Қазалы жаққа болмайды деп сол бір кездері Петропавл жаққа қашып келе жатыр дит, машина жоқ, үш ат жегіп, тройка. Сосын анау жүрген-тұрған кісі біледі, Шыңғыс. Негізі дейді, мына Уәлиханның әкесі Шыңғыс ол да генерал губернатор, осы маңайдың несі болды ғой. Жоқ генерал емес, не аға сұлтан , яя. Сол әлгіге қарай жақындаған кезде айғайлап домалап, атын атап ана кісіге қарай ұмтылады. Бекболат. Содан ана кісі тоқтатып, немене, осылай осылай, ееее мынау Бекболат, осылай осылай болды. Не хақтан әкетіп баратыр. Менің ешқандай нем жоқ. Сосын тұрып,

сен дағы Қарсақтың Бекболаты

әуеге ұшар едің жоқ қанатың-деп айтыпты. Бекболатсың, қанат беретін кісі жоқ екен, әйтпесе сенікі дұрыс секілді.

Босатыңдар, деп әлгі жерде босаттырып қоя береді. Қалай барсаң, олай бар. Енді как нибудь барады ғой енді. Сонымен келіп, жүріп, ауырып, ауруға шалдығады. Оның үстіне жоқшылық деген нете бастайды. Содан ол кісі қайтыс болады Бекболат. А мынау как раз жас кезі, ойбай бай болам, би болам, жарайды бол.

Сен қайдан келдің, сен кеше біреудің атын жегіп жүр едің ғой дегенде. Біреу айтты дейді: мен тәрбиелеген Бекболат ол «сенің қолыңнан келет, осылай істе, бүйт» деп айтатын, содан сонымен сол Бекболаттың Батыратан деген баласы болады. Одан кейін Жақия деген болады. Сол екіарады Жақия жүргенде Жақиядан Бәйкен туады. Бәйкеннен біз,көрдіңіз ба? Сол кезде үкіметтің нағыз орнаған кезі болады. Содан сол..

Енді ана Шыңғыстың Бекболатты босатуы ол қызылдардың қолынан емес, ана ақ патшаның әскері ғой. Неге десеңШыңғыс кезінде уже қызылдар жоқ қой. О кезде сол ақ патшаның өзі сол нақақтан айдап бара жатқаны ғой. Енді жалпы не, Қылышбай жаңағы неге бүйтіп істеп жүр ана кісіге, әлгі, атын теріс ерттеп?

Ана жерде ұрысты ғой атты теріс жектің деп.

Апа: Байқамай

Жоқ, байқамай емес. Ол подставка, орыстар айтат ана директорлар «Под твое колесо палка ставит» деп, маған талай звондады директор совхоз. Где то мың жылқы, үш жүздей сиыр болды.

Енді осы сөзіңіз аузыңызда, мына сол заманда Бекболаттан басқа қандай атақты адамдар болдыесіңізде қалған?

Енді менің есімде..

Көріпкел дегендер болды дейтін, бірақ оған нанбайтынбыз. Шешем марқұм айтып отыратын «анау бір әлгі не болды, жын қуатын бақсы сықылды, салт келе жатып, мынау босанып жатқан әйелдерді талдырып кетеді дейді ана шайтан. Соны көріп, қуып кеп, бүлдірмей сал, былғамай сал деп үйді соққылып, киіз үйді, содан анау әйел тірілді деп айтқанын естідім» шешем марқұм

Болды деді. Ал енді басқа ұсталар болды. Ұста деген мынау Ахмет деген болды, Итеміш деген әкесі. Керемет тамаша ұста болды. Соңғы кезде үкімет соғыстан кейін ресоркалар бар ғой үкіметтен шығып жатқан соларды өзі қолынан кузняда жасап жүрді. Мынау ауылда ыңғайы келмеген соң подРесейге кетіп қойды. Мынау Под ресей дейміз не, Бәйтерек деп қойдық, осы Гаврильевич деген орыс болды. Соғыс болғанда колхозда бірінші не ұстат, қазақта анау кім, Бектұрсын хан деген болды, мынау арғы бетінде, ал мынау біздің жақ осы, Передовой совхоз, колхозының бастығы болды. Сол анау біздің кузнецті алып кетті. Ол сол бәрін істеттірді. Ал енді колхозды сол күнде мынау өтесіздер, көпір бар, сол жерден көпір салдырды. Біздің бала кезіміз соны жүрдік. Колхозға пожарный команда жасап, вышка жасатып, үй салып, ағаштан, күні тұні дежурить еттіретін болды. Екі үш бала ұстап, в случае чего шығасыңдар деп. Солай болды, ал енді, сол кісіні жай не за что, арсетовать етіп алып кетті. Сол брахары. Көрдіңіз ба?

Бұл біз енді 46, Городокке көшіп бардық.Городок деген колхоздың орталығы болды, былай лесничество. Где то бір жиырма отыз шақты үй болды. Сол жерде не болды әлгі, военный колония болды. Вот сонда соғыстан келгеннен кейін 45-ші жылдың күзінде келді, қыстай отырды. Ауылға бол деп, бригадир бол деп. Сол анау келіп айтты, жаңағы шал «Сенің артына сөзінді сөйлейтін, ал жоқ болса жоқ,бар болса, бар» бар деп сені қоймайды. Сен мұны таста, өйткенде анау лестан кетті ғой соғысқа, қайтадан солай барды. Городок деген жерде тұрды арасы бес шақырым жер. Сол қазіргі не, Бәйтеректе, жаяу келіп оқыдық. Он шақты орыстың баласы бар. Бір ноғайдың баласы бар. Тағы тағы сол үшеу сборный сондай болып, жаяу келеміз. Солай боп жүрдік. Бірінші сол орысша оқыдық. Вот, солай солай өмір сүрдік. Содан Зерендіде вообщем, ауылыңда жөні түзеу школа болмаған соң, ход болмайды екен ол.

Ааа, Бектұрғанов ол туыс кісі болды бізге. Ол кісі Бектұрғанов деген Целиннаның нағыз ашылып жатқан кезінде болды осында келіп, осы детдомда өскен жігіт екен бірақ, осы түбі осы маңайдыкі. Бізге келіп тұрды. Ол кезде мынау әлгі ПОБЕДА деген машина болды ғой. Оны көріп келгенде қоршап аламыз, тамаша машина таңсық. Келіп, сол жиналыс ашады. Шақырып алып, әсіресе, тракторшыға барып май әкел деп, ол уақытқа дейін тракторист ұйқысын қандырып алады дейді ана кісінің өзі. Вот мен де солай жетім болдым да солай болды. Ал енді бір сондай қиянат қылатын болса, айт. Әлгі кісі келгеннен кейін бізге Құдай берді осы, құтырып алдық. Сөзімізді сөйлейді. Сөйтіп, үш төрт жылдай жүріп қалды енді, нағыз Целиннаның нетіп жатқан кезі, қайнап. Ылғи ана тюремщик, аннан кеткен, мыннан кеткендер орыстың, ну, барлық нация болды енді. Қазақ немене, киіміміз жоқ, жамау жамау жүреді бала шаға, шалдар, тіпті итеріп шығарып тастайды, анау тамақ алуға очередьте тұрғанда, сөйтіп жүрдік. Ана кісі өзі сол қазақтарды тиіп жатқанға кірісіп, төбелесіп кеткен жерлері болыпты. Сондай не кісі болды. Сонымен жүрді, жақсы боп қалды район. Бектұрғанов содан бір күні келді андай бригада да болады далада мынау «балалар деді, туыстар деді, енді мен кетем», «Қайда кетесің?»

«Мені Жамбылға ауыстырып жатыр.» Жамбыл облысына,ия, Жамбыл дегеніңді Құдайың білсін, сондажіберіп жатыр, ылғи қазақтың ортасы, қалай болады білмеймін деп, қоштасып кетті.

Біз енді қалдық, апырмау, жақсы кісі еді, бүйтіп жатыр, сөйтіп жатыр. Енді сол Жамбылға барып, дегенменен жақсы болды. Сол осы үйде бір құдалығында, Гүлмираның ба, Тараздан бір құдалар келді, сонда әңгімелесіп отырып, әлгі кісілерден былай жүріп тұрғаны көрініп тұр енді, жаңағы сол Бектұрғанов сіздерге кетіп еді, «Білесіздер ме?» деп. «ойбай, білем мен, неде, ол да сол Жамбыл облыстың сол сатыда жүргем кезінде жұмыста. О кісі солай солай »

Ал енді ол кісі өзі қазақша білмеуші еді, қалай болды? -деп «О,ол кісі тамаша болып, шалдарға жағып алды» деп сөйдеді. «Шалдар жақсы көріп, әлгіні сол ел Жамбыл облысы деп атап кетті»деді. Артынан сол бір екі рет қана келді ау деймін. Содан кейін келген жоқ өйткені, оңды болды ғой. Вот, солай болды деді.

Жамбыл облысында керемет тәртіп орнатты ол кісі. Анау қазақбайшылық жер боп кеткен ғой. Жамбылдың қаласын да әдемі қылды, бәрін.

Сол мынадан кетерде ренжіп кетті. Мыналарды мен түсіндіріп айта алам ба, айта алмаймын ба? Білмеймін, әйтеуір бара жатырмын. Жоқ оңды боп кетіпті солай.

Зор адам болған

Ірі жігіт болатын, такой. Хулигандарды сол, бірінен соң бірін «разве так делается» деп

Енді олар жаман қылмады келген беттен, артынан білді. Қазақ олар тілін де аса білмей.

Аты жөніңіз кім?

Байкенов Шойынбек

Мамандық толып жатыр, тракторист, шопыр, ептеп счетныйды да білдім. Лесник болдым, лесхоз. Онбес жылдай лесхозда. Осы мына Зерендовский лесхозда. Соны осы ауылды бәрі перестроился дейді. Как раз жылдары сол не болды өзі отпуск, анау Зайцев, Дауренбеков деген министр болды. Ағаштың, лесной промышленность олар осында келді. Қой жеп, жирный баран деп береміз. Екеуі бірге кеп бір рет, не, семіз қойды ұзыннан шауып бердік екеуіне «жарты төбе, жартысы мә». Бір чемоданды алып кетіп еді қаралау сол күйі кетті

Ашаршылық жыл сол әкем марқұм ағаш конструкторы, ептеп шот біледі, жазу әлгі немен кішкене, мына жерде Красный Яр деген болды, бертін бұзып әкетті. Сонда тұрыпты, шешесі ерте өліп, әкесі қалған қартайып, вот. Біз онда жоқпыз, қарындасы болған. Содан сол бір жылдары ашаршылық келіп, жұрт далада, мынау әлгі мал қамалған үйдің кемпірін көрдіңіздер ма?

Вот, сол кемпір қыз күні неде кішкентай 2 жасар-3 жасар үйінде тамақ жоқ. Сол мынау өзен бойында не болады, жидек, жуа

И, енді үйде ештеңе болмаса, қаңғырып кетеді дейді. Сол сөйтіп, жуа мен жидекті жеп-жеп, көтере алмай далада жатып қалғаннан сол үйіне дейін апарып сөйттік сол. Көрдіңіз бе, манағы кемпір солай, ал қазір білмейді оны. Вот сондай жақсылық болған дейді. Царский лесник болған, киім берген, сухой пойяк беріп тұрған. Сонымен жүреді, вот.

Бір жылдары бір «әләлай» дей ма не дейді құс пайда болыпты. Вообщем бір жыр дей ма бірдеңе, алып қара құс, мынау салт атты болсын, келіп қонып, адамның бетін тырнап сөйтіп кетеді дейді. Жезтырнақ деп айтады. Сол елде бір Мұрат деген жігітті солай жасап, артына кеп салт кетіп бара жатқан малшы, атына кеп қонып, сол ананың бетін тырнап, өлімсіретіп тастаған. Сол ол кезде лесниктерден басқа неде мылтық жоқ. Сол бір күндері аңдып жүреді енді вообщем, ал енді мынау Кардон мынау Яр енді где то бір жүз метр ма, елу метр ма сондайдан кейін не керемет жар. Содан сол түн ортасы кезінде дейма, келгенде сол былдырлап, бажырлап жүрет дейді өзі ұшып келе жатқанда бірдеңелерді айтып, әлгі балдыр-бұлдыр етіп келіп, қарағайдың басына келіп қонды дейді. Лесниктер есікке глазок қойды, түнде нападение болса, шықпа. Сол глазоктан қарап тұрып алады. Ал енді, балдыр-бұлдыр етіп, құзға төмен қарай кетті дейді. Сол кеткеннен, әулақпыр, кетті дейді. Барайын десе, ай жарық еді, әкесі ойбайлап жібермеді дейді. Ертесіне сол ізін қараған ештеңе көрінбеді дейді. Сол кеткеннен кетті деп, сондай біраз совсем бұл маңайда болмады, қайда кеткенін сол кеткеннен кетті дейді. Жанына батқан ғой енді бірдеңе

Мүмкін жараланып кетуі, да. Ол енді сразу не болған жоқ қой, мүмкін үндемей бір жерде тығылып жатқан да шығар. Сауыққанша, сондай сондай болған деп. Ал енді, одан лесниктерде царский қуып шығады ғой, қызылдар. Вот, бұрын царский лес дейтін де, ал енді үкімет народный деді. Содан осы жерде, Алла сақтасын, жоқшылық болады. Біздерде чистополя дейтін жер бар, солардың жері өңді дейді, тосынның даласы бидай, ұн шығады деп сол кезде қазақтар білген мына жерде отырып, анаған барып, десятина дейді, бір гектар ма, сондай жер салып, сол алып егінмен отырған. Ал енді мына жерде сол мал бағып қана, жаз анда кетіп, қыс мында келіп, әлгі байлар, сонымен сол жетеді екен. Сондай өмір болды деп отыратын шалдар. Ал енді өмір өмір жүре береді, ойын күлкі не, жастар, ауыл бір ауыл арасы ағаштың іші ғой енді, былай мынау бәленшенің ауылы мынау түгеншенің ауылы деп, солай солай деп еді дейді. Мысалы, мынау байдың ауылы, ал ар жағында қылдының ауылы дейді. Қараөткел деген, әлгі Мусин дегендердің нелері Бейсен Шәкей деген бай бопты, соның несі, бер жағында Парқынның ауылы дейді, Қылышбайдың елі сол бопты. Одан бері қарай солай солай қазақ бетімен тұра берген. Воот, мына жерде Грейдердің бойында квадратный үй сықылды не тұр ғой зират. Сол Сұлтангерінің зираты дейді, ол Байшеков дегендердің балаларының несі, ал енді анау, шалдың несі олар Атабай дейді. Олар мынау неге қарай Подлесныйға қарай ағаштың ішінде царский Лесник болды кім деген Суворкин Павел Ефримович деген өзі десятник, сол қазақтарды жинап алып, ол кезде қол арамен кеседі, отын кестіріп, үкіметке сдаваттап артынан сөйтіп ақшаны, вот сонда тұрған, солардың малын бағып лесниктің өзі де отыз шақты сиыр болды дейді.

