Казақ петроглифтері (КӨне тамыры мен сабақтастығЫ) зайнолла самашев жұмаш жетібаев алматы 2005
жүктеу/скачать 14,2 Mb. Pdf көрінісі
|
0bf015051342258c33ab09c17b70a178
sillabus madeniettanu (3), Н С аулар растырушы а а о ытушы М атаева С. А
- Бұл бет үшін навигация:
- ЗЕРГЕРЛІК ӨНЕРІНІҢ ТУЫНДЫЛАРЫ
| ЗЕРГЕРЛІК
ӨНЕРІНІҢ ТУЫНДЫЛАРЫ Зергерлік өнері — ұлттық мәдениетіміздің тарихында ерекше орын алады. Ол — бір жағынан халқымыздың материалдық мәдениетінің дәрежесін корсетсе, екінші жағынан — рухани жан дүниесін, философиялық, эстетикалық көзқарастарын білдіреді. Қазақ зергерлерінің өте көп жасайтын бұйымда-ры болып көбінесе қыз-келіншектердің ажарын ашып, сұлу етіп көрсететін білекке салатын — білезік; сау-саққа салатын — сақина, жүзік; өңірін қапсыратын — қапсырма; сынғырлаған — шолпы; мойынға таға-тын мінсіз — моншақ; қүлаққа тағатын сәнді сырға; басқа киетін — сәукеле және т.б. Сырға. Сырға — бүл қыз-келіншектердің қүлаққа тағатын әшекей бүйымы (77; 78; 81-суреттер). Ерте за-мандарда сырғаны ер адамдар да таққан (Марғұлан, 1984, 15 б.). Қазақ тұрмысында сырға тағудың, оны пайдала-нудың әртүрлі этнографиялық мәні бар. Мәселен, бүрын ер баласы түрмай жүрген немесе баланы өте кеш көрген ата-аналар ырым етіп қартайғанда көрген осы үлымыз түрсын, тіл-көзден, әртүрлі жаман күштерден аман болсын деген мақсатпен оны ұл емес қыз деп құлағына сырға тағып қоятын болған. Бала- ның буыны бекіп ер жете бастағанда ғана оны құлағынан шешіп алған. Ел арасында мұндай ғүрып XX ғ. басына дейін сақталып (Карутц, 1910, 138—139 бб.), тіпті сирек те болса XX ғ. 40—50 жж. дейін кездесіп қалатын (Шойбеков, 1993, 20 б.). Ертеде — қыздың басы бос атастырылмаған болса керегеге, кілемге, тіпті бақанға сырға іліп қою салты болған. Үйге келген қонақ немесе жолаушы ілулі түрған сырғаны көрсе "бұл үйдің бой жетіп келе жатқан не бойжетіп отырған қызы бар екен, ата-анасы әлі ешкіммен қүда болмапты, қыздың басы бос екен" деген ой түйген. Мұның аяғы кейде құдалықкд ұласып жататын (Ертөстік, 1989, 9 б.), Би.езік. Білезік — әуелде сүйек, тас тізбегінен кейіннен мыс, алтын, күмістеэден жасалған сәндік бұйым (77; 78; 81-суреттер). 78-сурет 74 Тарихи-этнографиялық доректерге сүйенсек, білезік осы күнгідей тек қолға емес, аяққа да салынған (Маргулан және басқалары, 1966, 143 б.). Оған қазақтың мына бір әдет-ғүрпы дәлел бола алады. Бүл әдет-ғүрып бойынша бүрын баласы түрмай жүрген ата-аналар жас баланың қолына және аяғына "Темірдей мықты болсын" деп оң тілек айтып, бір-бірден білезік салған. Қазақтар со-нымен қатар ертеден-ақ өзі жақсы көретін немесе қор-қатын, реті келсе оның күшіне ие болғысы келетін заттарды, жан-жануарларды білезіктерінің сыртына бейнелеп отырған. Қазақ салтында білезік сәукеле және т.