ХХ ғ. 30 жж. Франциядағы саяси жағдай. Халық майданының құрылуы

Экономикалық дағдарыс жылдарындағы үкімет са-ясаты. Экономикалық дағдарыс Францияда 30-ж. со-ңында баска капиталистік елдерден кейін басталды. Өндіріс пен сауда соғыстан бұрынғы дәрежесіне дейін құлдырап, онжылдыктың аяғына дейін токырауда бол-ды. Өсіресе дәстүрлі өндіріс салалары — шарап жасау мен жеңіл өнеркәсіп көп зиян шекті. Жүмыссыздык тұрақты сипат алды.

Дағдарыс ауыл шаруашылығына қатты соққы болып тиді. Ауылшаруашылық өнімдеріне, әсіресе шаруа өндірісінің дәстүрлі енімдері — ет, шарап, жеміс-жидек-терге, көкөніс өнімдеріне баға күрт төмен түсті. Шаруа-лар өтпеген өнімдерін жоя бастады. Баға айырмашы-лықтары үлғайып, шаруалардың банктерге қарызы күрт артты.

Қалаларда тек жүмысшылар мен қызметкерлердің ғана емес, сонымен бірге қолөнершілердщ, үсақ және орта кәсіпкерлердің де күнкөріс жағдайлары нашарлап кетті. Зейнеткерлердің, зиялы кауымның бір бөлігінің, жүмысқа қабілетті жастардың, бүрынғы майданшылар-дың, көп балалы отбасылардың түрмыс жағдайлары өте нашарлады.

Елдегі саяси жағдай да түрақсызданды. 1929 ж. ма-мырынан 1932 ж. мамырына дейінгі аралықта оңшыл партиялар басқарған 8 үкімет ауысты. 1932 ж. мамы-рында болған кезекті парламент сайлауында социалис-термен одақтасқан радикалдар жеңіске жетті. Бүл Сол-шыл одақ идеясының жандануы еді. Жалпы бағдарлама-да соғыс шығындарын қысқарту, әлеуметтік қамсыздан-дырудың бірыңғай жүйесін қүру, 40 сағаттық жүмыс аптасын енгізу, соғыс өнеркәсібін, қамсыздандыру жөне теміржол компанияларын мемлекетке алу туралы пунк-тер болды. Бірақ радикалдар үкіметтері де түракты болмады, 1934 ж. каңтарына дейін 6 кабинат ауысты. Бағдарламаларына қарамастан, радикалдар бүрынғы үкіметтердің экономикалық сяасатын жалғастыра берді. Мемлекеттік шығындарды қысқартты, бюджет дефицитін жасады, жалақы мен зейнетақыны азайтып, салықтарды көбейтті. Бүл бағыт дағдарысты тоқтата алмады.

Парламент дағдарысы жөне фашизм қаупі. Әконо-микалық дағдарыс пен Германияның қайта қарулануына байланысты Версаль жүйесінің қайта қаралуы елдің иде-ялық-саяси жағдайына елеулі өзгерістерге алып" келді.

Әртүрлі буржуазиялық және социал-реформистік топтар коғамды кайта құру жобаларын ұсынды. Олардың ішіндегі ең бастылары — экономиканы мемлекеттік реттеудщ қажеттілігі (мұндай саясаты "дирижизм"1 деп атады) және парламенттік жүйе мен 1875 ж. конститу-цияны кайта қарау болды (парламенттің өкілдіктерін шектеу, президенттік билікті күшейту т. б.).

Парламентгік кұрылыс пен демократияльщ бостандық-тар әсіресе ең солшыл және фашиегік ұйымдар тарапынан барьш түрған агрессиялык сьшдарға ұшырады. Италия және герман фашистерінщ үравдарын кайталап, француз фашистері "коммунизмді күрту", "іріп-шіріген парламенггі" жою, билікті басьш альш, фашиегік диктатура орнатуды өз мақсаттары деп жариялады. Олардың идеологияларында антипарламентаризм, "партиялар режимін" айыптау, дөрекі күшке табьшушылық, әлеуметтік көшрмелік ерекше орьш адды. Олар солшыл партиялармен және іскерлік топтар-мен тығыз байланыс орнатты.

Бірак Франциядағы фашизмнің біраз ерекшеліктері болды. Оның көпшілік әлеуметтік негізі болмады, біртұтас партия да кұра алмады. Қозғалыста оншақты фашистік және жартылай фашистік ұйымдар бәсекелесіп жатты. Негізгі фашистік ұйымдарыньщ катарына "Ак-сьон франсез" (Француз қимылы" —соғысқа дейін бұл клерикальдык-монархистік ұйым болатын)" және "Жауынгерлік крестер" жатты.