Нешінші жыл бұл сонда?

Бұл где то жиырма алты жиырма жетінші жылдар, сол айтуынан білем, бірақ көргем жоқ. Бірақ ананың Павелдің жұрты дейді, соның охотында мен жұмыс істедім. Воот, сол Павелдің қасында родник бар, көз су шығып жатыр, ананың несі терезесінің түбіне сол акация орнатқан орыстар бір түп, солай өмір болған. Оны дағы арестовать етеміз деп келгеннен орыстар, грамотный болады біздей аса не емес, біздікі енді ол..сол анау мына жағында енді Шолтықтың Тіріжаны деген бай бопты бұл енді осы маңайдың үлкен байы болған. Мың сиыр, мың жылқы солай бопты дейді. Сол Сувовкинмен көрші, анау орыс айтады «давай, сен мына малды қайтесің? Сдаватьта да ақша қыл, алтын қыл. Бір күндері келеді, алып кетеді» дейді.

Ее, салдан пайда болмайды дейді ғой.

Я, малдан пайда болмайды, алып кетеді деп. Мен осы ешкімге тиіп тұрғаным жоқ. Сұраса мал берем, сөйтем бүйтем деп өзінше қазақ өзі еріншектеуміз ғой сол, отыра береді. Ал анау малдарын сатып, мынау Свердловскіге қарай ма айдап, сол күйінде сдаваттап алтын қып алып, бір түнде орыс, безадресный кімдің қайда кеткенін ничего не знает. Көрдіңіз ба? Ал ананы пока нетіп жүргенше, бір күні келеді «Давай, одевайся! Қарамай, ұрып айдап алып шығады» ал енді бар жиған тергенін, алтын бірдемесі бола ма әйтеуір, өзінше бір тастың астына тығып жатса керек, шал, қазақ анау кетіп бара жатқанда айтты дейді, «үлкен тас, үлкен тас» деп. Малшы үйден тағы бір келеді да алып кетеді. Сөйлеуге болмайды. Соны білмеймін енді, балалары несі тапты ма, таппады ма, әлгінде айдап кетті.

Ал ана Суворкиннің қасына мынау родник, су маңайына бір жерге тығылыпты дегенмен, бертін осы жетпісінші жылдардың өзінде әлгінің баласы дейді шалдар, орыстар келді дейді. Қайда болғанын черт знает. Лесхозға тракторист боп кіреді. Көрдіңіз ба, тракторист боп далада пахать етеді әлгі, посадканың орнын, сенокосный сондай жүреді. Ылғи, түс кезінде, обедте отырғанда ешкім жоқ болғанда сол маңды аралап, сенделіп жүреді деп айтты дейді. Сыртынан біреулер байқайды ғой енді. Негізі, сол әкесінің тыққан несі, алтынын іздеді. Соны тапты, ол дағы бір күні кетіп отырды. Тапқан дейді, тракторды да бәрін де далаға тастап, сол жерде менің обходымда болды өзі, сөндіріп тастап, ештеңесіне тимей өзі кетіп отырған. Былай шыққасын табыладығой, көлік не, сондай өмір болған дейді.

Апа: ол бір қағаз бірдеңе, сызып неткені болды ғой, енді әйтпесе ол қайдан табады?

Орыстар ол бірдеңе сызып береді ма, не, орыс оның несі бар ғой или бір столбыға ориентировка болады. Соның айналасын көріп, судан былай қарай или әйтеуір тапты десіп, сол орыстар шулап жүрді. Вот, алғаш кезде

Бұл да сол отызыншы жылдары

Баласы так мен жетпіс алты, жетпіс жеті, сексенінші жылдары сол шамада келді. Вот, бірақ өзім көргем жоқ, солай десіп жүрді. Мен только ана обходына, гранына қожа болдым. Оның ішіндегі несінде нем бар? Бір не болды дағы массовый заготовка, қазір ондай жоқ, сосын осы ауыл бәрі үй салды.

Қарағай жетпей тұрса, қарағай беріп тұрдым.

Осы үйді сексен екінші жылы кірдік

Әйтеуір сол мына жерде бір үйіміз болды. Анау кухняның аржағында, шопыр боп жүргенде, әйтеуір үй салам деп жанталастық, кетіп қояр деп.

Күніне жалобы түседі. Шақыртады лесхозға шақыртады и мына түк те жоқ, а бірақ мен малды көп ұстадым. Он шақты сиыр ұстадым, үш төрт бие болды құлыныменен, солардың ақшаларын ол кезде квитанция болады, сонымен нете бердім, жоғалтып алдым. Ақша болмаса, бір не болса тағы қайда қоярымызды білмей.

Сіз жалғастыра бермедіңіз бе, ата. Қай жылы туғансыз? Қай жылы дүниеге келдіңіз?

Отыз алтыншы жыл

Ау? Ата анам да осы елдікі. Әкем бесінші жылғы, шешем бір екі жас үлкен.

Ру дегенді білсек, Қарсақ боламыз

Әкем де сол, лесник болды. Мында жағдай болмаған, аш. Мынау неге кетті, Омбыге, Омск облысына. Россияның, сонда кетеді. Сонда барып жұмыс істеп, бидай дейді, керемет, алынбай жатыр дейді. Ал мында жоқ, аш, өліп жатыр. Сосын шешемді алып, тағы бір екі қарындасын алып, сонда барады. Содан біраз жұмыс істеп, кішкене ақша жиып, үйтіп бүйткеннен кейін, «О,Байкен байып кетіпті. Біз де барайық» деп күллі кісі барса керек, ауылдан, осы Қарсақтан. Барғаннан кейін бәрі жұмыс істегісі келмейді дейді. Қол шалғымен шабу керек, копить надо и т.д. вообще ручной труд қой Омбыда, Омскіде орыс, вот. Біреуі бақсы боп кетеді, өтірік, чтобы үйлерді қарау үшін. Енді бола берсін не дейді енді. Біреуі тағы да содан кейін анауорыс енді айтат басқармалары «Ай, Байкен, твои родственники, твоя родня че то хитрый боп кетті. Жұмыс істемейді. Ты их прибери к рукам» оны айта бастаса, өзімен жанжалдасады. Содан әйтеуір, жарайды, деп жүріп, мынау әлгі Чу железнодорожный, содан айдап отырып, Торғай станциясына барады. Көрдіңіз бе? Бұл вообще бродячьи жизнь ғой бәрі. Сонда барған, теміржол бойына рельстің астына ана, бір биесі болады. Шешем марқұм, бір екі қарындасы бар солармен сол мына жерден артып арбап мынаған әкеп төгу керек. Грейдер сықылды болу керек. Онда мынандай бульдозер жоқ. Солай жетеді, сол жүреді, дегенмен жақсы істесе керек, сол кішкене шот біледі, табельщик дей ма, сол кезде солай болатын. Выход, тағы, сонда туыппын мен.

Барып, Японский соғыста болып, Японияда болып, ана Манчжурияда болдық деп. Оларды уже жасы кеп қалған ғой, сосын анау неміске апармай, былай қарай апарып, Дальний Восток, сол Омскінің түбінде. Мына жаққа кіргеннен кейін құтырып, өз өзінен тиісті дейді. Олар жай ана ақырын немен жүріп, кәрі адамдар япондар мас болып қуып, шелектерді бочкаларды шырылдағанда біздің шалдар бұғып жатады. Мынау не сұмдық деп

Балуан Шолақ Бурабайдың жігіті ғой, сонда туады, тұрады. Әкесінің аты Мұқан болуға тиісті. Балуан шолақ сол шешесі Балғын ба, Қалампыр, ия. Вот олар өсіп келе жатқанда әкесі кедей адам болады. Баймырза болу керек, ия. Шын аты Нұрмағанбет. Сонда өседі, неге әкесімен бірге плотничать етеді. Біраз етіп қалады енді, киініп, покупка жасап, сол әйтпесе нашар тұрады. Ақшасын бермейді дейді,анау деп мынау деп. Бір күндері дөкей жиын Нұрмағанбет деген атты танып, «сенің атың менің атым сықылды екен. Оған жарамайсың сен! Сен Нұрмағанбетті қой, Балуан Шолақ» деп ат береді. Содан барып, Балуан Шолақ атанған. Сонда жиында барады, жас кезі сол аналар байлар ылғи «түйе балуан» деп айтады дейді, арқанмен әлгі қорқытып жүріпті. Соны алып шығады, «кім күреседі мынаумен»? бәлен мың, бәлен жылқы деп. Содан ешкім бұрынғы түсіп жүрген жігіттерден балуандардан ешкім, «жоқ, ол болмайды» деп, содан Балуан Шолақ «күресемін» дейді. Киімін сыпырып тастап, ішігін киіп шығады. «Ойбай, анау өлтіреді» қой қой дейді туыстары. Кедейлер жағы ғой енді. Болмай шығады, анау өгіздей ақырып, әлгі балуан Сәкен Жүнісовтың кітабында ма әйтеуір, «киім жоқ, түйе балуан» не болса деп, екі қолды тығып жіберіп, қабырғасын ұстайды дейді. Көрдіңіз бе, қабырғалардан ұстағасын, әлсірейді ғой енді, содан сол олай сілкіп бұлай сілкіп ананы, біреулер бір кішкентай жігіт ақ өледі ғой «жоқ болмайды». Жығылмайды. Бір уақыттарда сол Балуан Шолақ көтеріп ап, жықты дейді әлгіні. Сол жыққанан тұрмады дейді анау басынан аттап жүре берді дейді, бәрі жүгіріп кеп, «Ой,ой мынау қате кетті» содан бөліске салады ғой, сөйтті де, анау отырған жюрилер айтыстағы кейде бір шатасады, біз қарап отырады. «Жоқ, бұл кедейдің баласы бұған мал керек жоқ. Бөліп алайық, мынаған мынаған,бұған сол бірдеңе бере салу керек» дейді. Ал енді, ол өзі жас жігіт нете алмайды. «Мен мал алайын деп түскем жоқ, бағымды сынайын деп түстім» дейді. Сол әлгі Нұрмағанбет деген келіп, түбі ненікі Сағынай деген керемет, паң.

Содансол«мен жай түспеймін, не керек, ақша керек» дейді. Я ана, орыс айтады. «Мен жетпіс бес теңгеге» дейді. Қазақтар жетпіс бес теңге жинап, күреседі дегенменен. Ананың әлгі приемын жібермей, көріп отырады, мынау басын бұрайды екен. оған жібермей ар жағында күші ғой енді, ұстап алып, оны да сол алып соқты дейді. Сол тізесімен басын тиген екен, басын шайқады дейді «не надо» деп. Уже мына жақ қабырға бәрі сынып кеткен дейді. Корон, Корон, Иван Корон деген. Жетпіс бес теңге не салып, одан шыққаннан кейін кедейдің жігіттері өздеріндей «осы бізді арестовать ететін шығар мыналар», нелердің бәрі орыс қой енді, бастықтардың бәрі әлгі Көкшетаудың несі да, полицейі бар, «айда қашайық» деп салт атқа мініп алып, қашады енді барлығыенді, ду ду бірінен соң бірі. Сол жарыса жөнелгенде ана Балуан Шолақтың аты нашарлау қалыңқырап қояды. Сосын жақындай береді, жақындай береді, соның ішінде біреуі бәрін жықты дейді енді. Аты құдай ау кім еді? Е, сол жыға берген соң өзінен өзі сырғанап, сырғанап жақындай берді дейді. Сосын анау жиекке кеп, «Немене, күрескің келе ма?» деп айтты дейді. Шекпенін тастап күресейік. Сол мен қолыстасты дейді, амандасып, қол ұстағанда ана Балуан Шолақтың тегеурінін байқап, сескенді дейді орыс. Құдай ау аты, сол бір не? «мен жай түспеймін ақша керек»дейді ана орыс айтады. Содан сол қарыннан нетіп, қуырдақ жасайды ғой. Соны жасап отырған кезде костер даладағы түн ішінде не келді дейді, әлгі генерал губернатор тройка немен, кейбіреулерайтты дейді «ай,мынау сені іздеп келді осы. Тығыл, сен тығылып қалшы,біз сөйлесейік» деп. Өркөкірек не жігіт бола ма? «жоқ, мен неғылмайм, нетпеймін. Мен ештеңе істегем жоқ. Ұрлық қылғам жоқ. Немене» ?