б. бүйымдар сияқты қыз жасауының қүрамына кірген, баланы бесікке салғандарға сақина, жүзік, көйлектік маталар-мен бірге білезік берген. Қыз үзату тойында өлең айтқ-ан жігіттерге қыздар білезік сыйлаған. Кейбір деректер-де сал-серілердің әрі әшекей, әрі түмар ретінде мінген аттарының екі аяғына күміс білезік салатындығы айты-лады (Әзірбаев, 1969, 102 б.). Оны қазақтар шүжық білезік деп атайды. Шашбау — бүл да ертеден келе жатқан шашқа бекітетін (тағатын) сәндік бүйым (77-сурет). Шашбау кобінесе күмістен қақталып соғылады да үшына күміс теңгелерден шүбыртпа зер шашақтар тағылады. Шашбау жасалған материалына қарай алтын шаш-бау, күміс шашбау, тілла шашбау деп а~алса, жасалу, әшекейлеу әдістеріне қарай үзбелі шашбау, шашақты шашбау т.б. түрде айтылады. Маңқыстау қазақтарының салты бсйынша ертеде ойелдер шашына түйенің қара шудасын қосып оретін болған. Осылай орілген шашты "желемек" деп атаған. Түрікмен тілінде желемек - - шашқа тағылатын күміс әшекей (Аразкулыев және басқалары, 1977, 85 б.). Алқа — мойынға, кеудеге (омырауға) сәндікке тағатын ошекей. Ол кейде моншақтап тізілген асыл тастардан, кейде алтын күмістен соғылып, бетіне асыл тас(тар) қондырылып, ою-орнектелініп, салпыншақты етіп жасалынады (77-81 — суреттер). Кей жерде алқа — қыздардың моннынан бастап төсін жауып түратын алжапқьшқа үқсас 79-сурет 7 4 доңгеленіңкіреп келген киімі. Мойынның арт жағы-нан күміс түймемен түймеленетін бүл алқа кейде "ша-лғыш алқа" деп аталады (Шойбеков, 1993, 26 б.). Алқа әдеби тілде алтын алқа, күміс алқа түрінде аталса, жергілікті тілде әйкел, кокірекше, қаза, оціржиек, омырауша т.б. атаулары кездеседі. Ертеректе қазақтар әйкелді тіл-көз тимесін деп қадірлейтін малына да, әсіресе, жүйрік аттардың мой-нына, маңдайына таққан. Ол — әйкел-түрман деп аталады (Шойбеков, 1993, 29 б.). Сәукеле (82-сурет). Сәукеле — ұзатылған қыз-дардың бас киімі. Къіз оны үзатылғанда күйеу еліне киіп барады. Арнайы басылған ақ киізден немесе ара-сына қыл салынып сырыған матадан конус іспетті болып жасалған оның сырты қымбат матамен (барқ-ыт, атлас, шүға) қапталып, шетіне қүндыз, кәмшат терісінен жүрын үсталады. Сәукеле төбесінің (үш қарыс шамасы) өн бойына алтын, күміс және меру-ерт, маржаннан әшекей тағылып, алтын, жібек жіппен кестеленеді. Сәукеленің арнайы күмістен жа-салған төбелдірігі, маңдайшасы, екі жағында тізілген маржаннан салпыншақ, бет жақтауы және арт құлағы (белге дейін) болады. Сәукеленің төбесіне жібектен желек (берген) тағылып, оған үкі (қарқ-ара) қадалады, сыртында ұзын (жерге жететін) ақ жібек жаулығы болады. Осы жерде айта кететін бір жәйт: жоғарыда ата-лған зергерлік өнерінің туындылары негізінен Қыз Жібек сияқты асқан сұлулар мен ардақты аналар қабірінің басына түрғызылған антропоморфты тас мүсін — құлпытастардың жақтауларына кескінделген (7—82-суреттер). Бұл жерде олар: бір жағынан — иесінің шыкқан тегін, жас мөлшерін, қай руға, тайпаға жататы-нын көрсететін белгі қызметін атқарса, екінші жағынан жаман күштерден қорғайтын — "тұмар" есебінде салынса керек. Себебі, зергерлік бүйымдар о баста түмар қызметін атқарған. Оған ел арасын-дағы "көз моншақ", "үкіаяқ", " жыланбас" т.б. әшекегі бүйымдар айғақ бола алады. 80-сурет 76 |