"Жауынгерлік крестер" алғашқыда "Жауынгерлік крест" орденімен марапатталған бұрынғы майданшылар-ды біріктірді. Кейінірек ұйым қатары ұлғайып, 30-жж. ортасында мүшелерінің саны 350 мыңға жетті. Олардың өзінің әскерленген отрядтары және байланыс жүйесі бол-ды. Үйымды өшіп бара жатқан аксүйек түқьшнын үрпағы атаққүмар полковник, граф Казимир де ля Рок басқарды. Бүлардан баска "Отан сүйгіш жастар", "Фран-систер" жөне бірнеше, олардың ішінде итальян және герман елшіліктерін каржыландырып түрған, фашистік үйымдар болды.

Экономикальщ дағдарыс жылдарында фашистік үйым-дар нығайьш, қатарларьш көбейтіі. Германиядағы фаіпис-тердің табыстарымен жігерленіп, солшыл одак үкіметінің орнынан түсуін және парламентті таратуды талап етті. Парламентке тікелей шабуыл жасауға Байонна қаласы-ның ломбардының жалған облигаіщяларын тараткан

алаяқ Стависскийдің ісі себеп болды. Бұл қаржы жанж*-лына көптеген депутаттар мен министрлердің катьгеи бар болып шықты.

1934 ж. 6 ақпанда "Жауынгерлік крестер", "Француі әрекеті" және басқа да фашистік ұйымдарға қарайтын 40 мыңдай фашистер "Үрылар жойылсын!", "Орында-рынан кетсін!" деген деген ұрандармен парламент мәжілісі өтіп жатқан Бурбон сарайын басып алуға аттак-ды. Кешке қарай полиция ереуілшілердің шабуылына тойтарыс бере алды. Бурбон сарайын басып алудың сәт: түспесе де, фашистердің радикал Даладье үкіметін ор-нынан кетіруге колы жетті. Нәтижесінде солшыл одак тың екінші басылымы1 өмір суруді тоқтатты. Саяси белдеу оңга царай буірылды. Жаңа цкімет негізітн оңшыл партиялардың жетекшілерінен щралды.

ЗКаішай антифашистік қозғалыс. Халық майданы. 6 ақпандағы француз фашистерінің мемлекеттік төңкеріс жасауға өрекеті бүкіл елді дүр сілкіндірді. Аса куатты антифашистік қозғалыс басталды.

12 ақпанда солшыл партиялар мен көсіподактардын үндеуімен жалпыүлттық ереуіл үйымдастырылып, оған 4,5 млн адам катысты. Тек Париждің өзінде ғана шеру-ге 150 мыңдай кісі (коммунистер, социалистер, радикал-дар, партияда жоқтар) шықты. Антифашистік күштердія кең аукымды одағын қүру мүмкіндігі туды.

Францияның антифашистік күштерінің топтасуынын алғышарттарының бәрі — ол коммунистер мен социа-листердің арасындағы алауыздық пен қырғи кабақтықты жою болды.

Компартиялар мен Коминтерн социалистер мен соци-ал-демократтарға жау көзбен карап, оларды социал-фа-шистер, буржуазияның негізгі тірегі деп атады. Комин-терн мен компартиялар хальщтын орта топтарына да осындай сектанттық көзкараспен қарап, буржуазиялық-демократиялық бостандыктардың маңызын теріске шы-ғарды. Мысалы, 6-ақпанда орын алған парламентке фашистердің жасаған шабуылы кезінде коммунистер сол-шыл одақтың үкіметтің әдетінше "капиталдың колшоқ-пары" деп есептеп, оған сенім білдіруге қарсы дауыс берді. Компартияның газеттері фашистік бүлікке дейін парламентаризм мен буржуазиялық демократияны датта-

умен болды. Бұл түрғыдан әсіресе партия катарындағы сектантшыл және солшыл топтар айрықша көзге түсті.

1934 ж. наурызда ФКП пленумы сектанттык бағала-уларды айыптап, партияның жіберген қателерін қатал сынға альш, жаңа тактикага батыл бетбұрыс жасады, фашизмге карсы күрес пен демократияльщ бостандық-тарды корғауға ерекше күш салды. 1934 ж. маусымда ФКП конференциясы күн тәртібінде тұрған басты мвсе-ле пролетариат диктатурасын орнату үшін күрес емес, фашизм мен демократия екеуінің біреуін таңдау деп атап көрсетті. Демократияны корғау туралы мәселенің жаңаша койылуы социалистермен шын адал ынтымак-тастык орнатудың қажеттілігін мойындаумен катар жүрді. ФКП басшысы Морис Торез "біз қандай болған-да да бірлесіп қимылдауға үмтыламыз" деді.