«Біз сенімен сөйлесейік деп келдік. Мынау цирктің бастығы» дейді орысты. Сен анау «біздің геройымызды считай колека болды. Енді соның орнына бізге кісі керек, мықты. Сен давай циркке кел. Біз саған ақша береміз, алтын береміз» мынау жолдаспен сөйлесейін, елменен, жерменен сосын көремін. Сол енді бишара Қажымұқан секілді бармайды, «мен елімді, жерімді тастап». Елден не шығады? Түк те жоқ. Вот содан бір күні базар аралап жүрсе, Көкшетау ма әйтеуір басқа бірдеңе ма? Көкшетау ма или Ақмола ма, Атбасар ма, бір аттар келіп жатыр дейді. Мынау Челябинскіден әкеледі дейді татарлар, башқұрлар сол жақтан, керемет аттар. Сол аралап келе жатса, бірі керемет сүмбідей бір дөкей айғыр қара тұр дейді шыңжырменен байлаулы «Мынаны да сатасың ба» десе «Да» әлгіні былай шыңжырдың несінен ұстап көрейін десе, басын шайқап, ұмтылайын деді дейді. «сен мені қорқытуға айналдың ба» деп тағы жақындай бергенде, ат секірді дейді. Екі артқы аяғымен, секіріп иығына, басу ғой енді, сол кезде екі аяқтан ұстап алып, жамбастан алып соқты дейді атты. Әлгі айғырды. Содан өзі түрегелді дейді, манағыдай ұмтылмады дейді. Анау әлгі байлар енді мынау адамды қойып жығып, енді мынау малдарды тыныштық бермеді мынау деп тағы жаза бастайды. Вот, қайда? Сонымен сол не керек, қорлықпен жүреді ғой бишара, анда қашу мында қашу. Одан сол әлгі, кімнің бір бай орысқа жалданады екен дейді. Воропай болуға тиісті. Мен де бір оқыған едім.

Оқығаным, естігенім айтқандары сол.

Сәбитте мұндай жоқ. Мынау кімдікі әлгі, бертін осы өлді ғой. Көкшетауды неге атына өзгерттің деп, Назарбаймен, кім Серік жоқ анау саржалпақ не болды ғой. Вот,сол. Осында бар да, содан сол әлгі орыстың қорасын салады әкесімен. Олдағы кішкене хитренкірей ма? бір күндері сыртынан дөкей ит байлаулы тұр нағыз, шынжырынан алып, итті көтеріп өлтіріп тастайды. Сондай ол қолы тиген жерден секіріп шығады дейді ар жағынан. Күш көп. Ішіне кіріп тағы бір бұқа өкіріп келе жатыр дейді. Бұқа өкіріп келе жатыр дейді анандай жақындап келіп қалғанда мүйізінен ұстап, жығады әлгіні, бұқаны. Сосын қарамады дейді. Келмеді дейді, есікті ашып, күллі өгіздерін жиырма шақты ма далаға айдап алып шығып, осы Шортан дейді соның несінде аралдар бар ғой соған апарып тығып, сосын мынау Петропавлдан мясокомбинатқа жіберетін нелер әкететін заготовительдерге беріп, ақша алып, сол жүреді. Вот сол ақша түскесін құтырып, неге тартады. Ол екі арада ақ боз атты алады, анау аты. Ол мынау Көксеңгір дейді ғой, әлгі Уәлиханов районының соны Қараой, Көксеңгір деп, мал көп жатады, жылқы.

Сол Татьянаның күйеуі дейді атқан. Вот. Әкесінікіне келіп, ол енді офицерлік оқуда болады ғой, әлгі жігіт. Соның анау ол пұл естіп, бірақ Татьяна тигізбейді. Сол бір күндері ескі терезені жауып қойып, әлгі клуб па бірдеңесін гулятьтап отырғаннан үйін біледі ғой енді, бұрын қорасын салды. Баспалдақ болады ғой, әлгі баспалдақпен түсіп, есікті ашып, теріс айналып айғай сап келгенде шалқасынан түсіп сол. Анау әлгі офицер жігітте пистолет болса керек соны алып бүйтіп, ыңғайлана бастағанда Татьяна қасына барып, қолындағы пистолетін жұлып алып, байының аттырмайды «Тиме» деп. Былай қарағанда, анау да қарап тұрмайды, подполды ашып, «ну ка бір бірден кір» деп. Бәрін түсіреді подполға, соның үстіне жәшікті әкеліп қояды. Татьяна айтты дейді «Тиме, қайтесің, өлтірме оны» ана байын да, қоя бер деп.

Я,я білген. Орысша өлең айтып, сырнай тартып, орыстың қыздарын ысқырып осы сөйтеді дейді, гуляйттап. Сонан сол сөйтеді. Сонан өшіге береді ғой. Тағы жүргенде әлгі манағы өгіздің ақшасымен неге барады. Атбасарға ия . Құлагер ат әкелді дейді. Сол келгенде анау өздерінің ақшасын алайын деп әлгі. Түйе балуанмен күрескенде танысқан, Ғалия деген қызбенен танысқан. Соған жүгіреді, өлең шығарған ғой. Анау да көнеді. Атты құла жорға ат болады. Керемет дейді. Ғалияны мінгізіп алып, сол айдап жүргенде оны розыскіде жүрген екен. Қоянды жақта царский ненің сотнясы жоқ, осы үкіметтің солдаты ау деймін, соның бір бастығы болады орыс мықты орыс болса керек ол да. Солар қоршап әлгі атты тоқтатамыз дейді. Олар тоқтамайды сол туда сюда жүргенде ана Қояндының даласында атты ату керек деп, атамыз деп, атты атып жібергенде арба құлайды. екі арада енді талып қалса керек, көк теке кіммен келіп алысқысы келеді. Балуан Шолақпен. Бірақ соғыста сол неде болған, салт қамшыменен қасқырларды ұрып алып жүрді. Ат жетіп отырады екен, ат жетсе, сол неден береді. Тұмсықтан, бастан. Онда енді аңшылар көп болды, основной солар болды. Атпен қуып жүріп, соғып жүрді қасқырды. Ол да бір лесник болып, соңғы кезде солай болды. Айтпадың ба, анау Күлсәрінің әкесі ол да қасқыр ұстаған болды. Қонғанда айтпады ма? ол неге өйтті? Вот сондай болды.

Целинна бұзылып жатыр деді радиомен, бір күндері мына жерге әкеп бір самосвал, ана жерге әкеп бір самосвал қып қызыл не крашенный керемет инвентарлар селка, плух и т.д. Осыны жина мына жерде кілті бар несі бар инструкциясы, шилка жетпіс бес тенге рубль, соқа плух жиырма бес тенге вот соны жинасаң келет көрет Зеренді несі болды алғашқы кезде, Зерендинский. Сол ақша әкеп береді, солай басталды. Содан кейін тракторларды өкіртіп әкеле бастады ДТ 54 деген бір жақсы тракторлер болды, сосын біздер де оқуға жіберді трактордың, сонда оқу оқыдық. Сосын әйтеуір оңдап, жақсылап оқыдық. Трактор как раз жаңа жаңа трактор тиді бір кәрі кісіменен үлкен кісі тракторшы болып, мен помощнигі болып. Елу адам боп қалды, уборка керемет болды.

Енді халықты 54-ші жылы болды, бірақ жақсы болмады, жай күнкөріс бола бастады ақырын ақырын. Енді бір не біздің ел бір колхоз болды, мына бір колхоз болды орыс колхозы. Оларда урожай жап жақсы болады, бізде неге болмады? Понимаешь? Өзіміз істейміз, бірақ аналардың оплата тізеу болмаған соң халық нетеді, сондай болды. Или организация дұрыс емес па? Қазақ бірыңғай болса жақсы болмайды ол. Жұмыс істете алмайды, бірін-бірі аңдып сол, анау бес тенге алса, мен он тенге алдым деп тұрады кассадан.

Головорез болды. Бірақ айғайға күшті ғой қазақ. Осыменен екі колхоз бір болды, центр анда барып жүрдік. Урожайды тоғызыншы майда уже бітеміз сеит етіп, бірінші майда шығып жатады уже, где охрех где плуха, көрініп, соның бәрі жақсы болған соң сабантой жасаймыз деп, өгіз сиыр ол пұл сойдырып, сөйтті сол. Бір екі рет анау водопод дейді. Соның маңайында жасады. Содан әлгі Целинный бар, мынау бар, хулигандар өзінде де болды хулигандар. Тыныштық бермей қазақтарға сөйтті. Қазақтар ашуланып сойды, гүрсілдетіп бәрін. Жаяу қашты. Машинаға мінуге шамасын келтірмей. Ал егер оларды тимесе, тимейтін едік. Келесі жылы анда жасады. Бәріміз сонда жүрдік. «Ал, енді байқаңдар, бұлар өлтіреді, ұрады»деп үлкендер айғайлап қояды. Ет жеп, екі кісіге бір жартыдан арақ береді сол. Соңына келгенде біреуін сыртта ұрып жатыр дейді, тұра жүгірсек, рас. Содан жігіттер кірісіп, әлгіні сойып, өзі сырнай тартадыда, гормонист өзі. Соны сойып, сойып көшеге әкелдік, бір уақытта әкесі где то бір екі бірдей жігіт, баласымен ұстасып жатқанның алдына жақындай береді, жақындай береді. Оның ойы ананың мойнына салу екен, сосын тарту екен қылмен. Соның онысын біліп қалып, бас жөнін тартып алып. Сондай болды. Ой біраз болды, ұмытып та қаламыз. Ол енді өткенді қайта келтіру қиын ғой енді. Мынау ауылдар қандай жоқ боп кетіп жатыр, мынау Қараөткел деген ауыл сол Ақаныңның Балқадишаға барып жүрген ауылы сол. Қараөткелде Ыбырай дегеннің қызы екен. Әке шешесі паңдау болады ма? Көнбейді оған барма деп. Сосын барғысы келеді. Ол кеткеннен кейін тағы біреуді. Ұрқия деген болу керек. Бірақ есер, ақын не, адамдар аса бапты болмай өзі. Есерлеу болады, мақтаншақтау. Ал Құлагер бірақ осы елдің жылқысының баласы дейді. Сонда Ақаныңыз осы елге жиен боп тұр. Құлагерді сол нағашысы беріпті дейді өлеңінде бар сол. Ал енді сөйткен ана ауылдар жабылып қалды қазір бірде-бір кісі жоқ. Қараөткел, Интернационал, Тура жол дейтін

Жоқ, үйлерінің бәрін көшіріп алып кетті. Ертеде. Шамалы орыс сол, көшеде толғанның бәрі қасқыр болады. Далаға шыққанда мынандай үйлер жоқ.

Еркек жігіттер кеткен соң, мылтық кетеді. Шешем марқұм ана лесхозда бір мылтық болды бір двадцатый колибр одна ствольный, тұрмыста болды. Жылқы болды, бие болды. Ат арба, сонымен жүріп үй шығарды. Кордонда қалып қойдық қой енді. Вот сондай өмір болды.

Ойыншыққа, ия ия. Соған осы жақсы көріп сөйтіп жүрдім. Сол бір күндері шақырып алып кепті деді. Қайда кеткенін білмеймін сол осыдан, осы елден мына жерде тұрды, біз анда тұрдық, окраинкада, Вайдаболдың түбінде, анау өзегінің жиегінде кардон болды кәзір оны орыстар да қазақтың да жастардың біледі, көрдіңіз бе. Сосын тұрдық әкем барып проводить .... Где то майдың екіншісінде ма енді енді шөпке түсіргелі повестка келді. Повестка дейді соғысқа. Соған жылап сықтап бізге бәрібір шешем сол елден барғандар болды сол анау мынау. Воот. Ол кездегі такси ат, атарбаны жегіп, ... үкіметтің бір атын лесхоздың, сол, соның ортасына ... бір байтал үйретіп еді соны берді, содан Зерендіге келдік, Зеренді дейді, нақты кім екенін білмейм сол Зеренді деді, сонда. Сол келсек, сол, енді қазір ойлап жүрем көөөп, бір ылғи тақтай, решетка, небо пополоп сонымен гарадить етіпті, қыр, қазір памятник дейді Зерендінің ортасында, ақпанда памятник қойып, сонда, сол жерге жинап, әлгі допроизовиктерді нетіпті, бір жерінен ғана кіргізіп, сосын машинаға кіргізіп, мінгізіп алып кетеді. Бізді кіргізбеді, далада қалдық, входтың қасында, сонда, сосын, только көрдік Жеспята, Уралец, полуторка дейікші, солай солай мінгізіп, алып кетті әкемді әне әне кетті деп жатыр, машинаның үстінде. Сонымен сонда келдік. Анда қайтадан. Мұнда келе бастаған соң сол ұры дегендер шықты ғой. Еркектер кеткен соң масқара болады екен.

Ана жерде Уәлиханның жатқан жері бар. Сол кісінің басы көтерілді. Сонда мына жерде осы ара Уәлиханның жайлауы болған. Ана жаңа Бурабай тауы Көкшетау тауы дегенді көрсеттім ғой. Сол Таулардың қасында ханның ордасы болған. Сол жерден мына жерге жайлауына келіп жүрген. Целинчиктердің миларында қалған ханды жерлегенде оның байлығын сол жерге көмді деп ойлап сосын барып қазған. Сыздыков Қадер деген болған полковник болды сол кісілер барлығы жиналғанда Мына жерді тауды неге хан сүйегі деген деп сұрағанда сол кісі айтыпты ол жерде зират бар. ол жерде 15-20 шақты зират бар кесененің астында да қалды. Ол кісілер 1995 жылы барып көріпті. Маған айтты 1994-те барып көрдім оқи алмайсың әлгіні қарап бетін сипап кеткенмін. Содан ол кісілер 1995 жылы алып кетіп дом полит. просвещениеге қойды. Алматыдан кісілер келді әлгіні оқыды да жазды переводын барлығын істеп кетті. Содан кейін ол біраз жатты. 2000 жылдары жаңа тас әкеліп ана тасты жапсырып клейт етіп қойды. Студенттерменен солай қойды да Мухитанов деген кісі өзі төре тұқымынан сол әкелді де қойды. Содан кейін 2009 жылы мамыр айынан бастап кесенені бітірдік. Тамыз ішінде бітіріп ас берді сонда бұл кісі. Естай Мырзахметов, Айтқожа Қазыбеков Ислам Иманқұлов деген Сыздықов Қадыр сол кісілердің арқаларында осы кесенені басына көтеріп қойғанымыз сол. Түркістанда жоқ бұл кісі, бұл орта жүзге тиген ханымыз

Ертеде болған Қазірет оның баласы Қазтай деген,елде болған молдаларымыз Нұрғожа деген молда болды. Қазкен деген молла болды. Махмет деген молла өзім әкем. Қазір оқып келген молдалар жастар бар. Мейрам молла деген болған. Сол кісілерден оқыды біздің әкелеріміз. Сәлік деген, Нұрғожа деген, Әли, Шөкен деген ол кезде дінді оқытты ғой молдалар. Бертін ғой қазақша оқығандары. Біздің әкелер арабша оқыды олар. Ақжан деген Ағаныстың әкесі оқығандар. Осы ауылдың ақсақалдарының бәрі оқыған. Әлтай деген балалары болған Қытайдан оқыдым, шалдардан Әліп деген Нұрқожа, Өмір, Әли, Шөкен дінді оқытты ғой молдалар қазақша. Біздің әкелер арабша оқыды әжептәуір білді. Одан кейінгілер 36-37 жылғылар ағаларымыз болды, молдалар көп болды. қазір жаттап алған молдалар көп қой. Алматыдан оқып келгендер болды мына мешітті ұстап отырған Алматыдан оқып келді 6 ай. Жастар бар Жеңіс деген. 40 молданы білмесем де соған жақындаттым енді.

Туған жерім осы жер 1944 жылы осы ауылда механизатор болғанмын, әскерге барып келдім 54, 56, 57

Мағираны білесізбе Қожахметова?

Әз-Бөгенбай туралы айтсам ол екі кісі. Әз-ағасы болады, Бөгенбай інісі болады. Бөгенбай негізі тарихта бар екен.

Ата-анаңыз қай жылы туылған?

Әкем 1921 жылы туған

Анаңыз? 1928 жылы туған. Екеуіде жоқ қазір.

Ата-анаңыздың білімдері қандай болды? Әкемнің білімі средний специальный, пед. колледжді бітірген. Баяғыда Көкшетауда болған. Ол кезде пед. учелище дейді ғой. Анам Сырымбетовский школында 7 класты бітірген.

Ата-анаңыз немен айналысты? Әкем мұғалім болды алдында, сосын гос. работник болды РАЙПО-да инстпектор гос доходов болды фин отделда.

Анаңызше? Анам домохозяйка болды.

Ата-бабаларыңыз ашаршылық жылдары басқа жаққа кеткен жоқпа? Жоқ.

Жоқ, сіздер сол кезеңде өмір сүрдіңіздер ғой, Советский Союздің кезінде, сол кездегі жағдай бүгінгі күнмен салыстырғанда қалай жақсы ма, қандай нелер өзгешеліктер оқиғалар болды? Жоқ айта алмаймын.

Мен Батыс Қазақстанның тумасымын. Батыс Қазақстан, Ақтөбе облысынан.

Мен соғыстың алдында ғана туған адаммын. Әкем соғысқа кеткенде мен білмеймін әкемнің қандай адам екенін. Әкесіз өстім, содан әке-шешемнің, әкемнің ағасы болды елде бронмен қалып қойды, сол кісінің айтқан әңгімелерін. Сол жақта мынау ашаршылық кезінде біздің әке-шешеміз анау Ойыл деген шығанақ Берсейітті білесіз соның еліненмін. Соның қызында сабақ оқыдық. Сол кезде жұрт босып кетіпті. Олар Ақтөбе облысы деген Ақтөбенің ар жағында 300 шақырым. Ар жағында бұрынғы Гурьев облысы, Орал облысы үшеуінің мынадай түйіскен жерінде тұр. Қызылқоға ауданында Тайсойған деген бар. Сол Тайсойғаннан мен 7 шақырым жердегі ауылда туыппын. Сосын біздің әке-шешеміз онда мен жоқпын, менің алдымдағы апайым ғана бар содан бұлар бізден анау арбаменен Орал менен Ақтөбенің арасындағы Тұзтөбе дейді қазақтар «Сольилиск» деген тұз шығаратын жерге барып жұмыс істеп тұз шығару кентінде жұмыс істеп өмір сүріп келеді.

Бұл бір мәселе екінші мәселе, Отан соғысы кезінде ашаршылық болды ол жақта. Шешем ғана қалды ағам да әскерге кетті. Ағамызда жеті қыз бар, ер баладан мен ғана. Сонда біздің ол жақта мынау біздің жегеніміз «құмаршық» деген бұта бар, тарыға ұқсас, оны ол жабайы. Сол уақытта табанның астына алашаны жайады, сосын қозғағанда бары жерге түседі. Осыны қуырып, осыны жедік. Мұны сіздер жеп көрдіңіздер ме, жеп көрмедіңіздер ме кішкене қанттың дәмі бар, бұл бір тамағымыз. Екіншіміз біздер атын ұмытып қалдым бір шөп болды. Бұта шағыр сияқты. Шағырдан басқалау, соның тамырын шешем барып қазып әкеледі, оны суға пісіреді, оны отқа кептіреді, оны сосын ұнтақтап айранға бұлғап береді. Осыларды жедік,сосын жиде деген өседі тағы. Жидені білесізбе?

Ал енді жиде бұл жақта да өседі екен. Бұл жаққа менің келгенімнің өзіне 54 жыл болды. Осы жақты жерсініп кеттік. Бұл жерде жидені керек қылмайды. Сол біздер жеген жиде кішкене ақшыл болады, енді біздің елде қазір не істейтінін білмеймін. Одан әлгі тоспа дейді ғой, соның орнына пайдаланды. Өзіміз соны жедік. Сосын екінші мәселе ол уақытта Шығанақ Берсейіттің ізбасарлары болды. Сонда ол жақта анау Ойыл, Қиыл деген өзендер бар содан суармалы тары егеді. Мысалы, өз басым тарымен ғана өмір сүрдік. 17 жасқа келгенше нанды көрген жоқпыз біз. Нан жоқ себебі ол жақ нарын құмның шеті ғой. Осыны жедік сонда жаңа бізді ажалдан алып қалған құмаршық. Сосын жиде, осыларменен өмір сүрдік. Оның алдындағы әңгімелерді байқасақ осы бір мәселе бар айтайын деген. Ол Мәлік Ғабдуллинге байланысты. Бұл әңгімені мен өздеріңіз секілді ғалымдар келді, бұл 1970 жылдардың бас кезінде шықты мынау Зеренді деген сөзді ол уақытта Қазақ Совет энциклопедиясы сол уақытта шықты. 1970 жылдың басында шықты бірінші Қазақ Совет энциклопедиясы. Аудандық партия комитетіне хат түскен ғой, осындай аудан орталықтарының аттарын ауданның территориясында не бар осы жөнінде энциклопедияға мәлімет жіберіңдер деп. Ол кезде мен үгіт-насихат бөлімінің меңгерушісімін, хатшымыз орыс болды түсінбейді. Маған жіберді, сосын осыны зерттеп-зерттеп, сол кісілер келгенде әңгімелесіп ол кісілердің ішіндегі қазір тірісі жоқ-ау деймін. Сонда мынадай бір әңгіме айтты. Жаңа келген кісі былай деді: «Кім соғыстан келгеннен кейін Мәлік Сәбит Мұқанов ұстазы ғой. Сәбит Мұқановқа айтыпты дейді. Сәке мен сізден бір ақыл сұрайын деп едім депті. Мен Көкшетаудың Қойсалған деген жерінде тұрдым, бастауыш класты бітірдім де, мектепті бітірдім де Көкшетауға кеттім. Содан 7-ші класты бітіргеннен кейін ауыл шаруашылық институтқа түседі ғой. Ол уақытта 7 класпен ала беріпті институттар. Сосын 7-8 екеуінде бір қарсысына 2-3 адам келіп, орыс адам келіп содан ары қарай кетті ғой. Сонда айтқан әңгімесі ғой. Сонда елімізде аштық болды депті 1930-31 жж. Қойсалған осы 20-ақ шақырым жер Қойсалған туған жері. Сосын айтыпты менің шешемнің қайда жерленгенін білмеймін депті. Себебі шешем Қойсалғаннан ана жақта Еңбек бірлік деген бар. Құлет деген ауылдар ашаршылық кезінде барлығы тамақ іздеп Көкшетауға қаптапты. Ол уақытта шешелері жұртпен шығып кете ме әйтеуір біреулермен шығып кетіп әйтеуір білмейді қайда өлгенін. Осыны не істеймін осы ойымнан кетпейді, Сәке деп айтыпты. Сонда Сәбит атыпты: Сен депті өзіңнің туған жеріңнен, кіндік қаны тамған шешеңнің жерінен бір кішкентай құм топырақ ал да соны өзіңнің көңілің соққан жерге апарып қой депті. Осыны істепті Мәлік. Ал қазір оны әкесінің зираты Қойсалғанда, шешесінің зираты Көкшетауда деп аталады бірақ, ол жерде мен құдайға не болмайын сол Көкшетауда зираттың астында ол кісінің денесі жоқ дейді. аштан өліпті, сонда бұл жақта аштық болмады дегенге мен...

Мысалы, менің айтайын дегенім бұл мәселені халық көпшілікке айтуға болмайды, Мәкең-Мәкең, Сәбең-Сәбең. Осы сіздің бір қаперіңізде жүрсін. Қазір басына құлыптас қойылып зираты тұр. Мәлік өз қолынан істеді. Енді, үшінші мәселе мен ел-жұрттың әңгімелерінен естиміз. Біз осында мына Олжабай екеуіміз Баян Жанғалов деген дана кісі бірінші хатшы социалистік еңбек ері сол кісінің тәрбиесін көріп өстік екеуімізде. Ол кісі айтатын біздерге. Сендер мен ешқандай жұмыс істеп отырмын деп ақын-жазушыларға, мәдениет саласында, әдебиет саласында жүрген кезде бірінші кезекте қабылдаңдар да, олардың айтқанының барын істеңдер деп айтатын. Сондықтан біздер сіздер сияқты адамдарды құдайымыздай көреміз, солай өстік, әзір де солай көреміз. Сондай адамдардан көп естідік бір баласы Мәкеңнің шешесі осылай болған.Бұл сосын ары қарай енді сол Мәлікпенен менің қайын атам осы жердікі мына жерде Қошқарбай деген елдікі Мәлікпенен екеуі дос болған, өте жақын дос болған. Біздің қайын атамыз сол Қойсалғанның қасында Қарабұлақ деген жерде бастауыш мектептің меңгерушісі болады. Сол кезде Мәлік қасындағы Қойсалған жақын содан келіп екеуі танысады, Мәліктің сипатын білесіздер ал біздің қайын ата да ұзын бойлы 2 метрге жақын сымбатты кісі болған. Содан екеуі танысып, сол жерде дос болады, одан кейін Мәлік кетіп қалады. Мәлік әскерге кеткеннен кейін Мәліктің әкесі екінші әйел алып, Көкшетауда тұрады. Мәліктің қимас досы ғой Қажыбаев Баймағамбет деген Көкшетаудың ауылында тұрады май, қаймақ, жылма-жылғы соғымы, отыны сол досының әкесіне апарып тұрыпты. 1943 жылы Мәлік батыр болғаннан кейін елге келеді, Алматыға келеді де, Алматыдан тура поездбенен Көкшетауға келеді. Сосын Көкшетаудың басында оны жұрттар қарсы алады сонда ол еліне бармай, Көкшетаудан тура мына жолдағы Айдарлы деген жер бар тау жағында Қарашілікке досына келеді жаңағы Қажыбайға. Содан Қажыбайға келіп, «Судабекер» деген немістің машинасымен артында кузовы бар, артында түрегеліп тұруға болады соныменен келіп халыққа амандаспай тұрып, бірінші жаңағы біздің әкеменен төс қағысып амандасады. Алдында Қажыбайға хат жазады, онда «ер мойнында қыл арқан шірімейді, сен менің әкеме қамқор болып жүрсің» дейді. Осы қыл арқан шірімес деген бүкіл Зеренді ауданы емес Көкшетау ауданының бүкіл мұғалімдерін КазПИ-ге түсірген Мәлік. Үш балдызым, екі қайынағам осы әкесінің досы арқылы барып КазПИ-ге барып түсіп бәрі мұғалім болған.