Фашизм қаупімен бетпе-бет жағдайда жүмысшы та-бының бірлескен қимылының кажеттігін социалистер де мойындады. Партиялардың басшыларының келіссөздері басталды. Сощгалистердщ жасаған жобасы бойынша 1934 ж. 27 шілдеде ФКП мен ФСП-ның цимылдарының бірлігі туралы Пактіге цол ңойылды. Партиялар өзара сынасу-лардан бас тартып, бірлесіп кимыл жасау үшін үйлес-тіруші комитет күрды.

Жалпы үлттық антифашистік майдан қүру жолын-дағы жасалған келесі бір адым — ол бірлескен анти-фашистік акцияларға француз коғамының үсак буржуа-зияльщ және орташа топтарының мүдделерін корғаушы радикалдар партиясының да косылуы болды.

1934 ж. қазанында М. Торез радикалдар партиясының күрамындағы барлық антифашистерге "Нан, бостандык және бейбітшілік" үшін күрес халык майданының шеңберінде қимыл бірлігін орнатуға үсыныс жасағанда, "Халъщ майданы" деп аталған жаңа үран пайда болды, ол капиталистік дүниедегі жаңа коғамдық-саяси қозға-лысты бейнелей бастады. Бірлесу идеясын социалистер «ен радикалдардың съездері де қолдады.

Францияның үлттық мерекесі Бастилияның алынған ^ күні, 1935 ж. 14 шілдеде, Парижде 500 мың адам катысқан шеру болды. Шерудің басында компартияның г басшысы Морис Торез, социалистердін басшысы Леон х Блюм жөне радикалдардың басшысы Эдуард Даладье V катар келе жатты. Шеру үлкен митингімен аяқталды, қ оған қатысушылар "фашистік лигаларды қарусызданды-ру жөне тарату үшін, демократиялық бостандыктарды күру және дамыту және жалпыға бірдей бейбітшілікті

камтамасыз ету үшін бірлігімізді сақтаймыз" деп салта-натты ант берді. Бұл шеру мен көпшілік митингісі Ха-лық майданының қүрылғандығының белгісі еді.

Ңүрамына Францияның ірі партиялары мен ұйымда-рының өкілдері кірген Халық майданының ұлттьщ коми-теті құрылды.

1936 ж. сайлаудағы Халық майданының жеңісі. 1936 ж. сәуір-мамыр айларында өткен кезекті парламент сайлауына коммунистер, социалистер, радикалдар және Халык майданының басқа да ұйымдарының өкілдері жалпы бағдарлама ұсынып, бірігіп қатысуға шешім кабылдады.

Бағдарламаның саяси бөлімінде фашистік лигаларды қарусыздандыру және тарату, ал экономика бөлімінде жұмыс аптасын қысқарту, қоғамдық жұмыстар ұйымда-стыру, жүмыссыздар мен шаруаларға кемек көрсету, қаржы жүйесін сауықтыру, салық реформасын жүргізу, Француз банкін мемлекет қарауына алу және басқа да демократияльщ әлеуметтік өзгерістер жасау талаптары койылды.

Сайлау бүрын-соңды болмаған ынталылық пен бел-сенділік жағдайында өтті. Халық майданы үшін сайлау-шылардың 57% дауыс берді. Ол Үлттық жиналыстағы орынның 2/3 алды. Франция тарихында түңғыш рет үкіметті социалист Леон Блюм басқарды. ФКП басшы-лығының шетттімі бойынша коммунистер үкімет қүра-мына енуден бас тартты.

Халық майданының жеңісін француздар зор қуаныш-пен қарсы алды. Олар бүл жеңіске ездерінің әл-аукаты мен түрмыс жағдайларын жақсартады деген үміт артты. Еңбекші бүқараның көптеген бөлігін билеп алған көтеріңкі-қызу көңіл-күй, жақын арада болатын өзгерістерді тағатсыздана күту бүкіл елді қамтыған жап-пай ереуіл қозғалысынан көрініс тапты. Блюм үкіметі кәсіподақтармен келіссөздер жүргізіп, ол Матиньон1 келісімін кабылдаумен аякталды. Бүл келісім бойынша еңбекакы орта есеппен 7—15%-ке, ал кейбір жалақысы төмен категориядағыларға 2—3 есе көбейтілді. Үжым-дық келісімдер жүйесін дамыту, кәсіподақтардың күқын қорғау т. б. шаралар белгіленді.

Л. Блюм үкіметі парламент арқылы фашистік лигала-рға тыйым салу және саяси түткындарға кешірім жасау туралы екі маңызды заң өткізді. Нефашистік. әскери ұйымдарга тыйым салынды. 40-сағаттық жұмыс аптасы, акылы демалыетар мен ұжымдық келісімдер туралы заңдар қабылданды, баска да әлеуметтік шаралар іске асырылды. Үкімет соғыс өндірісінің бір бөлігін және теміржолдарды, Француз банкін мемлекет карауына алатындыгын мәлімдеді.

Митингілер мен жиналыстарда жалпы қоғамдық өрлеу жағдайы байқалды. Сол оқиғаларды көзбен көрген куәлердің бірі былай деп жазды: "Барлық үлкен жина-лыстар ерекше куанышты өрлеу жағдайларында өтіп жатты. Оған қатысқандар алған әсерлерін осы күнге дейін ұмытпаған болар. Аккордеон ойнап тұр. Адамдар бір бірімен иықтарын тіресіп тұр. Олар салған әннен өмірге деген сүйіспеншілік, үміт пен қуаныш лебі есіп түрды". Халық майданы қозғалысының шыңы 1936 ж. 14 шілдедегі Бастилияны алу күнін мерекелеу болды. Париждегі шеруге 1 млн адам, оның ішінде Л. Блюм бастаған үкімет мүшелері де қатысты.

Халық майданындағы қайшылықтар және оның құлдырауы. Халық майданы қозғалысы Францияның жаңа тарихындағы ең ірі қоғамдық-саяси козғалыс бол-ды. Ол фашистердің билік басына келуіне мүмкіндік бермеді. Оның ірі жетістігі Франциядағы фашистік ли-галарға тыйым салу, ірі әлеуметтік реформаларды іске асыру болды. Бүл қозғалыстың тарихи маңызы француз компартиясы мен Коминтерннің сектанттык қателіктері мен шешімдерін жеңудің хальщаралық социалистік-қоз-ғалыстың тарихи алауыздығын жеңуге негіз сала алған-дығында.

Бірақ Хальщ майданы қатарындағы халыкаралык са-ясат пен ішкі мөселелер турасындағы келіспеушіліктер 1938 ж. оның ыдырауына алып келді.

1936 ж. жазынан бастап Францияның хальщаралык жағдайы нашарлай бастады. 1936 ж. шілдеде Испани-ядағы Франко бүлігі Францияға фашистік мемлекет-тер қоршауында калу каупін төндірді. Осыған қарама-стан, Франция Ұлыбританияның қысымымен республикалық Испанияға байланысты араласпау саясатын жүргізді. Социалистер мен радикалдар Блюмнің бүл саясатына қолдау көрсетсе, коммунистер оны қатты сынға алды.

Халык майданына катысушылардың арасында 1938 ж. 30 қыркцйекте қол қойылган Мюнхен келісімі жөнінде де өте терен пікір алшактықтары орын алды. Бүл келісімге сөйкес Германияның пайдасына Чехословакия-

дан Судет облысы бөлініп алынған болатын. Франция жағынан бұл келісімге радикал Даладье қол қойды.

Халық майданында француз фашистерінің белсен-дігінің артуына байланысты да елеулі келіспеушіліктер пайда болды. Әскериленген ұйымдарға қарсы қабылда-нған заңдар саяси партияларға тимеді. Фашистік лига-лар партияларға "айналып", белсенді түрде ресиубли-каға қарсы шықты. Билік орындары оларға қарсы ешқандай шара қолданбады.

Бюджет дефициті мәселесі де жағдайды шиеленістіре түсті. Қаржы тапшылығы Блюм үкіметін бағдарлама-ларды орындауда "үзіліс" жасауға мөжбүр етті. Бүл жағдай Халық майданына катысушылардың арасындағы қатынастарды одан сайын ушықтыра түсті. Халык май-данының қолдауына арка сүйеген Блюм баскарған соңғы үкімет 1938 ж. сәуірде орнынан түсті.

Жаңа үкіметті басқарған радикал Э. Даладье біртіндеп оңшылдар бағытына сырғи бастады. Даладьенің Мюнхен келісіміне қол қоюы өзара көмек туралы француз-чехословак келісімінің бүзылғандығын білдірді. Бүл үшін үкімет солшыл күштер тарапынан катал сынға үшырады. 1938 ж. қарашада радикалдар партиясы ресми түрде өзінің Халық майданынан шы-ғатындығын жариялады. Даладье үкіметі коммунис-тер мен социалистердің қолдауынан айырылып, оңшыл күштерге арка сүйеді.

1938 ж. желтоксанда ол Италияның Эфиопияны басып алуын мойындады. 1939 ж. наурызында Герма-нияның Чехословакияны басып алуына карсы ешқан-дай өрекет болмады. Рас, көрші фашистік мемлекет-тер тарапынан күннен күнге күшейіп келе жаткан қауіпке қарсы Франция мен Англия 1939 ж. науры-зында ағылшын-француз өскери одағын күру туралы ноталар алмасты. Бірақ бүл Францияны 1940 ж. женілістен сактай алмады.