Ол кісі КазПИ-де ректор болды ғой ол кісі? Иә, 12 жыл ректор болған. Жаңағы Қошқарбайғаға келгенде колхоздың басқармасы Мұқысов Шәріп деген Көкшетауда тұрады, үлкен, жұмыста істеген облыстық оқу бөлімін басқарған Тельман Мұқышовтар соны көріп машинаның соңынан жүгіреді ғой.

Бұл жерге орыстар келді сосын мына Қошқарбайға немістер, ингуштар келді, бұлар картоп екті, осы маңда мына Қошқарбай ауылының ақсақалдары айтады біздер аштық көрген жоқпыз картопиямен өмір сүрдік дейді. Осындай жағдайлар енді бұл мәселеде әрине сіздің айтқаныңыз дұрыс ауыз әдебиеті керек. Қазір жұрттар айта береді, оны байқап-байқап сіз осы екеуінің арасындағы әңгімені жай институтта да сіз оны ашық айта алмайсыз. Осыны ойлаңызшы жаңағы шындық па. Бірақ, өзіңіз сияқты ғалым доктор айтты. оны Сәбит кейін Мәлік естелік жазады. Сонда келтірді, кейін оны алып тастады деді. Мәліктен Сәбит кейін қайтты ғой.

Сіз ана жаққа барсаңыз қазір құмаршықтың пісіп тұрған кезі Батыс Қазақстанда. Осыны бір байқаңызшы.

Сол құмаршықты қазір неге қолданбайды, кәдімгі тары сияқты ауызға саламыз, сосын тарының қазір бренд қылайын деп жатыр ғой. Биыл 5 рет ойлы-қилы жерлеріне суармалы егіске егіпті қазір жақсы шығып жатыр дейді. Ол 1 гектардан 205 центнер алды ғой.

Тарының қасиеттерін қазір көп жазып жатыр ғой. Мысалы, мынау біздің Батыс Қазақстанда үш облыс қой, енді төрт облыстағы енді бәрі емес негізінен ол жақта тары жеп өскен адамдар шаштары кеш ағарады екен. Қартайғанша тісі сау болатын көрінеді. Осыны қазір зерттеп жатыр, оны осы тарының пайдасы деп жатыр.

Содан бір ай жатқанда осы қопанды бөліп аламыз деп. Иә басқа жерден бір үлкен кісілер. Сонда айтайын дегенім “әй сендер тарқандар біреуіңнен қамыс кетеді біреуіңнен намыс кетеді тегінде қайтарып аларсыңдар ер азаматсыңдар ғой ұят болады”деп сүйдепті. Ой Алла ай әлгі кісінің атын ұмытып қалғанымды қарашы

Әлгі құстын етін сүтке пісіріп берген соң конешно кетпейді.(күлді)

Жазда тақия киеміз ал қыста бөрік…

Дәрет алған ғана былай….шашыңды еріңнен басқаға көрсетпе дейді. Жатқанда қарсы қарап жат артыңды беріп жатпа дейді Құдайға қарсы жатқанын дейді. Әке шешенің атын атасанда еріңнің атын атама дейді. Атамдар кейде сондай қатты сөз айтып қоятын cонда еститінбіз. Ал қайын жұртыңнын бақай шегейіне шейін ат қойдым бәріне ат қойдық. Қазір өліп жатса солай айтамыз “биттей аға”,“үлкен аға”, “тәтті аға” сол “кенже аға” сондай сондай ат жетпегендерді Қайын аға қайыным деп айтамыз.

Ахмет Тоқтабай:Жалпы енді қыз баланы шыр етіп дүниеге келісімен ақ мәпелеп өсірген ғой. Содан кейін қызға қырық үйден тыйым дейді сол дәстүрдің бәрінен айырылып қалдық қой қазір.

Аты жөні белгісіз(апа): Сондай сондай болғанбыз солай жүргенбіз, абысыным екеуіміз келгенде онда ауыз үй төр үй ғой әлгі кірпішпен салынған үйлер. Мын жақта абысын тұрады. Оның да күйеуі армияға кеткен екеуіміз жұмыстан кездесіп тұрамыз…жұмыс істедік, мая салдық….отын шөп әкелетін……соған таласатын.

Біз өзіміз 57 жылы қалаға көшіп кеттік. Мен келгеннен кейін қайын аға да қалада болды. Районның Ақжол газетінде істеді. Одан кейін осы қалаға көшіп келіпті, көшіп келіп бірге тұрамыз деп сол бір үй алдық. Жартысында ол кісілер тұрады жартысында біз тұрамыз. Жігітім корреспондент болды мынау поездің бірінші жүрген кезі. Газет таратып жүрді арасында тайный дегендер болады екен соларды основнойлармен бірге берді. Сонда арасындажүрдік біз. Пошта тасу сияқты. Сосынбір екі жыл істеді қалаға мал тұрғызбайды кемпір шал малымен кетіп еді енді малсыз келеді деп айтты Қажыбай не қылған деп айтады деп ауылға көшіріп әкетті 59 жылы.

Шелек дейді күлі. Сабын болмай қалды ғой әнеу жолы. Сол кезде бізде сөйттік шелекке салып басымызды жуып, кірімізді жуып.

Бірінші күлді аласын иә?

Күлді жинап қоясын

Суға араластырасын ба?

Суға араластырмайсын, суды қайнатасын сосын мына жақта ши болады...

Қазан.

Бірақ мені шақырады, өлең есте қалмапты, билейсің

Қазақ ауылы болып отырды, 18 шақырымда Молодежный қазір Молодежный дейді соны қасына жаңадан совхоз ашты Карл Маркс болды. Жер барда Қазақтың сол жерге үш төрт шақырым жер, cовхоз ашты Александров.

Жаңадан бәрі соған ауып кетті

Сосын мынау Қазақстан совхозы. Орыстар мынау Карл Маркс өзінің тіліне жақындау болсын деп солай істеді. Мысалы мынау қазіргі Ивановка қасынан былай

Білем түнде өттік жанынан

сол Ивановака Киров совхозы деді например

Совет өкіметі кезінде сөйтіп аттарын неғылған архивтрадан қарадым Қазақстан совхозы Өзімнің мынау Ұялы

Атамның басын жарып тастапты, Әлкендер арғы атасы

Шоқындырайын деп жүрсін ба деп

Түсінбеген ғой

Өзіңді өлтіріп тастайды бір күні жүр кеттік деп алып кетті Бурабайдың жанындағы

Үлкен он мың дей ма. Сол көбі атамның қол астында істепті

Ахмет Тоқтабай:Осы сізді қазір толғантып жүрген қандай нелер бар? Осы ауылдың жердің елдің мәселесі жөнінде.

Аты жөні белгісіз(апа):Жеріміздің не болғанын білмеймін бұрындары жерді бөліп беруші еді

Ахмет Тоқтабай:Осы халықтың алдында қандай проблемалар тұр? Соны айта берсеңіз

Аты жөні белгісіз(апа)/Аға: Ой көп бізде проблема айта берсек шаршап кетеміз

Мынау анада жұмыс жоқ жастарда бұл бір мен осында келіп жүргенде елу үй барды.

Көшіп жатыр ақырын ақырын.

Және мына жерде не істеуге болады мынау арада ақ балшық бар

Орыс белоглинка дейді

Бор сияқты балшық

Тағы да көрсетем

“Ақшасор” деген көл бар

Барып жатсаңыз дененіздің ауырулары кетеді.

Мен өзім аяғымды саламын.

Біреу соны қазір сатып алды дейді Алматы жақтан осы жақтың кісісі болса керек,

арендаға алсада если ондай болса жақсы болар еді

Курорт ашып адамдарды емдеп

Мына келіншектер жай отыр бұларға ақша болар еді, жұмыс болар еді

Кетпес еді, Қазір көбі кетіп жатыр жастар

-Ақбалшық анада ізбеш шығарды ғой сосын жауып тастады

Ал енді осы ана жылы Қопадан бірдеме шығады деп осында әлгі Қуандық деген бала.

Бітті...

Суық жер ол асты қолмен ашса.

Сұрақтарыңыз бар ма?

Ахмет Тоқтабай:Мынау ашаршылық туралы?

Мынау кітаптар жинағанбыз

Орысша кітаптар

Мынау кітапханаға апарып беріңіз

Көрсе бола ма?
ҚАСЕНОВА РАБИЯ ТАСЫМБОЛАТҚЫЗЫ
Депутат, мать- героиня, қазір Нұр Отандамын, сосын сол неғып жатыр.

Аты-жөніңізді айтып отырыңыз?

Қасенова Рабия Тасымболатқызы

Он бала тәрбиелеп өсірдім.

Қаттырақ айтасыз ғой

Мынау тісіммен неғылмайды, жуырда ғана салғызғамда тісімді, содан шықпай отыр. Атам болды, шешем болды, өз анамды алақанымдан жөнелтіп о дүниеге, қолымда қалды өз анам, анатілер ерте қайтты. Қайыншешем айтатын: «Өй, жаныма жан, малыма мал қосқан құлыным- ау» деп отыратын. Қазір бұл ...(не расслышала).

Мен бе? 1940. Майда туғанмын 25-де.

Арғын?

Сүйіңқара.

Білмеймін соны, ұмұтып қалдым, бәрін білетінмін осы, қазір совсем мыйым да бос, балам қайтқалы мыйым істемей кетті. Әйтпесе бәрін жатқа білетінмін. Сосын, Егімбай Береке болды, сонда депутат болып жүрдік қой, мынау жолды салдық, ең бірінші осы жолды салған соң Егімбай, мен сол жұмыс істесең де солардан да қалған жоқпын, еш жерден де қалған жоқпын, жүребердім. Еріну дегенді білген жоқпын.

Мал бақтым, қойды, міндетті түрде. Қойды бағып келіп, бие сауатынмын, әлгі, Сығылдата келеді ғой о кезде, самолетпен, келеді, әлгілерге деп оңда ет деген немене, сүр ет тұрады, әлгіні асып қойып уже самолет дүрілдегенде. Әлгілер кеп анандай бізге кеп палатка қойдылар.

Самолетпен әлгі жер тексере ме, ылғи солдаттар келіп, апашка, апашка деп.

Қазақ.

Бар аралас, сразу май, құрт, бәрің салып беремін әлгілерге. Бір кез, анада келіп, көшіп қалды деп, апашка мен сізді таба алмадым дейді. Келуі де маған қыйын боп тұр деді. Сол, сіздер ондамағасың, өзіміз ондай берейікші деп шықтық дедім. Ой апашка дейді бәрі. Сол телевизорге түсіріп әкетті, шығарыпты телевизорге.

Одан,Павлодарға осы жиенім шығып, құдалыққа бардық қой. Енді машинадан түсіп жатырмыз, бір уақытта, бір кұдағи келіп, міне, міне, кеше ғана осы құдағиды көрсетіпті телевизорде, жоғаландап жатыр деп.

Жетпістегі ағамыз, анау күні көрдім ғой. Не, бәрі барда, неде қалып қойды, анау күні ақырындап барғам, неге, көрдің бе, птицефабрикаға.

Көрсетейің деп, аттың үстінде қой бығып жүргенімді, не қылғанымды, бәрің. Міне кей қара, менің еңбектерім, бұны, әлгі, әбдіренің түбіңде жатқан ғой, еңді, әбдірені ақтарып жатсам, әлгі кәртішкенің барлығы тұр, сол ненің, әбдіренің түбінде.

70ші, 60шы жылдары. 54тен бастап қойға кірдім, содан жүрдім 90ға дейін, пенсияға шыққанша дейін.

Өзіңе өзі қосалтып.

Ең бірінші,… бағып кірдім. Отырмын үйде, сосың жолдасыма айттым, әй қарағым, біз неге отырамыз осы, жұмысымызды реттейік деп қойға кірдік. Содан бастап қой бағып, ... неше қойлық кигізді кеңейтіп, осы қойдың да кезегі кеп қалды. Қалай бағамын еңді, ештеңе болмайды, тіпте мен бағып келейің деп ашуланғаннан, бауырым сосын кетті. Онда бие сауып, қымыз көп, келгендердің барлығын неғылайық.Құлыным, солай болды. Тәртіпті болыңдар, үлкендердің несінен неғылмандар, өтпендер, сыйландар, сіз- біз деген нағыз жақсы сөз. Сендерді жақсыға апаратын да сол. Көлделең өтпендер, қолдарыңнан ине мен жіп кетпесін сосын. Міне, арғы машиналар кішкентай кезден алған біздің машина. Тәртіптікке үйретсен, бәрі тұрмыс па, только ақыл, ұрысқаннан пайда жоқ, балалар. Дұрыс болу керек әрқашан. Міне мынай келің, қолымдағы келің, тіпті ойқырлы. Көршілерім бәрі маған айтады, үй кет, көрінгенді ұстамай. Жоқ, шаңыраққа ие болып отыр, түтің шығарып отыр. Ұл тапты, қыз тапты. Милі, басыма тышып қойсын, милі, келің бе, келің. Әйтпесе, балам қайтқасын екі жылдан соң айттым келіңіме, құлыным, сен жассын әлі, қырыққа жаңа толып жатырсын, тұрмысқа шығам десен есік ашық. Баланы сенден бездірмеймін, саған да барады, өзіме де келеді, солай ортада жүреді. Ал асырауыны өзім асыраймын. Сол осы алақанымда ұстап отырмын келіңімді. Міне, төрт жыл асты қайтқаңына.

Қазір қырық, 75ші жылғы.

Менің қайнсіңілім.

Мына кісі апам, ол менің қайнсіңдім, күйеуімнің ағасының қызы.

Сол, ауылда солай болады, солай болады, балапаным- ау. Кругом 16,бәрі туыс.

Бала кезімде естуім бар, Қайша апам айтатын осында бригадир болатын, оның барлығы ағатай деп айтатын, сонда қораның былай екі қабырға салады, арасына келеді ғой ана полномоченныйлар, бүкіл малды алып кетеді дейді, сол қоздаған қойларды ананың ішіне тығамыз дейді екі арасына, бір екеуін қалдырамыз адып кететіндерді, қалғанын срлай дейді, маңырап қалса алып кетеді дейді, тыныш тұрса қалады, сөйтетінбіз дейді. Түп түгел түк қалдырмай алып кетеді дейді.

Ондай қариялардың бәрінің денсаулықтары несіне байланысты қалада бір-екі

Менің естігенім сол енді, басқа, Қайша апамыз айтты сол көбісін. Шапиева Қайша деген. Ол кезде көп мән де бермедік қой. Жастау болдық, көп мән бермедік. Әйтпесе көне көз қариялар болуы болды, мен келгенде қариялар біркелкі біз ол кезде бармайтынбыз үлкен кісілер отырған жаққа.

Соғыс кезінде иә біздің елдің басқару азаматтары мықты болды деп айтатын бәрі. Болсталған азаматтар әсіресе әлгі етік табандайтан, пила табандайтын шеберхана ашып

Иә осы ауылдың ішінде сол, төрт түліктің арқасында даладан егін комбайынмен тауып келеміз деп ешқандай астық ала алмаймыз дейді. Үйдегі балалаларымызға жаутаңдап. Менің өз әжем ауылда комбайында отырған. Тоже айтады мына қолтығымызға, көйлектің бір бидайдың тігіп алатынбыз, оның өзін көріп қалса жазалайтын

Ол кісіде бала болған жоқ,

10 шықты голосок алып неге кетті?

Енді оны мен білмеймін

Бірақ оны айтқылары келмейді.

Мен өз құлағыммен естімеген соң оны айта алмаймын. Мына кісі Баяхметов деген кісі 79 жылы 30 декабрьде біздің Виденко совхозынан жедел аударды тың 25 жылдығы деген совхоз ашып, осы кісі жас кезінде бізге совхоз директоры болып келді, ол кезде біз жаспыз комунистпіз, даярка болып істедім мен кезінде. Сол түскен фотоларымыз бар

Әртүрлі пікірлер айтылып жатыр бірақ Балқадиша есть Балқадиша. Біз оған аудан әкімі ескерткіш орнатқызды. Біз Балқадишаны құрметтеп жатырмыз ғой, бір жағынан бірақ, болашақ ұрпақтарға бұл Балқадишадан үлгі алсын деп. Қазір мынау қалада той-думан өткізіп жатады ғой, мынаған келіп, карточкаға түсіп кетеді қазір. Дегенмен, Балқадиша дегеніңіз Ыбырайдың қызы ғой. Әкесі шешен, ел басқарған. Кеңөткелге алдын-ала үйлендіреміз деп атастырып қойғанда әке-шешесі қайтыс болып кетеді де сол үйінде отырып қалады. Бірақ, күйеуімен Сүлейменмен қатынас жасап, сол екеуінің арасы алты жас. Оған обалшылық жасап қазір телевидениеден мен Қазақстан радио комитетіне жаздым онда берілді, Егеменді Қазақстанға жаздық, Қазақ әдебиетіне жаздық. Обал «Күйеуің 85-те, шал Қадиша» деп айтады. Осыны айтқанда тікенектей мына басыңа бірдеңе тигендей болады. Тиген күйеуінің екеуінің арасы 6-ақ жас. Оны кеп ана Әміре Қашаубаев шатасты. Францияға барып тұрып: «күйеуің 85-те» деп. Сондай адамдар айтқаннан кейін жамау жабылған. Көзінің тірісінде осы сөзді естіп кетті ол кісі. Сондай уайым қайғыда кетті. «Ойбай-ау менің Сүлейменім, бірінші күйеуім 6-ақ жас үлкен» деп. Қазір радиодан айтылып жатады күйеуің 85-те деп. Балқадишаның аруағы кешірмейді оны, факті бар ғой сұрамайды ма келіп. Осы төңірегінде мен әңгіме қозғадым, жақсы мақаланы барлығы оқыды, біздің аудандарда олай айтпайтын болды. Облыста айтпайтын болды. Республикада күні бүгінге дейін сайрап кетеді. «Күйеуің 85-те» деп.

85-те деген сөз қайдан шыққан? Ақындар біріне-бірін жамай берген. Менде ақынмын бірақ шала ақынмын. Енді солай бірдемені-бірдемеге жамап қоя береміз, аузымызға не келеді соны. Сонда ол 19-да болған, шешесі қайтыс болған соң. Енді Ақан сері келеді, ол кісі Атбасарлатып жоғары базар барғой соған кетіп бара жатқан болу керек. Ол кезде ол кісі 63-тің тұсында кішкене есінен Құлагер кетті, құсы кетті, иті кетті өзі жалғыз қалды. Сол кезде жанына отырғызады ғой, бір қыз отырғызу керек. Сонда жанына «Балқадишаны» отырғызады. Балқадиша барып отырған, 2-3 сағат отырғаннан кейін жұрт тарай бастайды. Ақан серінің баяғыдай сөзі жоқ. Сонда екі жеңгесі келіп шақырады. Барлығы кетіп қалады. Балқадиша әдеп сақтап, Ақанның жанынан кетіп қалуға ұялады. Отырғызып қойғаннан кейін. Сосын келіп әлгі екі жеңгесі атына дейін білемін. Екі жеңгесі келіп шақырады сонда Ақан естіп қалып екі-ақ шумақ өлең шығарады Балқадишаға. «Келгенде екі жеңгең келіп отыр, рұқсат бізден сізге бар Қадиша» – деп рұқсатын бергенде Балқадиша орнынан түрегеліп әлгі екі жеңгесімен кетіпті. Ол Ақанның шығарған екі шумағы. Бұл факті, бұл елден алынған дүние. Енді әлгі екі өлеңге тағы қосып жүр. «Кетті деп Балқадиша естігенде құшақтап құс жастықты жылағаным» деген бар ғой сол екі шумақтың төңірегінде болса ғой әңгіме ғажап болар еді. Бұны сіздер білесіздер бұл бір жаңалық емес.

Қариямын осы жерде тұрамын жақында осы журналистер одағының мүшесі деген атақ берді. 10-шақты 5-еуі басылды 5-басылатын шығар өзімше кітап жазған боламын, өлең жазған боламын. Өзімнің ұрпақтарыма қалдырған боламын. Былай деді ғой Т. Молдағалиев:

«Мың сәуле бар кел-кел деп шақыратын,

Бір сәуле бар жаныңда отыратын (жаныңда отыратын өзіңнің әйелің ғой)

Мың кітап бар ешқашан оқылмайтын

Бір кітап бар күн сайын оқылатын» – деп қазір кітап көп.

Менің айтайын деп отырған саясатымды сіз жақсы білесіз. Мынадай саясат болған. 300 жыл болды ғой солардың таптауында болдық қой. Кешегі Кеңестік дәуірдің. Енді олардың саясаты қалай кім ұрлық қылады, кім елінде бас кесер болады, кім кісі өлтіреді оны Сібірге айдаған бізге. Суық қой біздің жер. Бірақ, саясат қалай болған олар жер аударды ғой мысалы. 1954 жылы тың игеру болды ғой, әрқайсысының қолына мылтық берген, оған қоса оғымен берген. Осы кішкентай ғана ауыл болған. Осы Зерендіде тұрған қазақтарды мылтықтың күшімен біздің жеріміз бар Зеренді білесіз, Бурабай білесіз, Арықбалықты білесіз. Жеріне сондай көз тоймайды сондай табиғат жоқ шығар деп ойлаймын. Енді соларды келіп тұрып қуып шыққан да, аналар қоныстанған. Мен Зерендіде 50 жыл тұрамын. Сонда 1969 жылы 60-ақ семья болды нанасызба. Сол 6 процентін құрамайды. 10000 халық болды осында, енді ар жағы түсінікті ғой. Әбдән қазір біздің ішімізден шпиондар шығып, бәрін орысша наименовать етіп алған тау, тас бәрі. Саясат сол, тың игеруде де саясат сол әйтеуір осы жерді алу ғой біздің жеріміз мынадай.

Мына біз тың игеруді бір жақты ғана айтамыз, ол жаңағы Совет Үкіметінің сондай саясаты, кереметтей деп, тың игерудің екінші жағы да бар. Ол мысалы әрбір төртінші тың игеруші ол анау Россиядан түрмеден шыққандар, сол жердің хулигандары, солар келді. Солардың істеген істерін не білесіз соны айтыңызшы? Олар жергілікті халықтың малын ұрлады, қыз-келіншектерді зорлаған оқиғалар болған соларды бізге осындай әңгімелер факті керек. Біз оны общий фразамен айтамыз.

Біздің ауданда Қазақстан деген жер бер. Қазақстан ауылы. Сол Қазақстан ауылында жастар тек қана тыңнан келген адамдар «комсомолский молодежный бригада» дейді ғой соны ұйымдастырып оның бастығы «Уцу» деген болған. Енді өзен ағып жатыр ғой сол өзеннің арғы жағында жаңағы комсомолский бригада бергі жағында Қазақстан ауылы. Бергі жағынан бір қазақ жігіті барады ғой аналардың арасына соны жаңағы «Уцу» басқарған хулигандар, жастар ұрып-ұрып жіберіпті. Біздің арамызға неге келдің деп. Оны ауылдың жасы бір Жантасов деген жігіт атына мініп алып, шоқпарды алып, қамшыны алып анау өзеннен өтіп ар жағына барып далада жұмыс істеп жатыр ғой енді ремонт анау-мынау, шоқпарды алып тұрып барын соққан. Сөйтіп, үйге келеді. Ауыл дүрлігеді, ой аналар келіп қалады деп. Сонда аналар айтыпты: әй қазақтың бір баласы келіп, бәрімізді ұрып кетті, біз ауылға бармайық ауылға тиіспейік деп ақыр аяғында татуласып солай болып кетіпті. Ана жігіттің өжеттігін көрдіңбе біздің жігітті неге ұрады деп мен какраз сол жылы сол жерде мен комсорг болып істедім. Жаңағыны солай болды деп уақиға қылып айтады маған. Сонда әлгі үйге барсам сен не десем енді біздің жігітті ұрып жатқанда біз қарап тұрамызба. Біз оған ұрғызбаймыз.

Менің бір шумақ өлеңім де бар:

Не істемедік, не істемедік кезінде

Тиым салды болмысыңа сезімге,

Үстем таптың өкілі екен дедік-ау

Шәкәрім мен Ахметтің өзін де – деген

Соларды біз оңдырмай солардың өзін де көбіне солардың қазақтың өзі кінәлі. Әлде өзіміз кейде кінәліміз. Соның өзінде біз бірімізбен-біріміз оңбаймыз. Жайден-жай жүріп мына туыстарын туысқа жамандап, бір жерге барса сыртыңнан жамандап жүретін сұрқы иттер бар. Қазаққа осы жаман. Неде болса тату болу керек. Бір жерден бас шығару керек. Айдалада жүрген сол тиісіп ондайлар Алла оны жібермейді.

Руға бөлінгенді ұнатпаймын. Жеті атаңды біл ар жағын қазақсың бітті. Оңтүстікке бөлін, солтүстікке бөлін түптің түбінде содан қорқамын.

Қазір әйел 60 процент артық десекте мен қателеспеймін. Қыздар көп 25-ке 30-ға келіп отырған енді олар көбею керек қой. Олар барады да Қытайдан келсе соларға тұрмысқа шығып алады. Ал енді оларға сен тұрмысқа шықпа десең онда сізге 4 әйел алуға рұқсат ету керек. Құранда бар 2,3,4 әйел алуға болады оған қамқорлық жасай алсаң деген. Мен санаториде болдым келіп жатқан жігіттердің 40 процентінің әйелдері орыс. Енді кішкене бір сол орыс әдемі сұлу болса дүниені меңгеретіндей адам болса жарайды ғой. Олпы-солпы, сол жерде бір қазақша сөйлеген адамды ести алмай кеттім. Қазақтар барлығы орысша сөйлеседі. Қазіргі әйелдер жұмыс таба алмай отыр.

Бұрынғы қонысы Кеңес кезінде Лосьевка деп атаған орыстар, қазір Бөгенбай би ауылы деп өзгертіп алдық. Бөгенбайдың бұрынғы қонысы ғой. Переселенецтар келген соң, орыстармен біз тұрмаймыз деп қаланың орталығы басқа жерге көшкен. Олар шошқа ұстайды, крестит етеді біз олармен бір болмаймыз деп ата қонысы сол жерде өзінің жатқан жері қазір, Айдабол көлінің ығында тұрған ғой олар.

Қанша мың жылқысы болыпты? Оны санамаған ғой. Ағаш-ағаштың қуыс-қуысына айдап әкеліп түгендегенде әлгі ағаштың қуысы толса бар түгел дейді. Ал, толмаса сонда іздейтін көрінеді. Үлкендердің айтқанын естіп отыратынбыз. Санап жатпайды екен. Бұқардан 8 бала болыпты. Бір баласынан біз, бір баласынан Сабыр т.с.с. тараған. Екі баласы Балқаш ауданының ар жағында болыпты қоныстары. Атақты Арлан, Шамай деген батыр солардың тұқымы.

Иә, ондай болды ғой. 1930-1932 жылдары сондай болыпты.

Одан да көп шығып жатыр ғой.

Зерендіні Шангин ашты соның атын берейік деп былтыр осында қазақтар үлкен бой көтеріп ірі әңгіме болды. Біз оған бой бермедік. Сол сияқты қай жерді алсаңызда анау Повлодарды алыңыз, анау Баянауыл ашық жерге бармай осындай көлдің жиегі аштық болсада балығын теріп жейді деген мәселе ғой. Осылай басып алған жерлер ғой. Тарихты біз жете білмей қалғанымыз анау аталардан қалған ауыз сөз бұл жерде орыс көп сондықтан біздерде көп қала қалмаған. Ал анау Мәшхүр Жүсіп атамыздың жинаған Повлодар, Баянауыл жақтардан күшті қалып тұр ғой. Бізде қалмай тұр. Өзімізше мен 1-2 кітап жазған соң ертең біреулер оқығанда ұятқа қалмайын деген себеппен аннан-мыннан іздестіріп, Қойшығара Салғарин ағамызға сүйеніп, Ұлы Қағанатын жазды ғой ол кісі кереметтей қылып, соны толық оқып бір уақытта қарап отырсақ сондай мәселемен келген ғой. Біз кереметтей тарихты білеміз деп ойламаймын шамалы-ақ. Осы бертін келе ғана қарап жүргенім, ито осы елімнің тарихын жазайын, олай-бұлай болып кетсек кішкене бірдеңе қалып қалсын деп. Сол тарихты тексергенде шыққан дүниелер ғой, әйтпесе біз не білеміз. Орыстардың ішкі саясатын біз қазір жақсы біліп тұрмыз кеш болсада. Аңыздар көп әртүрлі.

Достық үйінің жауапты хатшысы, аудан бойынша қазақ тілінің төрайымы болып келемін.

Бұрын қандай қызметте болдыңыз? Мен мұғалімдіктен бастадым. Ақын-имправизатормын, шығарып-салма, суырып-салма ақынмын. 20 жылдай домбыра ұстап ақындықпен жүрдік, республикалық ақындар айтысына анда-мұнда қатынасып. Мектепте қазақ тілі пәнінен сабақ бердім. Содан кейін аудандық мәдениет бөліміне басшы етіп қойды. 12 жылдай ауданның мәдениет саласын басқардым. Содан соң балалар шығармашылық үйінде директор болдым. Жаман атқарған жоқпын деп ойлаймын.

Ақын деген сирек қой, ол тума талант. Жалпы сол ақындығымның арқасы біраз еңбектердің шығуы да деп өзімше ойлаймын. Біз ауылды-ауылға шыққанда, облысқа шыққанда, республикаға шыққанда барлығын тәптіштеп тексереміз ғой. Сондықтан көп нәрселер санада қалып қалды жастау кезде.

Қай ел боласыз? Мен Зеренді ауданы, Кенеөткел деген ауыл бар, көптеген қорымдары бар жаңадан шығып жатқан, күні кеше тағыда табылып жатыр мен сол жердің тумасымын.

Руыңыз? Қарауыл Жаулыбайға жатамын. Оның ішінде Дүйсен би бабаның ұрпағымын. Бізде Дүйсен би баба, Қанай би, Бөгенбай бидің мазарлары бар. Уәлихан атамыздың зираты жатыр. Мен Дүйсен бидің Кенжебай деген ұрпағынан тараған екенбіз. Дүйсен би атамыздың 9 баласы болыпты соның кенжесі Кенжебай содан тараған екен. Аталарымыз Сәбікен Мұғжан, оның Сәбікен деген баласынан тараппын. Бәрін жатқа білемін. Аталарымыз ел басқарған. Күйші, домбырашы болған. Қисық заманда намаздарын жасырын оқыған адамдар.

Тарихтан көнеден білетіндеріңіз қандай, мысалы осы жақтағы би-батырлар, хан-сұлтандар, атақты адамдар, өнерпаздар содан қалған бұрын хатқа түспеген әңгімелер болса? Біздіңжерімізде Қанай би ең басты тұлға, Абылайханның ақылшысы болған дейді, Абылайханның қаз дауысты Қазыбектің қасындағы досы ретінде болған. Қаз дауысты Қазыбектің өзі айтады ғой: «Ақыл сұрасаң Қанайға бар» деп. Сондай бір кемеңгер кісі болса керек. Бөгенбайлар үшке бөлінеді ғой. Әз-Бөгенбай, батыр Бөгенбай, шешен Бөгенбай. Соның көмекейінен сөз тараған мына Бөгенбай біздің жерімізде. Мына жерде Бөгенбай ауылы деген жер бар, сол жерде мазары бар сол жерде жатыр.

Бөгенбай би Бөгенбай ма? Би, шешен оны «әз» дейді. Би Бөгенбай біздің жердікі екен. Біздің осы Солтүстік аудандікі екен.

Елі кім бұл кісінің? Елі осы Зеренді ауданы осы жердікі.

Руы? Турасын айтатын осы кісінің тұқымы қазір келеді.

Екінші қандай Бөгенбай тағы бір Бөгенбай? шешен әз Бөгенбай, Әзіңіз осы міне.

1953-54 жыл менің көз алдымда сол сурет әлі күнге дейін сақтаулы. Мұқышев Шәріп атамыз қартайып ел басқарудан тайған кезде сол кісінің оң қолы болып менің атам жүрді. Әубәкіров Мұғжан деген кісі. Бұл кісінің өзі соғыстан бронмен қалып қалған. Сол кезде інісін, екі баласын бір үйден үш азамат соғысқа кетті. Сонда бір баласы жоқ болып кетті. Оны мен зерттеп интернет арқылы тауып отырмын. Ал бір баласы Қасым Мұғжанов әкесінің жолын қуып Орта ағашта председатель болып жүрді. Бірақ, соғыстан жарым-жан болып келді. Кавалеровский войскада болған, осы жерден кеткенде военкоматтар арқылы тексергенде соғысқа кетті соғыстан кетті деп жаттық қой ағалар бірақ соны тексерген уақытта бұл кісі 16 жігітпенен соларды басқарып комсорг ретінде ВЛКСМ қатарында болғандықтан отрядник болып кеткен екен. Сол кавалервский войскаға барған екен бірақ ана негізгі ковалервский емес басқа бір топта содан аяғының жартысы бес бақайы жоқ, өкпесі суыққа қабынып келді. Нағыз тың көтеріліп жатқан кез, сол кезде атам елді басқарып жүрген кез үш түрлі ұлттың кісілерін алып келді үйге. Мариям деген немка мамасы кәрі кісі.

Қызы едің Ыбырайдың Балқадиша

Бұралған белің нәзік тал – Қадиша

Сексен қыз серуенге шықса дағы

Ішінде қара басың хан-Қадиша

Дегенде Балқадиша, Балқадиша

Боларсың біздің сөзге зар – Қадиша

Бір емес екі жеңгең келіп тұр ғой

Рұқсат бізден сізге бар – Қадиша

Мәшһүр Жүсіп аталардың 1800 жылдың аяқ кезі ғой түнделетіп борандатып ол кезде ауылдардың арасы ашық сондай жинаудан барып қазақтың шежіресін ана жақта Ақселеу ата жазып қалдырып отыр ғой өзінің Жайық жағын. Біздің жақта Қарауыл Жаулыбай туралы Павлодар Баянауыл жақтан бері келген Мәшһүр Жүсіп ата қазақтың шежіресін таратқан осы Северный регионды таратқан сол кісі ғой. Орыстар бізді жаулап алған соң шежіре қайда қалды. Өзіңнің правасын ұмытып қала жаздаған жоқпа. Ақселеу бізді де жазды бірақ ол кісі тереңдетпеді.

Біреулер 61000 адам дейді.

Ол өзі ұлттың қанында бар шығар.

«Жау жағадан алғанда, ит етектен алады» деп жатады ғой мына қыздардың онысына мен түбегейлі қарсымын. Өзің тіпті жағдай келмей жатса қайыршы болып кетті деген естіген жоқпын. Әйел адам ол бәрібір выход табады. Ал ұрпақсыз қалып бара жатырмын десе ешкімге жалынбай ақ бір бала туып алда соны тәрбиелеп отыр менің ойымша соған құдіреті жетеді. Ана басқа бір орыстарға байға тиіп жатқан қыздарды ол қыз солардың алдында көрсету үшін оның сондай дәрежесі болуы керек. Анау орыстың байы, Қытайдың байы көшеде жүрген қазақтың жай қызын ала салмайды ол рядовой қызды алмайды ол рас па. Ол алады білімі бар, өзіне тең келетінді, манағы көркі бар кисе киімі бар осындайларды алады. Ол неге? Қытай келіп қазақтың күн көре алмай жатқан қызын неге алмайды екен солай емеспе. Олар жүріп жүрген қыздарды алады. Қызметте отырғандарды алады, ал қызметте отырғандар оларға Пушкиннің сказкасы сияқты бүгін жыртық шара ертең басында отырған кісі дворянка болдым ертең теңіздің ханы қыл деді ғой, сол сияқты біздің кейбіреулер қолдарында ақша болса қыздар олар тағы да болса екен мен бір керемет байға тисем екен, керемет бай болсам екен деген арманмен тиеді деп ойлаймын. Егер әлгіндей жағдай қазақтың қыздары жоқ жүректе намыс болса, от болса жүрегінде жоқ мен өз баламды өзімнің қазағымның бір жаман анау есіктегі құлдан табайын десе, жесір әйелдер баяғыда байдың қолындағы құлдан күңше бала таппадыма тапты ғой солай. Оқимыз көзіміз көрген жоқ оқығаннан айтып отырмын. Сондықтан біздің қыздар солай ойлайтын болса жоқ өзімнің ұлтымның бір баласы болсада өзімнің ұлтымнан туайын десе менімше сондай қысыл-таяңға келіп қалған ештеме де жоқ. Аспан жерге төңкеріліп түскен жоқ. Олар сөйтіп көрінген ұлттың етегінен ұстап кететіндей. Ол адамның ішкі сана-сезіміне байланысты деп ойлаймын.

1964жылдан 1984 жылға дейін үш республикалық айтыста болдым да Шоқанның 150 жылдығында Шоқанның төсбелгісіне ие болдым. Бірақ, сол кезде көзге түскенім қай жер. Неге десеңіз орыстардың ішінен орыстанып тұрған қазақтың қыздары ақындыққа барған жоқ. Мен суырылып шығып кеттім да, содан Алланың бергені маған қарсы келген дүние болған жоқ. Көптеген кісілер мектептегі мұғалімдер контордағы қызметкерлер бұлардың барлығы есалаң болып жатты. Мен ақындыққа барамында сол совхозды мақтаймын, сол районды мақтаймын. Кәдімгідей барған жеріңді мақтайсыңғой. Мақтағанда оны шындап мақтайсың. Еңбеккерлерін мақтайсың. Сондықтан маған кетай былай тұр деген сөз болған жоқ. Біздің солтүстік аудан көп бейнет көрді орыстардан.

Иә, білемін ғой Өскемен әлі басып тұр ғой.

Құдайдың бір бергені оралмандардың келгені мықты болды. Оралман деген атқа мен тағы қарсымын. Қаным қайнайды оралман десе. Кезінде сол анау патшалық Ресейдің төмпісіне Қызыл әскерге көнбейміз бағынбаймыз деп кеткен жаужүрек аталарымыз ғой, ондай нәрсеге белбеуі бос адамдар бармайды. Жаужүрек адамдар барды. Ана балаларымды жоғалтып алам ау, қырылып қалам ау деп ойлаған жоқ. Алдына мақсатты қойды кетті, мен елімді жерімді байлығымды сақтап қалам деп көрдіңбе. Елін жерін сақтамағанмен байлығын сақтап қалдыма қалмадыма бір Алла біледі. Бірақ, дәстүр мен тілді қараңыз, қаймағы бұзылмай келді ғой. Біздің жерге сол ағайындар 25-30 проценті кіріп отыр. Әлгілердің кіріп келгендегі сөзін қараңызшы. Қалай сөйлейді дәстүр қайда жатыр. Салт-дәстүрлердің біреуі де бұзылған жоқ. Біз ұмытып қалған дүниені солардан қазір алып отырмыз.

Екінші гимн болып кетті ғой бұл.

Бұл кісілерге апай, тәтей десең құрдай жорғалайды. Барайық көмектесейік айналайын деп тұрады. Бұл жерде олардың тәлім-тәрбиесі мықты сосын бұлар шет жақта не көрді десеңізші. 5 маңғол тұрады екен, 2 қазақ тұрады екен бос адам анау маңғолша сөйлейді, мынаның жүрегі ауырады ғой маңдайынан таяқпен соқпаған күнде де бұлар қысылып, қымтырылып өстіп келді де мында келіп өз елім, өз жерім деп шалқасынан түсті. Онда да біз оралман деп уақытысымен квотасын бермей, әрине олардың ішінде де неше түрлі сұмдар бар. Адам болған соң неше түрлі жағдай болады. Алаяқтары да бар оны да көрдік, қолмен де ұстадық. Бірақ, көбіне 80 пайыз жүректері мықты. Ана жақтан «Отан» деген нәрсені біздің жердегі қатын-қалашқа еркектерге жетпей тұрған ұлттық намыс олардың жүрегінде керемет сақталған. тіл мәнері, сөйлеу мәнері біздер қазір мына документ 2 тілде жүріп жатыр ғой. Іс қағаздары мен ішкі саясатта отырамын мына жерде кітап оқып жүрген бір қазақша терминдер келеді. Әлгіні қазақша переводтағанда әлгінің өзі бір сорақы сөз. Ал оралмандар тап-таза қаймағымен бұзбай алып келді тілді. Қазіргі жаңа переводтарда терминдер жаман. Қазіргі тарихтың өзі мен ананы оқимын, мен мынаны оқимын деймін ғой. Қойшығара Салғаринді оқығанда бір түрлі, анау жуырда ғана шыққан «Мәңгілік ел» қазақ жеріндегі экспедиция былтыр осы жерде 1 жұма болды. Солар Астанадан келіп 1 жұма болды. Өздерінің шығарған кітаптарын әкеліп. Шамалары сіздердей ғана, ал енді солар тарихтан не кітап жазады айтыңызшы. Сіздер кітап жаздыңыздарма айтыңыздаршы.

Таналиев Өмірсерік: Соқа айдадық соғыс уағында. Біраз бейнет көрдік одан кейін келе трактор айдадық, жер жырттық, содан кейін енді мал бақтық, жылқы бақтым бірнеше жыл жылқышы болдым, одан кейін ауырып еліме қайттым 2-ші группа содан жүріп жатқан жағдай. Одан басқа не айтамыз.

Таналиев Өмірсерік: Жоқ соғысқа деген бармадым.

Таналиев Өмірсерік: Колхоз қалай құрылғанын қайдан білейін. Мен білмеймін ол жағын 1928 жылы құралдыма 1929 құралдыма.

Таналиев Өмірсерік: Кампескеге кетті байлар, Қажынын баласы кетті Картеске.

Таналиев Өмірсерік: Мынау Бектұрған дегеннің бабасы кәмпескеге кетті. Жалқысын әкеліп колхозға беріп

Таналиев Өмірсерік: Бір айғырдың жылқысын әкелді ғой Бектұрғаннан. Әкеп шетінен қосып жатты дейді, бәлен қажыныікі, түглен қажыныікі дейді. Осы жерде бес жүз жылқы болды.Көп жылқы болды, сол жылқының арқасында Кенжебай Төлежанов деген Москваға барып Ленин орденін әкелді. Содан кейін соғыс басталып әскерге алып кетті. Отыз шақты биелерді, құлындарын шырылдатып қораға қамапқұлындары өлді, өлмегендері қалды.

Таналиев Өмірсерік: Соқа айдадық. Өгіз жектік сиыр жектік. Кемпірлер шелегін ұстап соқаның басына келеді Кейін келе-келе өгіз, сиыр жеккен жоқ, жылқы жекті. Бір соқаға 6 ат жекті.

Таналиев Өмірсерік: Жоқ, бітті ғой бәрі. Жаңа шыққан соқаның өзі де жоқ.

Таналиев Өмірсерік: Кейбіреуін естіртеді, кейбіреуін естіртпей жауып тастайды. Естірткеніне дұға қылып, бата беріп жатады.

Таналиев Өмірсерік: Олар көп болды.

Таналиев Өмірсерік: Орыс жоқ бір орыс болған жоқ. Бары неміс болды қазақ болды. қазір неміс де кетті, бары кетті қазақ қалды. Бірде неміс жоқ.

Таналиев Өмірсерік: Кетті, Германияға кетті, Көкшетауға кетті. Бертін келген соң 3 ауылды бір қосты ғой. Ұялы, Киров, Қазақстанды. Сол кезде барлығы бытырады.

Таналиев Өмірсерік: Мынау Шаляпиндегі неміс қой.

Таналиев Өмірсерік: Шура ма? Шура ол орыс қой. Ол местный орыс.

Таналиев Өмірсерік: Бұзақылар болды, төбелестер болды қазақ пенен орыстар. Бірақ кейін келген целинниктер ақталып шығып кетті. Біздің мына жерден екі жігітті апарып қамады ғой. Бір жыл отырып келді.

Таналиев Өмірсерік: Целинниктермен төбелесіп, жанжалдасқан ғой. Арақ ішіп алып целинникте жынданған. Анау жердегі вышкадағы памитникті құлатып трактормен соғып целинниктер.

Анау ішіндегі зиратын ашқан ғой. Алтын бар деп трактормен құлатқан ғой. Содан барып төбелескен ғой.

Таналиев Өмірсерік: Үш ұл. Үш қызым бар. Қыздарым тұрмыста, ұлдарым семьялы, немерелерім бар кішкентай.

Таналиев Өмірсерік: Екі мың екінші жылы қайтты, он төрт жыл болып қалыпты.

Таналиев Өмірсерік: Немере шөбере жетеді құдайға шүкір. Ғабдулұлы: сексен сегізге келіп отырсызба? Сексен сегізден сексен тоғызға қараймын енді.

Ертеде болған Қазірет оның баласы Қазтай деген,елде болған молдаларымыз Нұрғожа деген молда болды. Қазкен деген молла болды. Махмет деген молла өзім әкем. Қазір оқып келген молдалар жастар бар. Мейрам молла деген болған. Сол кісілерден оқыды біздің әкелеріміз. Сәлік деген, Нұрғожа деген, Әли, Шөкен деген ол кезде дінді оқытты ғой молдалар. Бертін ғой қазақша оқығандары. Біздің әкелер арабша оқыды олар. Ақжан деген Ағаныстың әкесі оқығандар. Осы ауылдың ақсақалдарының бәрі оқыған. Әлтай деген балалары болған Қытайдан оқыдым, шалдардан Әліп деген Нұрқожа, Өмір, Әли, Шөкен дінді оқытты ғой молдалар қазақша. Біздің әкелер арабша оқыды әжептәуір білді. Одан кейінгілер 36-37 жылғылар ағаларымыз болды, молдалар көп болды. қазір жаттап алған молдалар көп қой. Алматыдан оқып келгендер болды мына мешітті ұстап отырған Алматыдан оқып келді 6 ай. Жастар бар Жеңіс деген. 40 молданы білмесем де соған жақындаттым енді.

Мен өзі қара басым 1937 жылы туғанмын, осы жерде

Теміржанов Болат. Әкеміз соғыста қайтыс болды Московский область, Подольский район деген жерде жерленген. Осында ғой сонда жазылған жерленгендігі. Содан енді шешеміздің түрін де білмейміз, ерте қайтып кеткен. Содан кеңестік оқуға түстік соғыс біткен жылы. Мұғалім сұрайды фамилияң кім дегенде екі әкем бар деппін ғой мен. Екі әкем дегенім анау әкем соғыста, мына әкемнің қолында болдым ғой. Теміржановпын деймін. Теміржан әкем екенін білемін ғой. Қай жылы екенін ұмытып қалдым, Пансионға түстім оқуға, үшінші мәрте қазақ орта мектебіне, Вукате деген полковник ағайын туыс еді, сол арқылы. Пансионда оқыдық қой. Нағашым жұмыс істе деп алып кетті. 5 жыл жұмыс істеп келдім. Сол жерден үйленіп келдім осында қайтадан.

230-250 дей жылқы болады ғой деймін. Шалдар көп біздің ауылда бәрі бие сауады. Түнімен жайып жүресің, таңертең алып келесің. Сағат 8-ден ерте әкелмейсің деп ұрсады шалдар маған. Сауады ғой бәрін. Сөйтіп жүріп пенсияға шықтық.

Сонда мына КТУ-дың малын бақтыңыз иә? Әр үйден, мысалы бір үйден 3 жылқы, бір үйден 1 жылқы шығады иә?

Солай, солай, солай

2 жылдан бері жұмыс істемейміз, күнкөріс тіршілік көздері бар, ара ұстаймыз, тауық ұстаймыз

Қазір енді ел біліп тұр барлығын, болмағанын Масабайдың Сүлеймені деген мына кісілердің ағалары. Өзіне айттырып берген ғой сонда 6-7-ақ жас үлкен екен. Соны Масабайдың Сүлеймені 7-ақ жас үлкен екен соны 80-дегі деп әлі күнге.

Айдаболдың түбі осы жақтан шыққан деген қауесет бар ғой. Соны естідіңізбе?

Қанай би бір кезде әртүрлі айтады. Ташкенттің әкімі болды, атбегі болды, сұлтаны болды деп әртүрлі айтады. Біздің жақта Мұсақұл, Тарағай, Жайылған деген үш ата болды. Соның Мұсақұл Тарағайымен Жайылған үш атадан тарймыз барымыз. Сол Мұсақұл деген атамыз өте мықты палуан болған сол кісіні ертіп алып барып үлкен қара бура өзбекті жеңіп жамбасын сындырып ол қайтады, содан кейін аты алда келіп ол жеңіледі сосын біздің Қанай бидің сол жерде Ташкенттің кілтін алатыны сол. Кілтін алып 12 жыл сол жерде бас би болады. Қанай бидің де есте қаларлық шаруалары көп.

Кейінгі Совет дәуірі белгілі ғой. Совет дәуірінде біз айта аламыз ба айтпаймыз ба білмеймін.

Дүйсен би деген мына кісілердің аталары бар. Би болды деп қазір айтып жүр қазір билік құрған заманын дәлелдеп жазу керек сияқты. Оны зерттеу керек сияқты. Құсбегі болғаны аян ол тарихта бар. Дүйсен би туралы әлі зерттеу керек,әлі жазу керек. Әрбір елдің бір өзінің ер адамы бар. ол ер адам деген кім. Ол ер адам деген ол тарихи шежірені жақсы білетін, әңгімеші сол ауылдың өткен кеткенін жақсы білетін адам. Сондай ер адамы ақырындап бізде қазір азайып кетті. Елімізден береке кетті, ауылдан береке кетті қазір. Ауылда үлкендерге келсең здравствуй андай мындай жартылай орысша, жартылай қазақша шала қазақтанып, бірдеме айтады. Кәдімгідей әдемі қариялық дәстүрге салып, кәдімгі ел адамы болатын адамдар өте аз. Жоқ деуге ауыз бармайды, бірақ бір жерде бар шығар тұнып тұрған адамдар біз оны білмейтін шығармыз кім біледі. Ел адамы деген тек шежіреші емес бір кезде елдің басқарамысы болған. Ол кезде мынау бір білімді, алғырлығына қарап ел басқаруға жібереді ғой. Мұқышов Шәріп деген болды. Мұқышев Тельман ағамыздың әкесі. Ол кісі ғұлама қай жағынан болсын, дін жағынан болсын, қазіргі заманның саясатынан болсын жақсы білетін. Мынау өндірісте Қажықан атамыз болды ол кісінің түрі келбеті барлығы өзіне сай, түні бойы қымызды сапырып отырып әңгіме айтатын.

Сабырбек Хамзаұлы Құттықадам ұрпағы, осында Зерендіде тұрам, бұрын елде тұрғанбыз, 5 жыл болды осында көшіп келгелі. Бөгенбай би деген кісі кеше Кенесарының бас уәзір болған адам, оларды уәзір дейді ғой, қазір советник дейді. Мына қырғызға елші болып барған кісі. Бөгенбай анау Кенесары мен Наурызбай қолдап, ол кісі сол Қырғызда елшілікте отырған ғой, барып.Сонда, Кенесары мен Наурызбай соғысуға келе жатыр деп, түсінде аян береді, ол кісі. Тез аттан деп. Сонда манағы шығып келе жатқанда қарсы кездеседі, Кенесары мен Наурызбай қалың-қолымен соғысуға бара жатқан.

Жүзжасар.

Анау мазарды салғанда бір жаз сол Лосьевкада жаттым барып. Мазарды салдырып фундаментін барын өзім салдырып бердім, екі мазардың кісі апарып. 1850 жылғы Омскінің архивінен тапқаны бар Кенесарының тубегі деп мынау Бөгенбайдың үлкен баласы ту ұстаған адам. Кенесарының туын ұстаған адам. Жарылқапты деген кісі. Кенесары тубегі деп ат қойған ол кісіге.Ол жарылғапты білмейді ешкім тубегі дейді барі, күшті батыр болған адам. Анау Омскінің архивінен шыққанда жазады Кенесары Бөгенбайдың үлкен баласы Жарылғапты тубегі деп атаған батырлығы күшті болған деп. Ол анау Омскінің архивінен шықты. Ортан Садуақасов деген жігіт Омскінің архивінде тапқан ғой. Мінекей, міне Бөгенбай деген осының бәрі, сол әлгі улыған адамдардың есім, тағы да Бөгенбай би.Оның анау,

Осы газет пе екен. Омскінің архивінен тапқан Ортан Садуақасовтың.

Олар айтты жарты метр фундамент қазса жетеді деді.Мен айттым жоқ жарты метр болмайды ол.Биіктігі қанша болады. 9-10 метр биіктігі болады деді. Ол барлығы кірпіш былайша айтқанда тас. Ертең ол асадка береді жарты метр деген не ол фундамет болама. Фундаментті дедім мен өзім салып берейін. Толька үстінен өздерің жүргіз.

Сосын актіңді толтырарсың дегенмін. Ол жарайды деген. Әлгі әйелдердің ішінде бір корреспондент бар екен. Сол тұрып айтты екінші морг бар соған алып барайық. Ол кезде ауыз берік мен оразамын. Екінші моргке алып бардық. Корреспондент әйел таныс шығар әйтеуір алдырды. Только таң ертең документін алып келіңдер деді. Моргке алдырғаннан кейін жаңағы Төлеген деген жігіт енді мұның шешесі, әкесі, әйелі, інісі бар деді. Соған естірту керек. Сіз бармасаңыз мені олар ұрады, содан әлгі жерде Төлегеннің машинасына мініп алып, ең алдыммен әке шешесін тауып алдық, біледі екен қай жерде тұратын.Соған келдік, келсек маңағы бірінші мазар салған, соның әкесінің інісі екен туған. Мас қып апарып тастады ғой.

Ноғай қарауыл деген кісі сондай орасан батыр болған адам.